ଦଶମ ଶ୍ରେଣୀ_ଓଡିଆ ଵ୍ୟାକରଣ_10th_Odia_Grammar.pdf

cû¤còK aýûKeY (\gc ùgâYú) _âKûgK cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû cû¤còK aýûKeY (\gc ùgâYú) IWÿògû cû¤còK gòlû _eòh\ \ßûeû @^êùcû\òZ I _âKûgòZ © iaðÊZß iõelòZ iµû\^ûcŠkú : _âù`ie ~ªYû _eúlòZ (icúlK) WKÖe @Rd Kêcûe cògâ WKÖe i¬êfZû _ûZâ ]eYú]e _â]û^ iõù~ûR^û : WKÖe cú^ûlú \ûi _â[c iõÄe...

cû¤còK aýûKeY (\gc ùgâYú) _âKûgK cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû cû¤còK aýûKeY (\gc ùgâYú) IWÿògû cû¤còK gòlû _eòh\ \ßûeû @^êùcû\òZ I _âKûgòZ © iaðÊZß iõelòZ iµû\^ûcŠkú : _âù`ie ~ªYû _eúlòZ (icúlK) WKÖe @Rd Kêcûe cògâ WKÖe i¬êfZû _ûZâ ]eYú]e _â]û^ iõù~ûR^û : WKÖe cú^ûlú \ûi _â[c iõÄeY : 2013 @ûUð_êf gâú ùReKè @ûŠ @`þùiU aRâKaûUò ùeûWÿ, KUK-1 cê\âY cìfý : U.  ûû bìcòKû ûû @ûc eûRýe \gc ùgâYúùe _Xÿê[ôaû gòlû[ðúcû^u ^òcù« ‘cû¤còK aýûKeY’ (\gc ùgâYú) ^ûcK ^ìZ^ _êÉKUò _âÉêZ Keû~ûA PkòZ gòlûahðeê _âPk^ Keû~ûCQòö RûZúd _ûVý LiWÿû - 2005 Gaõ eûRý _ûVýKâc @û]ûe - 2007Kê bòòKeò Gjû _âÉêZö bûhûmû^e @bòaé¡ò I _âùdûMûZàK \lZûe aòKûgùe Gjò _êÉKUò QûZâQûZâúcû^u ^òcù« ijûdK ùja ùaûfò @ûgû û _êÉKe iõ_û\^ûcŠkú, IWÿò@û iòfûai KcòUòe i\iýaé¦ I iõù~ûRòKûuê _eòh\ Ze`eê iû]êaû\ RYûCQòö ùgâYúùe gòlû\û^ Keê[aô û aòhd gòlK-gòldòZúâ cûù^ ùicû^ue MV^cìkK cZûcZ aû _eûcgð ù_âeY Kùf Zûjû _eaðú iõÄeY _âÉêZòùe iûjû~ý Keòaö ibû_Zò cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû  ûû @bòcZ ûû @ûc eûRý IWÿgò ûe \gc ùgâYúùe _Xÿ[ê aô û QûZâQûZâúcû^u ^òcù« cû¤còK aýûKeY (\gc ùgâYú) ^ûcK ^ìZ^ _êÉKUò _âÉêZ Keû~ûA PkòZ gòlûahðeê _âPk^ Keû~ûCQòö RûZúd _ûVý LiWÿû - 2005 Gaõ eûRý _ûVýKâc @û]ûe - 2007 @^ê~ûdú Gjò _êÉKUòùe @býûibòòK Kû~ðýûakúKê MêeêZß \ò@û~ûAQòö aýûKeY gòlû ùKøgk I Zû’e MêeêZß RûYòaû ö IWÿò@û bûhûmû^e gê¡Zû @ûjeY Gaõ QûZâQûZâúcû^ue \lZû @bòaé¡òùe Gjò aýûKeY _êÉKUò ^ò½òZ ijûdK ùja ùaûfò aògßûiö ‘Z[ýbòòK aòaeYú’ Gaõ ‘Uò_þ_Yú I PòVû _âÉêZò’ Gjò \êAUò @¤ûdKê ùKak QûZâQûZâúcû^ue @býûi ^òcù« G[ôùe iÚû^ \ò@û~ûAQò û ùZYê _âgÜûakú \ò@û~ûA^ûjó û _eúlûùe Gjò \êAUò @¤ûdeê _âgÜ c¤ \ò@û~òa ^ûjó û _ûVK _ûVòKû Z[û aòhd _XÿûC[ôaû gòlK gòldòZâúcû^ue @bòmZû_âiìZ _eûcgðKê _eaþðú iõÄeY ^òcù« ÊûMZ KeêQêö iõ_û\^ûcŠkú  iìPú Kâ.^õ @¤ûd _âiw _éÂû 1. _â[c @¤ûd aûKý aòPûe 1 2. \ßòZúd @¤ûd ‘Y’Zß aò]ô, ‘h’Zß aò]ô I iû]ûeY @gê¡ò 16 3. ZéZúd @¤ûd eìXÿò I ùfûKaûYú 30 4. PZê[ð @¤ûd @^êaû\ _âKeY 48 5. _c @¤ûd Q¦ I @kuûe 53 6. h @¤ûd Z[ýbòòK aòaeYú 63 7. i¯c @¤ûd Uò_þ_Yú I PòVû _âÉêZò 69 vvv  bûeZe i´ò]û^ _âûKþ K[^ : @ûùc bûeZaûiú bûeZKê GK iûaðùbøc, icûRaû\ú, ]cð ^òeù_l, MYZûªòK iû]ûeYZª eûÁâ eìù_ MV^ Keòaû _ûAñ \éXÿ iõKÌ ù^A I Gjûe icÉ ^ûMeòKuê l iûcûRòK, @[ðù^÷ZòK I eûRù^÷ZòK ^ýûd; l Pò«û, @bòaýqò, _âZýd, ]cðúd aògßûi Gaõ C_ûi^ûe ÊZªZû; l iÚòZò I iêaò]û iêù~ûMe icû^Zûe iêelû _â\û^ KeòaûKê Z[û l aýqò c~ðýû\û Gaõ eûÁâe HKý I iõjZò ^ò½òZ Keò ùicû^u c¤ùe bâûZébûa C›ûjòZ KeòaûKê Gjò 1949 ciòjû ^ùb´e 26 ZûeòL \ò^ @ûce iõaò]û^ _âYd^ ibûùe GZŸßûeû Gjò i´ò]û^Kê MâjY I _âYd^ Keê@Qê Gaõ @ûc ^òRKê @_ðY Keê@Qê û PZê[ð @¤ûd (K) 51 (K) ]ûeû : ùcøkòK Kðaý bûeZe _âùZýK ^ûMeòKe Kðaý - (K) i´ò]û^Kê cû^ò Pkòaû Gaõ Gjûe @û\gð I @^êÂû^cû^uê Gaõ RûZúd _ZûKû I RûZúd iwúZKê i¹û^ _â\gð^ Keòaû; (L) ù~Cñiaê cj^úd @û\gð @ûc RûZúd Êû]ú^Zû iõMâûcKê @^ê_âûYòZ Keò[ôfû, ZûjûKê iàeY I @^êieY Keòaû; (M) bûeZe iûaðùbøcZß, GKZû I iõjZò aRûd Gaõ iêelòZ eLòaû; (N) ù\ge _âZòelû Keòaû I @ûagýK iÚùk RûZúd ùiaû _â\û^ Keòaû; (O) ]cðMZ, bûhûMZ Gaõ @ûkòK Kò´û ùMûÂúMZ aòbò^ÜZûKê @ZòKâc Keò bûeZe R^iû]ûeYu c¤ùe HKý I bâûZébûa _âZòÂû Keòaû Gaõ ^ûeúRûZòe c~ðýû\ûjû^òiìPK aýajûe _eòZýûM Keòaû; (P) @ûce iõÄéZòe cìfýaû^þ HZòjýKê i¹û^ _â\gð^ I iõelY Keòaû; (Q) @eYý, jâ\, ^\ú, a^ý_âûYú iùcZ _âûKéZòK _eòùage iêelû I C^ÜZò Keòaû Gaõ RúaRMZ _âZò @^êKµû _â\gð^ Keòaû; (R) ùa÷mû^òK cù^ûbûa, cû^aaû\ Gaõ @^êi§ò›û I iõÄûe cù^ûbûa ù_ûhY Keòaû; (S) iaðiû]ûeY iµòe iêelû Keòaû I jòõiû _eòZýûM Keòaû; (T) aýqòMZ I icÁòMZ Kû~ðýûakúe _âùZýK ùlZâùe C}hð iû]^û Keòaû, ~ûjû \ßûeû @ûc ù\g _âùPÁû I KéZòZße CyZe ùiû_û^Kê @aòeZ C^ÜZò Keò_ûeòa; (U) cûZû aû _òZû aû @bòbûaK, Zûue Q@ ahðeê PC\ ahð adi c¤ùe [ôaû i«û^ aû _ûkòZuê gòlûfûbe iêù~ûM ù~ûMûA ù\aû û _â[c @¤ûd aûKý aòPûe ‘Kjò RûYòùf K[û iê¦e aû§ò RûYòùf c[û iê¦e û’ 1. aû§òaû RYû[ôùf c[û ù~còZò iê¦e \òùg, Kjòaû RYû[ôùf K[û ùicòZò iê¦e fûùM û iû]ûeY K[ûUòKê KjòRûYòùf Lêaþ iê¦e RYû~ûG û cù^ûbûaKê @ûce aP^ \ßûeû _âKûg Keû~ûG û G[ô_ûAñ ùKùZûUò @[aû iÚk aòùghùe @ù^K g± @ûùc aýajûe Keê û _êYò g±Kê g± L¬û L¬ò Keò K[ûaûðû Keêö Gjû `kùe Kjòaû aû bûa _âKûg Keòaû ijR jêG û aðcû^ ù\Lû~ûC- K. @eêY Kûfò [ aqaý iõ_ì‰ð ^êùjñ ] L. MQùe PXÿò [ aqaý iõ_ì‰ð ^êùjñ ] M. @û´ ùZûkò[ôfû [ aqaý iõ_ì‰ð ^êùjñ ] K+L+M = @eêY Kûfò MQùe PXÿò @û´ ùZûkò[ôfû û [ aqaý iõ_ì‰ð ] Gjû c^e bûaKê _ì‰ð eìù_ _âKûg Keê@Qò û GjûKê aûKý Kêjû~òa û GA aûKýùe ‘@eêY’, ‘Kûfò’ ‘MQùe’ ‘PXÿò’ ‘@û´’ ‘ùZûkò[ôfû’ - GA _\MêWÿòK aûKýe ùMûUòG ùMûUòG GKK GKûVò cògòQ«ò û ùZYê ‘@eêY’, ‘Kûfò’ AZýû\ò ùMûUòG ùMûUòG _\ û _âgÜ : Zê LûAQê ? ‘Zê’, ‘LûAQê’ – \êAUò _\ö Ce – jñö ‘jñ’– ùMûUòG _\ö GK aû GKû]ôK _\ còkòZ ùjûA c^e bûaKê iõ_ì‰ð eìù_ _âKûg Kùf aûKý jêG û 1.1. ùMûUòG gê¡ aûKýùe; 1.1.1. ù~ûMýZû : K. aûkKUò CWê@Qò û (aûkK CWÿò _ûùe^û) L. ùQkò MúZ MûCQò û (ùQkò MúZ MûAaûKê ù~ûMý ^êùjñ û) M. MQUò _ûYòùe RkòMfû û (_ûYò MQKê Rûkò_ûùe ^ûjó û) ùZYê C\ûjéZ aûKýMêWÿòK ^òcÜKâcùe _XÿòaûKê ùja û K. aûkKUò ù\øWê@Qò û L. iaòZû MúZ MûC@Qò û M. MQUò ^ò@ûñùe ù_ûWòÿMfû û aûKýùe aýajûe Keû~ûA[ôaû _\MêWÿòKe _ûeÆeòK i´§Kê ù~ûMýZû Kêjû~ûG û 1.1.2. @ûKûõlû : K. c\^ ijòZ......... aûKýUò _ì‰ð ^êùjñ Gjû @^ý KòQò K[ûKê @ù_lû KeêQò û L. eaòaûe \ò^ P_kû... aûKý @^ýKòQò _\Kê @ù_lû KeêQò, ùZYê _ì‰ð ^êùjñ û ^òcÜKâcùe aûKý \êAUòe _ì‰ðZû @Yû~ûA_ûùe û ~[û : K. c\^ ijòZ Zûu aû_û @ûiòùa û L. eaòaûe \ò^ P_kû bêaù^gße ~òa û aûKýùe [ôaû ùMûUòG _\ @^ý _\MêWÿòKe @[ðùaû]KZû _ûAñ @ù_lû Kùf, ZûjûKê @ûKûõlû Kêjû~ûG ö 1.1.3. @ûiò : K. ùjûA ùjùf _âû¯ aê¡Zß ùMøZc Z_iò¡ û L. Cbùd G cògò Qaò I a¦^û @ûuòQ«ò P¦^û û _â\ aûKý \êAUòùe Kðû, Kòâdû [ôùf c¤ _âKéZ @[ð aêSû _Wê^ûjó û Cbd aûKýùe _\MêWòÿK ~ûjû _ùe ~òG ejòaû @ûagýK ùi_eò ùjûA^ûjó û _\MêWÿòK iRûA ùfLûMùf aûKý\êAUò ùja : K. ùMøZc Z_iò¡ ùjûA aê¡Zß _âû¯ ùjùf û L. P¦^û I a¦^û Cbd cògò G Qaò @ûuòQ«ò û aûKýùe [ôaû _\ù~ûR^û aû ùiø¦~ðý ùjCQò @ûiò û Gjû \ßûeû Kûjû _ùe ùKCñ_\ ejòùf, Zûjû aûKýe bûaKê ÆÁ bûaùe _âKûg Keòa Zûjû aêSû~ûGö @ûiòKê c¤ _\aò^ýûi Kêjû~ûG û 1.1.4. aûKýûõg : K. jeòjeu K[û gêYò cû@û..... L. Nû aûRòfû, @[P _òfûcûù^..... C\ûjéZ aûKý \ßd iµì‰ð ^êj«òö G MêWÿòKê iµì‰ð Keòaû _ûAñ @^ý ùKùZûUò _\e @ûagýKZû @Qòö ~[û : K. jeòjeu K[û gêYò cû@û @û½~ðý ùjùfö L. Nû aûRòfû, @[P _òfûcûù^ ùgâYúKê @ûiòùf ^ûjóö cìk aûKý \êAUò ijòZ ùcûUû @le fòLòZ _\MêWÿòK ù~ûWÿû~òaûeê aûKý\ßd iµì‰ð ùjùfö _â[ùc \ò@û~ûA[ôaû @õg _ì‰ðaûKýe GK @õgö ùZYê Gjû aûKýûõgö aûKýe aêSû_Wê[ôaû ^òŸòðÁ @õgKê aû ^òŸòðÁ ùKùZûUò _\iõjZòKê aûKýûõg Kêjû~ûGö 1.1.5. LŠaûKý : K. ù~Cñcûù^ aé[ûùe icd KûU«ò,..... L. KòG _â[c ùja..... K. ‘ù~Cñcûù^’ – Kðû, ‘KûU«ò’ Kâòdû_\ö L. ‘KòG’ Kðû, ‘ùja’ – Kâòdû_\ö \êAUò aûKýùe Kðû I Kâòdû [ûA c¤ Gjû cù^ûbûa iµì‰ð eìù_ _âKûg Keê^ûjóö ùZYê C\ûjéZ aûKýLŠKê LŠaûKý Kêjû~òaö icÉ aûKýe icû_òKû Kâòdû~êq @õgUòKê LŠaûKý Kêjû~ûGö _âgÜûakú 1. aûKý KûjûKê Kêjû~ûG, C\ûjeY ij \gðû@ö 2. iû[ðK aûKýe Kò Kò flY [ûG ? 3. aûKýe ù~ûMýZû Kjòùf K’Y aêSûG _âKûg Keö 4. @ûiò K’Y C\ûjeY ij \gðû@ö 5. @ûKûõlû Kjòùf K’Y aêS? 6. aûKýûõg KûjûKê Kêjû~òa \éÁû« ù\A aêSû@ö 7. LŠaûKý KûjûKê Kêjû~ûG? 8. aûKý I LŠaûKý c¤ùe _û[ðKý \gðû@ö 9. aûKý _ûAñ @ûKûõlûe @ûagýKZû Kò_eò @Qò, C\ûjeY ij \gðû@ö 1.2. _\ aò^ýûi : ‘Kjòùaûfò _ûùe ù~, _Pû PêwêWÿò aòùK ùi’– bf bûaùe Kjòaû RYû [ôùf, Leû_Kê c¤ bf ùaûfò iûaýÉ KeòjêGö ‘Kjòaû RYû’ ùjCQò aûKý MXÿûe ùKøgkö ùZùa gê¡ aûKý MXÿòaûKê ùjùf ùKùZûUò aòhd _âZò ~ZÜgúk ùjaûKê _Wÿòaö GMêWÿòKê aûKýe _\aò^ýûi Kêjû~ûGö 1. eûcP¦â eûaYuê a] Keò[ôùfö GVûùe ‘eûcP¦â’ Kðû, ‘Keò[ôùf’ Kâòdû_\ö aûKýe @ûe¸ùe ‘Kðû I ùghùe ‘Kâòdû’ _\ eùjö 2. @ld ùMûUòG bf MúZ MûAùfö ‘MûAùf’ Kâòdû, ‘MúZ’ Kcð, ‘MúZ’ _ùe ‘MûAùf’ ejòQòö aûKýùe Kâòdû iKcðK ùjûA[ôùf Kcð _\Uò Kâòdû _ìaðeê eùjö 3. _ŠòZ gòhýcû^uê C_ù\g ù\ùfö ‘gòhýcû^uê’ ùMøY Kcð, ‘C_ù\g’ cêLý Kcðö aûKýùe \ßòKcðK Kâòdûe ùMøY Kcð _ùe cêLý Kcð aýajûe Keû~ûGö 4. 1c: ùj bMaû^ ! cùZ elûKeö 2d: ùcûùZ gqò \ò@ _âbê ! _â[c aûKýùe ‘bMaû^’ Gaõ \ßòZúd aûKýùe ‘_âbê’ – iõùaû]^ _\ö aûKýùe iõùaû]^ _\ @ûe¸ùe aû ùghùe eLû~ûGö 5. PZêe ùfûK iaêVò RòZ«òö ‘PZêe’ ùfûKe aòùghZû _âKûg Kùeö aûKýùe aòùghY _\ aòùghý _\ _ìaðeê aùiö 6. Rcò\ûeu _ê@ iêùe¦â G c¦òe ùZûkòQ«òö ‘iêùe¦â’ GVûùe Kðû, Kò«ê ùi Rcò\ûeu _ê@, ‘Rcò\ûeu’ ijòZ i´§òZö aûKýùe i´§ _\ i´§òZ _\ _ìaðeê aùiö 7. iKûùk Kûc @ûe¸ jêGö ‘iKûùk’ @]ôKeY KûeK, aûKýe @ûe¸ùe @Qòö aûKýe @ûe¸ùe ùaùkùaùk @]ôKeY KûeK eLû~ûGö 8. Gjû ùKak i¸a ùja KVò^ gâc \ßûeûö ‘KVò^ gâc \ßûeû’ C_ùe MêeêZß @ûùeû_òZö MêeêZß @ûùeû_ _ûAñ ù~ ùKøYiò _\ aûKýe ùghùe aiò_ûùeö Zêce Kûc ùjCQò, Ne RMòaûö ‘Zêce Kûc ùjCQò’ C_ùe MêeêZß @Qò, GYê Gjû aûKý @ûe¸ùe ejòQòö aûKýùe @ûe¸ùe MêeêZß @ûùeû_Y _ûAñ [ôaû aûKýûõg aiò_ûùeö 9. eùcgu aò^û G Kûc ùjûA _ûeòa ^ûjóö GVûùe ‘aò^û’ @aýd _\ I Gjû eùcgu ijòZ i´§òZö aûKýùe _\û^ßdú @aýd icߧòZ _\e _ùe aýajéZ jêGö 10. aû_û ùRùRue I ùRùRcû@ûue ~ZÜ ^ò@«òö aû_û ùRùRue ~ZÜ ^ò@«ò, ùRùRcûue ~ZÜ ^ò@«òö aûKýùe aòbò^Ü aýqòue i´§ aêSûAaûKê ùjùf _âùZýK i´§ _\ aòbqò~êq jêGö 11. 1c– P¦âùcûj^ KUK Mfû ^ûjóö 2d– Kûfò Zùc Nùe ^ [ôfö _â[c aûKýùe ‘^ûjó’ ‘Mfû’ _ùe I \ßòZúd aûKýùe ‘^’ ‘[ôf’ _ìaðeê aiòQòö aûKýùe ‘^ûjó’ aû ^ûjó iõ~êq _\ Kâòdû_\ _ùe aùi I ‘^’ Kâòdûe _ìaðeê aùiö 12. K. eûNa iê\ûcKê ùaZùe _òUòùfö eûNa ùaZùe iê\ûcKê _òUòùfö L. aû_û ùMû_ûkKê ajòUòG ù\ùfö aû_û ajòUòG ùMû_ûkKê ù\ùfö M. ^ùeg aýaiûdeê ajêZ ùeûRMûe KeêQòö ^ùeg ajêZ ùeûRMûe aýaiûdeê KeêQòö N. còZû gòlKuê Nùe ù\LûKfûö còZû, Nùe gòlKuê ù\LûKfûö aûKýùe KeY, iõ_â\û^, @_û\û^ I @]ôKeY KûeKe _\ Kcðe _ùe aû _ìaðeê aýajéZ ùjûA_ûùeö  _âgÜûakú 1. iõùaû]^ _\ aûKýùe ùKCñVò aùi, C\ûjeY ij aêSû@ö 2. aûKýùe ‘^ûjó’ I ‘^’ ùKCñVûùe ejòaû CPòZ? 3. aûKýùe icû_òKû Kâòâdû ùKCñVûùe aiû~ûG C\ûjeY ij ùfLö 4. i´§ _\ aûKýùe ùKCñVò eLû~ûG? 5. MêeêZß [ôaû _\ aû aûKýûõg aûKýe ùKCñVûùe eLû~ûG i\éÁû« ùfLö 6. aòùghY _\ aûKýùe ùKCñVûùe aiòaû @ûagýK C\ûjeY ij ùfLö 7. _\û^ßdú @aýd ùKCñVûùe aýajéZ jêG ? 8. i´§_\ ùKùZùaùk aòbqò~êq jêG ? 1.3. aûKýe _âKûe ùb\ : aûKý ùjCQò C_~êq @[ðùaû]K _\iõjZòe C_~êq icûjûeö MVòZ aûKýe eì_ _\ iõjZò \éÁòeê ^ò¡ðûeòZ jêGö MV^ Kkû I _âKû~ðý– Cbd \éÁòeê aûKý \êA _âKûeö CbdKê cêLýZü aûKýeì_ Kêjû~ûGö aûKýeì_ MV^ûcôK eì_ _âKû~ðýûcôK eì_ 1. iek aûKý 1. aòaéZòiìPK aûKý 2. ù~øMòK aûKý 2. @ûù\g / @^êùeû]iìPK aûKý 3. RUòk aûKý 3. _âgÜiìPK aûKý 4. cògâaûKý 4. aòiàdiìPK aûKý 5. ^ûÉòiìPK aûKý 1.3.1. iek aûKý : 1. ùMûa¡ð^ \eò\âcû^ue ùiaûKe«òö 2. ^còZûKê Zûu NeùfûK bf_û@û«òö CfäòLôZ aûKý \êAUòùe ‘ùiaûKe«ò’, ‘bf_û@û«ò’ icû_òKû Kâòdûö 3. _âYa RùY gòÌúö 4. @ûc iûjòZý gòlK RùY mû^ú aýqòö aûKý \êAUòùe ‘gòÌú’ I ‘mû^ú aýqò’ _ùe ‘@U«ò’ iõù~ûM Keû~òaö Gjò aûKý \ßdùe ‘@U«ò’ Djý @Qòö ùMûUòG cûZâ icû_òKû Kâòdû [ôaû aûKýKê iek aûKý Kêjû~ûGö 1.3.2. ù~øMòK aûKý : 1. _aòZâ _jôfû, iêhcû @ûiòfû I Cbùd cògò _ûV _Xÿòùfö 2. cù^ûR ùgâYúùe aiòfû, cûZâ _Xÿò _ûeòfû ^ûjóö 3. cû@û bf Keò gòLûAùf, Kò«ê aaòZû ùeûùhA Keò_ûeòfû ^ûjóö 4. gòlK WûKòùf, cû^i Gaõ iêùeg MúZ MûAùfö C\ûjéZ aûKý PûùeûUòùe ‘I’, ‘cûZâ’, ‘Kò«ê’ ‘Gaõ _âbéZò @aýd _\MêWÿòK \ßûeû aûKýe _â[c @õg I \ßòZúd @õg cògò _ì‰ðaûKý ùjûAQòö ùZYê GMêWÿòKê iõù~ûRK @aýd Kêjû~òaö GA ]eYe @aýd_\ ù~øMòK aûKý MV^ùe ijûdZû Keò[û«òö  Ø _eÆe ^òbðegúk \êA aû ZùZû$]ôK iek aûKýe icûjûe ù~ûùM MVòZ aûKýKê ù~øMòK aûKý Kêjû~ûGö 1.3.3. RUòk aûKý : 1. @Rû ù~ùZùaùk Nùe _jôùf, ùiùZùaùk Nùe eZ^ ^ [ôfûö 2. aû_û ùKùa @ûgû Keò ^ [ôùf ù~, i^ûZ^ ùgâYúùe _â[c ùjaö 3. \eKûe icdùe ù~ iûjû~ý Kùe, ZûKê C_~êq a§ê Kêjû~ûGö 4. Kûfòe Kûc ~\ò @ûRò KeêP ùZùa, @ûRòe Kûc Gùa Keö 1. ùiùZùaùk eZ^ Nùe ^ [ôfû – _â]û^ aûKý @Rû ù~ùZùaùk Nùe _jôùf – @_â]û^ aûKý 2. i^ûZ^ ùgâYúùe _â[c ùja – _â]û^ aûKý aû_û ùKùa @ûgû Keò ^ [ôùf ù~ – @_â]û^ aûKý 3. ZûKê C_~êq a§ê Kêjû~ûG – _â]û^ aûKý \eKûe icdùe ù~ iûjû~ý Ke«ò – @_â]û^ aûKý 4. @ûRòe Kûc Gùa Ke – _â]û^ aûKý Kûfòe Kûc @ûRò KeêP Kò – @_â]û^ aûKý @_â]û^ aûKý ijòZ _â]û^ aûKý cògòùf RUòk aûKý jêGö Ø \êA aû ZùZû$]ôK _eÆe iûù_l LŠ aûKýe ic^ßdùe RUòk aûKý MVòZ jêGö 1.3.4. còga â ûKý : 1. MúZ, aûRû I ^ûP Pûfòaû ù~Cñ \gðKcûù^ ù\LôaûKê @ûiò[ôùf – ù~øMòK @iµì‰ð aûKýö 2. ùRùR ùicû^uê C_~êq ùPøKòùe aiûAùf – iek aûKý 3. ùicû^uê ~[ûgqò ùbûR^ c¤ _â\û^ Kùf – iek aûKý _â[c, \ßòZúd I ZéZúd aûKýKê GKûVò cògûAùf ùja – MúZ, aûRû I ^ûP Pûfòaû icdùe ù~Cñ \gðKcûù^ ù\LôaûKê @ûiò[ôùf, ùRùR ùicû^uê C_~êq ùPøKòùe aiûAùf I ùicû^uê ~[ûgqò ùbûR^ c¤ _â\û^ Kùfö Ø ù~ ùKøYiò _âKûe aûKýe ic^ßòZ eì_Kê cògâaûKý Kêjû~ûGö aûKýe _âKû~ðýMZ eì_ : 1.3.5. aòaZé iò P ì K aûKý : K. G ahð _âak gúZ ùjûAQòö  L. Kaòcû^u c¤ùe iûekû \ûi @û\òKaò @U«òö _â[c aûKýùe gúZ iµKðùe Gaõ \ßòZúd aûKýùe iûekû \ûiu iµKðùe aòaéZò \ò@û~ûAQòö Ø ^òŸÁ ðò aòhdK aòaZ é ò aû aqaý _âKûg Keê[a ô û aûKýKê aòaZ é iò P ì K aûKý Kjû~ûGö 1.3.6. @^êùeû] / @ûù\g : K. @ûmû ! cùZ UòKòG iûjû~ý Ke«êö L. NeUûKê i`û Keò\ò@ö _â[c aûKýùe @^êùeû] I \ßòZúd aûKýùe @ûù\g bûa _âKûgòZö Ø @^êùeû] aû @ûù\g bûa _âKûg Keê[ôaû aûKýKê @^êùeû]/@ûù\g iìPK aûKý Kêjû~ûGö 1.3.7. _âgiÜ P ì K aûKý : K. Zùc ùKùa @ûiòf ? L. @ûRò ùKùZ ZûeòL ? aûKý \êAUòùe icd I ZûeòL iµKðùe _âgÜ Keû~ûAQòö Ø ùKøYiò _âgÜe iìP^û _â\û^ Keê[ôaû aûKýKê _âgÜiìPK aûKý Kêjû~ûGö 1.3.8. aòid à iìPK aûKý : K. aû_û GùZ Uuû ù\ùf ! L. iZùe Zùc @ûiòQ ! Cbd aûKýùe aòiàd aû @û½~ðý bûa _âKûgòZ ùjûAQòö Ø aòiàd bûa _âKûg Keê[ôaû aûKýKê aòiàdiìPK aûKý Kêjû~ûGö 1.3.9. ^ûÉòiìPK aûKý : K. eúZû \ßûeû G Kûc ùKùa aò ùja ^ûjóö L. Zce ^òdc cêñ _ûkò _ûeòaò ^ûjóö Cbd aûKýùe ^ûÉòe iìP^û còkê @Qòö Ø ^ûÉòe iìP^û _â\û^ Keê[ôaû aûKýKê ^ûÉòiìPK aûKý Kêjû~ûGö  _âgÜûakú 1. aûKýe ùKùZûUò eì_ @Qò ? 2. MV^ eì_ \éÁòeê aûKý ùKùZ _âKûe ? 3. @[ð _âKûg aû bûa _âKûg \éÁòeê aûKýKê ùKùZûUò bûMùe aòbq Keû~ûG? 4. iek aûKý KûjûKê Kj«ò \éÁû« ijòZ aêSû@ö 5. RUòk aûKý K’Y, C\ûjeY ù\A \gðû@ö 6. ù~øMòK aûKý Kjòùf K’Y aêS, \êAUò \éÁû« \ò@ö 7. Zêc c^eê ùMûUòG cògâ aûKý MXòÿ Gjû Kò_eò cògâaûKý ùjfû _âcûY Keö 8. _â]û^ aûKý KûjûKê Kj«ò ? 9. @_â]û^ aûKý Kjòùf K’Y aêS ? 10. Zk aûKýMêWÿòKê _Xÿò ùKCñUò Kò _âKûe aûKý \gðû@ö K. Zùc K’Y KûcKê _ûeòa ? L. c\^ \ßûeû MúZ MûAaû i¸a ^êùjñö M. IWÿògûe eûR]û^ú bêaù^gßeö N. ^ò@, GA PòVòUû WûKaûKèùe _KûA \ò@ö O. cùZ UuûUòG \ò@ aûaêö P. @ûRò Kò UûY Leû ! 1.4. aûKý eì_û«e : Kjòaû icdùe aqû ùMûUòG aqaýKê aòbò^Ü bwúùe _âKûg Ke«òö Gjû `kùe aqûue CùŸgý _âKûg _ûG, ùgâûZû c¤ ZûKê aêSò _ûe«òö ùMûUòG _âKûee aqaýKê ùaùkùaùk @^ý _âKûùe Keû~ûA[ûGö ùaùkùaùk @Ì K[ûKê ajêk bûaùe I ajê K[ûKê @Ìùe _âKûg Keû~ûGö ~[û– K. ù~Cñ Êûcú I Èú GVûKê @ûiò[ôùf, ùi \êA RY~ûK ùcû iûwe bûA I Zûu Èúö L. GVûKê @ûiò[ôaû \µZò, ùcû iûwe bûA I bûCRö _â[c aûKýe \úNðZû \ßòZúd aûKýùe ^ûjó, Kò«ê aqaý a\kò ^ûjóö _â[c aûKýùe ‘ù~Cñ Êûcú I Èú GVûKê @ûiò[ôùf’– iÚû^ùe \ßòZúd aûKýùe [ôaû ‘GVûKê @ûiò[ôaû \µZò’, Gaõ _â[c aûKýe ‘Zûu Èú’– \ßòZúd aûKýùe ‘bûCR’ ùaûfò ùfLû~òaûeê aûKý iõlò¯ I iê¦e ùjûAQòö [ 10 ]  Ø ùMûUòG _âKûee aûKýKê @[ð _eòað^ ^ Keò @^ý _âKûee aûKýùe _eòYZ KeòaûKê aûKýe eì_û«e Kêjû~ûGö 1.4.1. aûKýe MV^MZ eì_û«e : (K) 1. jeò bf ^ûPòaûeê iê^ûc @Rð^ KeòQòö – iek aûKý 2. jeò bf ^ûPêQò I G[ô_ûAñ iê^ûc @Rð^ KeêQòö – ù~øMòK aûKý 3. ~\ò jeò bf ^ûPòa, ùZùa ùi iê^ûc @Rð^ Keòaö – RUòk aûKý (L) 1. SWÿ KcòMfû I _òfûcûù^ ^òR ^òR NeKê ù`eòùf – ù~øMòK aûKý 2. SWÿ Kcòaûeê _òfûcûù^ ^òR ^òR NeKê ù`eòùf – iek aûKý 3. ù~ùjZê SWÿ KcòMfû, ùZYê _òfûcûù^ ^òR ^òR NeKê ù`eòùfö – RUòkaûKý (M) 1. ù~ùjZê Nùe @gû«ò ù\Lûù\AQò, ùiùjZê cêñ ibûKê ~ûA _ûeòaò ^ûjóö – RUòk aûKý 2. Nùe @gû«ò ù\Lû ù\A[ôaûeê cêñ ibûKê ~ûA _ûeòaò ^ûjóö – iek aûKý 3. Nùe @gû«ò ù\Lû ù\AQò, ùZYê cêñ ibûKê ~ûA _ûeòaò ^ûjóö – ù~øMòK aûKý (N) 1. ùRùR @ûiòaû ùjZê @ûùc icùÉ Lêiò ùjaêö – iek aûKý 2. ùRùR @ûiòùa I @ûùc icùÉ Lêiò ùjaêö – ù~øMòK aûKý 3. ~\ò ùRùR @ûiòùa, ùZùa @ûùc Lêiò ùjaêö – RUòk aûKý 1.4.2. aûKýe @[ðMZ eì_û«e : aòaZ é iò P ì K aûKý : C}kcYò ùMû_a§ê [ôùf RùY iyû ù\gùiaKö Gjû GK aòaéZòiìPK aûKýö GA aûKýKê bò^Ü _âKûùe _âKûg Keû~ûA_ûùeö GjûKê cêLýZü _âgÜiìPK, ^ûÉòiìPK, aòiàdiìPK aûKýùe eì_û«eòZ Keû~ûA_ûùeö ~[û– K. C}kcYò ùMû_a§êu bkò iyû ù\gùiaK @ûC Kûjû«ò ? – _âgÜiìPK aûKý L. C}kcYò ùMû_a§êu bkò iyû ù\gùiaK ^ûjû«òö – ^ûÉòiìPK aûKý M. C}kcYò ùMû_a§ê Kò iyû ù\gùiaK iùZ ! – aòiàdiìPK aûKý _âgiÜ Pì K aûKý : aòRêaûaêuê IWÿògûùe KòG ^ RûùY ? GjûKê ^ûÉòiìPK, aòaéZòiìPK I aòiàdiìPK aûKýùe eì_û«eòZ Keû~ûA_ûùeö ~[û– K. aòRêaûaê IWÿògûùe KûjKê @RYû ^êj«òö – ^ûÉòiìPK aûKý [ 11 ]  L. aòRêaûaêuê IWÿògûùe icùÉ RûY«òö – aòaéZòiìPK aûKý M. aòRêaûaê _êYò IWÿògûùe Kûjûe @RYû! – aòiàdiìPK aûKý ^ûÉò iìPK aûKý : @mûZ ~êaKKê @ûgâd ù\aû VòKþ ùjfû ^ûjóö GjûKê aòaéZòiìPK, _âgÜiìPK I aòiàdiìPK aûKýùe _eòYZ Keû~ûA_ûùeö ~[û– K. @mûZ ~êaKKê @ûgâd ù\aû bêfþö – aòaéZòiìPK aûKý L. @mûZ ~êaKKê K’Y @ûgâd \ò@û~ûG ? – _âgÜiìPK aûKý M. @mûZ ~êaKKê _êYò @ûgâd ! – aòiàdiìPK aûKý aòid à iìPK aûKý : 4. fuûùe _êYò jeò g± ! GjûKê aòaéZòiìPK, _âgÜiìPK I ^ûÉòiìPK aûKýùe eì_û«eòZ Keû~ûA_ûùeö ~[û– K. fuûùe jeò g± ùLûRòaû aé[ûö – aòaéZòiìPK aûKý L. fuûùe jeò g± gêYû~ûG Kò ? – _âgÜiìPK aûKý M. fuûùe jeò g± còkòaû i¸a ^êùjñ ö – ^ûÉòiìPK aûKý 1.4.3. aûPýMZ eì_û«eúKeY : Kjòaû bwúùe aûPý _eòað^ ùjùf aûKý _eòaòðZ jêGö ~[û– SeKû ùLûfö Gjûe aûPý _eòað^ KeûMùf aûKýUò ùja– SeKû ùLûfû ùjCö ù~ ùKøYiò aûKýKê @^ý aûPýùe eì_û«eòZ Keû~ûA_ûùeö ~[û– K. Kéð aûPý : aòRd KfòKZû ~òaö Kcð aûPý : aòRde KfòKZû ~òaû ùjaö L. Kcð aûPý : eû]ûgýûcu \ßûeû bûhY bf jêGö Kðé aûPý : eû]ûgýûc bf bûhY ù\A _ûe«òö M. bûa aûPý : Z^êRûe ^ûP ùjCö Kðé aûPý : Z^êRû ^ûPêö N. Kðé aûPý : cû@û eû§êQ«òö bûa aûPý : cû@ûue e§û PûfòQòö [ 12 ] 1.5. aûKý iõùl_Y : ùKjò ùKjò @]ôK K[ûKê @Ìùe _âKûg Ke«ò, ùKjò ùKjò c¤ @Ì K[ûKê @]ôK bûaùe _âKûg Ke«òö \úNð aûKý @ù_lû ùQûU aûKý KjòaûKê I gêYòaûKê bf fûùMö ùZYê \úNð aûKýKê c¤ iõùl_ùe _âKûg Keû~ûA_ûùeö G _âKûee _eòað^Kê aûKý iõùl_Y Kêjû~ûGö aûKý iõùl_Y ùlZâùe i§ò, icûi, Ké\«, Z¡òZ, C_iMð I icû[ðùaû]K g± aòùgh bûaùe ijûdZû Keò[û@û«òö GVûùe ùKùZûUò C\ûjeY \ò@û~ûA_ûùeö i§ò \ßûeû : 1. @Zò @ûagýK Rò^òhe \e @]ôK aXêQòö @ZýûagýK (@Zò+@ûagýK) Rò^òhe \eaé¡ò ùjCQòö 2. @Zò @]ôK aqaý ÆéjYúd ^êùjñö @Zý]ôK (@Zò+@]ôK) aqaý ÆéjYúd ^êùjñö icûi \ßûeû : 1. Êûcú I Èú \êARY~ûK @ûRò @ûiòùaö \µZò @ûRò @ûiòùaö 2. ae I K^ýû \êARY~ûK ùa\òùe aiòQ«òö aeK^ýû (Cbd) ùa\òùe aiòQ«òö Ké\« \ßûeû : 1. RûYòaûKê Azû Keê[ôaû QûZâ aò\ýûfûb Keòaö Ròmûiê QûZâ aò\ßû^þ ùjaö 2. ~ûjû Keòaû CPòZþ Zûjû Keö Kðaý Keö Z¡òZ \ßûeû : 1. _û^ ùa_ûe Keê[ôaû ùfûKUò @^ý MâûcKê Mfûö _û^eû Mâûcû«e Mfûö 2. Mòeò_[ bûaùe LûAae iaêVûeê f´ûö LûAae \úNððZc Mòeò_[ö C_iMð \ßûeû : 1. _a^e aò_eúZ \òMùe iûAùKfþ PkûAaû KÁKeö _a^e _âZòKìkùe iûAùKfþ Pûk^û KÁKeö [ 13 ]  2. iûjòZý aòhdùe Zûue aòùgh bûaùe mû^ @Qòö ùi iûjòZý aòùghm @U«òö icû[ðùaû]K g± \ßûeû : 1. aò¾ê C_ûiKcûù^ ùLûk KeZûk aRûA ^ûc R_ Keê@Q«òö ùa÷¾acûù^ Kúð^ Keê@Q«òö 2. ù~Cñ _òfûcûù^ ùagò Rò\þ Ke«ò, ùicû^uê aû_û @ûù\ø _i¦ Ke«ò ^ûjóö Rò\þùLûe _òfûcû^uê aû_û ^û_i¦ Ke«òö Cqò _eòað^ \ßûeû : 1. gòlK Kjòùf, ‘cêñ @ûRò AõeûRú _XÿûAaòö’ - _âZýl Cqòö gòlK AõeûRú _XÿûAùa ùaûfò Kjòùfö - _ùeûl Cqòö 2. jeò ~ûZâû ù\ùL ^ûjó ùaûfò Kjòfûö - _ùeûl Cqòö jeò Kjòfû, ‘cñê ~ûZâû ù\ùL ^ûjóö’ - _âZýl Cqòö _âgÜûakú 1. aûKý Kjòùf K’Y aêS ùfLö 2. _âùZýKeê ùMûUòG ùfLûGñ aûKý ùfLö K. iek aûKý L. ù~øMòK aûKý M. RUòk aûKý M. cògâ aûKý 3. aûKýûõg K’Y \gðû@ö 4. MV^ Kkû \éÁòeê aûKý ùKùZ _âKûe I K’Y K’Y ? 5. @[ð \éÁòeê aûKý ùKùZ _âKûee I K’Y K’Y ? 6. _âùZýKeê \êAUò ùfLûGñ \éÁû« \ò@ö K. aòaéZòiìPK aûKý L. ^ûÉòiìPK aûKý M. aòiàdiìPK aûKý N. _âgÜiìPK aûKý 7. _â\ aûKýMêWÿòK _Xÿ I ùKCñUò Kò _âKûe aûKý \gðû@ö K. \ûc, iê\ûc, ùMûaò¦ – GKûVò ùLk«ò, GKûVò _Xÿ«ò I GKûVò ej«òö L. Iü Kò gúZ ! M. Zêùc Ifê ùaûfò K’Y icùÉ Ifê ? [ 14 ]  N. @û´ Kßòûfþ ùKùZ ? O. aòRdû bf MûA_ûùe, cûZâ bf Kjò_ûùe ^ûjóö P. _âûYKé¾ _eòRû RùY aòLýûZ ùa÷mû^òK [ôùfö Q. Zc _òfûUû ùKùWÿ \êÁ ! R. P_kû Kjòfû, ‘cêñ @ûRò bêaù^gße ~òaò’ö T. @ûmû, cùZ \gUuû iûjû~ý Ke«êö 8. _â\ aûKýMêWÿòK ^òùŸðg @^ê~ûdú _eòað^ Keö K. Zêùc Nùe ejòùf _ûV _Xÿò_ûe ^ûjóö (ù~øMòK aûKý) L. KûV aýaiûd Keê[ôaû ùfûKUò @^ý ù\gKê _kûAfûö (iõùl_ùe ùfL) M. ù~Cñcû^u aû_û cû@û ^ûjû«ò, ùicû^ue aûe´ûe aû_ûcû@ûu K[û cù^ _ùWÿö (iekaûKý) N. @ûRò Leû Lêaþ UûYö (aòiàdiìPK aûKý) O. Zc K[û eaòKê RYûö (^ûÉòiìPK) P. iì~ðý CAñùf _\à`êùUö (ù~øMòK aûKý) Q. eùcg ~òaû _ùe iõMâûc _ùkAaö (ù~øMòK aûKý) R. ^û^ú @ûiòaûeê Neiûeû icùÉ Lêiòö (RUòk aûKý) S. Mû§úu K[û ù\gùe KûjûKê @RYû ? (aòaéZòiìPK) T. aUaûaêu \ßûeû Uuû @û\ûd ùjC[ôfûö (aûPý _eòað^ Ke) U. iàòZû Kjòfû, – ‘cêñ ^ò½d _eúlûùe _â[c ùjaòö’ (Cqò _eòað^ Ke) V. _ûV _âZò iaêùaùk C}Y×û eLôaû bfö (iõlò¯ Ke) W. Zùc bf _Xÿòùf bf `k _ûAaö (ù~øMòK aûKý) Xÿ. _eòaûeùe @gû«ò ùjZê ùcûj^ KUK Mfû ^ûjóö (RUòk aûKý) vvv [ 15 ] \ßòZúd @¤ûd ‘YZߒ aò]ô, ‘hZߒ aò]ô I iû]ûeY @gê¡ò 2.1. ‘YZߒ aò]ô : 1. c\^, \û^, \ò^, \ú^, cê^, _âiì^, ù`^, ù\÷^ýö 2. EY, ZéY, ciéY, Rú‰ð, aò\ú‰ð, Cú‰ð, Ké¾, bûhY, @ù^ßhY, jòùZ÷hYûö 3. _âûY, \ûeêY, cûMðY, \_ðY, eêKàòYú, _âdûY, câòdcûY, eûaY, @_eûjÙ ö C_e fòLôZ Zòù^ûUò ]ûWÿòe g±MêWÿòKê flý Keû~ûCö _â[c ]ûWÿòe g±MêWÿòKe ùghùe ‘^’ \ßòZúd I ZéZúd ]ûWÿòe g±MêWÿòKe ùghùe ‘Y’e aýajûe ùjûAQòö G_eò KûjóKò ùjûAQò ? Gùa @ûùc Mbúe bûaùe _â[c ]ûWÿòe g±MêWÿòKê ù\Lòaûö g±eì_ a‰ðeì_ ‘^’e @aiÚû^ c\^ (cþ @ \þ @ ^þ @) ‘@’ Kûe _ùe ‘^’ \û^ (\þ @û ^þ @) ‘@û’ Kûe _ùe ‘^’ \ò^ (\þ A ^þ @) ‘A’ Kûe _ùe ‘^’ \ú^ (\þ B ^þ @) ‘B’ Kûe _ùe ‘^’ cê^ (cþ C ^þ @) ‘C’ Kûe _ùe ‘^’ _âiì^ (_þ eþ @ iþ D ^þ @) ‘D’ Kûe _ùe ‘^’ ù`^ (`þ G ^þ @) ‘G’ Kûe _ùe ‘^’ ù\÷^ý (\þ H ^þ dþ @) ‘H’ Kûe _ùe ‘^’ ejòQòö _â[c ]ûWÿùò e \ò@û~ûA[ôaû g±MêWK òÿ ê flýKùf RYû~òa ù~ ‘@’Kûe, ‘@û’Kûe, ‘A’Kûe, ‘B’Kûe, ‘C’Kûe, ‘D’ Kûe, ‘G’Kûe, ‘H’Kûe Êe _ùe ‘^þ’ @Qòö bûhûùe g±MêWÿòK @aòKk Gjò_eò Pkê@Qòö Gjò g±MêWÿòKùe ‘^þ’ iÚûùe ‘Y’ ùjûA_ûeòa ^ûjóö \ßòZúd ]ûWÿòùe \ò@û~ûA[ôaû g±MêWÿòKê ù\Lôùf RYû~òa ù~– g±eì_ a‰ðeì_ ‘Y’e @aiÚû^ EY (E ^þ @) ‘E’ _ùe ‘Y’ ZéY (Zþ E ^þ @) ‘E’ _ùe ‘Y’ ciéY (cþ @ iþ E ^þ @) ‘E’ _ùe ‘Y’ Rú‰ð (Rþ B eþ ^þ @) ‘e’ _ùe ‘Y’ aò\ú‰ð (aþ A \ B eþ ^ @) ‘e’ _ùe ‘Y’ [ 16 ] Cú‰ð (C Zþ Zþ B eþ ^þ @) ‘e’ _ùe ‘Y’ Ké¾ (Kþ E hþ ^þ @) ‘h’ _ùe ‘Y’ bûhY (bþ @û hþ @ ^þ @) ‘h’ _ùe ‘Y’ @ù^ßhY (@ ^þ Iß G hþ @ ^þ @) ‘h’ _ùe ‘Y’ jòùZ÷hYû (jþ A Zþ H hþ @ ^þ @û) ‘h’ _ùe ‘Y’ ejòQòö \ßòZúd ]ûWÿòe g±MêWòÿKe aýajûe \éÁòeê @^êba Keû~ûA _ûùe ù~ GK _\ c¤ùe ‘E’ ‘e’ ‘hþ’ _ùe ‘^þ’ [ôùf ‘Y’ jêGö Gùa @ûùc ZéZúd ]ûWÿòe g±MêWÿòKê @^ê¤û^ Keòaûö g±eì_ a‰ðeì_ ‘Y’e @aiÚû^ _âûY (_þ eþ @û ^þ @) Êea‰ð ‘@û’ _ùe ‘^’ @Qòö \ûeêY (\þ @û eþ C ^þ @) Êea‰ð ‘C’ _ùe ‘^’ @Qòö cûMðY (cþ @û eþ Mþ @ ^þ @) ‘K’ aMð ‘Mþ’ _ùe ‘^’ @Qòö \_ðY (\þ @ eþ _þ @ ^þ @) ‘_’ aMð ‘_þ’ _ùe ‘^’ @Qòö eêKòàYú (eþ C Kþ cþ A ^þ B) ‘_’ aMð ‘cþ’ _ùe ‘^’ @Qòö _âdûY (_þ eþ @ dþ @û ^þ @) ‘_’ aMð ‘_þ’ _ùe ‘^’ @Qòö còd â cûY (cþ eþ A dþ @ cþ @û ^þ @) ‘_’ aMð ‘cþ’ _ùe ‘^’ @Qòö eûaY (eþ @û aþ @ ^þ @) @«iÚ ‘Iߒ _ùe ‘^’ @Qòö @_eûjÙ (@ _þ @ eþ @û jþ ^þ @) ‘jþ’ _ùe ‘^’ @Qòö ZéZúd ]ûWÿùò e _ìað ^òdc ^ [ûA c¤ ‘^þ’ e ‘Yþ’ ùjûAQòö _âùZýK g±ùe ‘E’ ‘eþ’ ‘h’ bòZeê ùKøYiò ùMûUòG a‰ð @Qòö cûZâ VòKþ ‘Zû’ _ùe ‘Yþ’ ^ûjóö ùKCñVûùe Êea‰ð (_âûY, \ûeêY), ùKCñVûùe ‘Kþ’ aMð (cûMðY), ùKCñVûùe ‘_’ aMð (\_ðY, eêKàòYú), ùKCñVò ‘d’ (_âdûY, còâdcûY), ùKCñVò @«iÚ ‘Iߒ ùKCñVò ‘jþ’ (@_eûjÙ), aýa]û^ [ôùf c¤ ‘^þ’ e ‘Yþ’ ùjûAQòö Gjò C\ûjeY MêWÿòKeê RYû ~ûCQò ù~ ‘E’ ‘eþ’ ‘h’ e VòKþ _ùe ‘^’ [ôùf Kò´û Êe a‰ð, ‘K’ aMð (KþLþMþNþO) ‘_’ aMð (_þ, `þ, aþ, bþ, cþ) ~þ, dþ Iß þ , jþ, _ùe ‘^þ’ [ôùf ‘Y’ jêGö G[ô c¤eê GK Kò´û GKû]ôK a‰ðe aýa]û^ [ôùf c¤ ‘^þ’ e ‘Yþ’ jêGö ‘E’, ‘e’ ‘h’ _ùe @^ý a‰ðe aýa]û^ [ôùf ‘^þ’, ‘Yþ’ jêG ^ûjóö ~[û– eP^û, cûRð^û, a‰ð^û, Kúð^, ^ð^, @Rêð^, cìzð^û AZýû\òö eP^û– (eþ@Pþ@^þ@û) ‘Pþ’ aýa]û^ ùjZê @[ðûZ ‘^’ _ìaðeê ‘P’ ejò[ôaûeê ‘^þ’ ‘Y’ ùjfû ^ûjóö (1) @, @û, A, B, C, D, G, H @û\ò Êea‰ð _ùe ‘^’ ‘Y’ jêG ^ûjóö [ 17 ]  (2) ‘E, e, hþ’ _ùe ‘^þ’ [ôùf ‘Yþ’ jêGö (3) ‘K’ aMð (KþLþMþNþOþ) ‘_’ aMð (_þ`þaþbþcþ) ‘~þ’, ‘dþ’, @«iÚ ‘Iߒ ‘jþ’ (õ) @^êÊûe aýa]û^ [ôùf c¤ ‘^þ’ e ‘Y’ jêGö IWÿò@û bûhûùe ‘^þ’ I ‘Y’ e aýajûe iaêùaùk ^òdc @^êiûùe ùjûA ^ [ûGö ùKùZK iÚkùe Gjò ^òdce Cfäx^ ù\Lû~ûGö ^òcÜfòLòZ g±MêWÿòKê flý Keû~ûCö ~[û– @Yû PûYKý aûYú @YûKûe PûjûYò aúYû @ûY RYûY ùaYú KYû UûY ùaYê KYòKû ^ògûY cYò KûYú _ûYò cYòcû LêY ù`WÿûY cYòh MY^û aY cgûYò MêY^ aûY jAeûY C_e fòLòZ g± MêWÿòKùe ‘Y’ ißûbûaòKþ bûaùe ejò@Qòö _\ c¤ùe ‘^’ iÚû^ùe ‘Y’ ùjaûKê ‘YZߒ aò]ô Kêjû~ûGö E, e, h, _ùe ‘^’ [ôùf ‘Y’ jêG Gaõ ‘K’ aMð (KLMNO) ‘_’ aMð (_`abc) ~, d, Iß, j aýa]û^[ôùf c¤ ‘^’ e ‘Y’ jêGö _âgÜûakú 1 û ‘YZߒ aò]ô KûjûKê Kêjû~ûGö 2 û ^òcÜfòLòZ g±MêWÿòKùe ‘^’ KûjóKò ‘Yþ’ ùjfû^ûjòñ ? c^, cû^, Mò^û, cú^, cê^ò, _âiì^, eP^û, eR^ú, ei^û, iR^úö 3 û ^òcÜfòLòZ g±MêWÿòKùe ‘^þ’ ùKCñ KûeYeê ‘Yþ’ ùjfû \gðû@ö KeY, KeêY, KhY, Ké¾, iì_ðYLû, eûcûdY, CeûdY, ZéY, ciéY, Ké_Yö 4 û ‘^’ iÚû^ùe ‘Y’ aýajéZ ùjûA[ôôaû _ûUò g± ùfLö 5 û aûKýMêWÿòKùe [ôaû @gê¡ò MêWÿòKê VòKþ Keò ùfLö (K) \ßû_e ~êMùe bMaû^ aòhÜë, KéhÜ eì_ùe R^à ù^A[ôùfö (L) ZéZúd _ûŠa @Rêð^ aòhÜë Kkû fûb Keò[ôaûeê Zûuê \ßòZúd KéhÜ Kêjû~ûGö (M) _ûŠa_ZÜú ù\ø_\úuê KéhÜû Kêjû~ûGö [ 18 ] 2.2. ‘hZߒ aò]ô 1. Zk fòLôZ g±MêWÿòKê flý Keû~ûCö g±eì_ a‰ðeì_ ‘i’e @aiÚû^ _âiû\ – (_þ eþ @ iþ @û \þ @) – ‘@’ _ùe ‘iþ’ @Qòö @aiû\ – (@ aþ @ iþ @û \þ @) – ‘@’ _ùe ‘iþ’ @Qòö @ûÉòK – (@û iþ Zþ A Kþ @) – @û _ùe ‘iþ’ @Qòö bûicû^ – (bþ @û iþ @ cþ @û ^þ @) – @û _ùe ‘iþ’ @Qòö ‘@’ ‘@û’ _ùe ‘i’ [ôùf ‘i’e _eòað^ jêG ^ûjóö 2. ZkfòLôZ g±MêWÿòKê ù\Lû~ûCö ^òhû\ – (^þ A h @û \þ @) – ‘A’ _ùe ‘hþ’ @Qòö RòMúhû – (Rþ A Mþ B h @û) – ‘B’ _ùe ‘hþ’ @Qòö _êehê – (_þ C eþ C hþ @) – ‘C’ _ùe ‘hþ’ @Qòö gêgïhû – (gþ C gþ eþ D hþ @û) – ‘D’ _ùe ‘hþ’ @Qòö MùahYû – (Mþ @ aþ G hþ @ ^þ @û) – ‘G’ _ùe ‘hþ’ @Qòö jòùZ÷hYû – (jþ A Zþ H hþ @ ^þ @û) – ‘H’ _ùe ‘hþ’ @Qòö Jh] – (J hþ @ ]þ @) – ‘J’ _ùe ‘hþ’ @Qòö 3. ZkfòLôZ g±MêWÿòKê ù\Lû~ûCö ‘K’ aMð (KþLþMþNþOþ) Gaõ ‘eþ’ Kûe _eaðú ‘iþ’ ‘h’ jêGö PòKúhðû – Pþ A Kþ B eþ iþ @û – ‘eþ’ _e ‘iþ’, ‘hþ’ ùjûAQòö C}hð – C Zþ Kþ @ eþ iþ @ – ‘eþ’ _e ‘iþ’, ‘hþ’ ùjûAQòö 4. aòiMð i§òRûZ ‘iþ’, ‘hþ’, jêGö ~[û– @ûaòÃûe – @ûaòü+Kûe – aòiMð (ü) ‘A’ _ùe [ôaûeê ‘iþ’ ùjûA _ùe ‘h’ ùjûAQòö @^ý C\ûjeY – ^òÀk – ^òü+`k ^ò¿û_ – ^òü+_û_ PZê¿\ – PZêü+_\ ]^ê¿ûYò – ]^êü+_ûYò ajòÃéZ – ajòü+KéZ [ 19 ] 5. ‘iûZþ’ _âZýd ~êq ùjùf ‘iþ’ ‘h’ ùja ^ûjóö ~[û– @MÜòiûZþ, ]ìkòiûZþ 6. ùKùZK iÚkùe ‘hZߒ aò]ô ^òdce aýZòKâc ù\Lû~ûGö C\ûjeY – @^êieY, aòiàeY, aòiMð, aòiìPòKû, aòÉûe, @^êi§û^ö 7. ùKùZK g±ùe ÊûbûaòK bûaùe ‘hþ’ aýajéZ ùjûA[ûGö ~[û– @ûhûXÿ ùZûh aòh bûhû ùch Pûh Chû \ìhY aòhd bìhY ùeûh Khû Kkêh _ûhûY aòhûY cjòh ùgh KhUò KéhK _âù\ûh aòùgh cìhKò ùhûWÿg KhY @ûc bûhûùe @ù^K aòù\gú g± aýajéZ ùjûA[ûGö GMêWÿòKê ùa÷ù\gòK g± Kêjû~ûGö GA ]eYe ùKùZûUò g± ùjCQò– ù^ûUòiþ, aKþiòiþ, _êfòiþ, iûfòiþ, _ûfòiþ, Mòfûiþ GA g±MêWÿòKê flýKeû~ûCö ^þ-I-Uþ-A-iþ = ù^ûUòiþ aþ-@-Kþ-iþ-A-iþ = aKþiòiþ Gjò g± \êAUòùe ‘A’ _ùe ‘i’ [ôaûeê _ìað ^òdc @^ê~ûdú GVûùe ‘hþ’ ùjaûK[ûö Kò«ê GMêWÿòK ùa÷ù\gòK g± ùjûA[ôaûeê GVûùe ‘hþZߒ aò]ô fûMê ^ ùjûA ‘i’ ùjûAQò û 8. ù\gR I ùa÷ù\gòK g±ùe [ôaû ‘iþ’ e ‘hþ’ jêG ^ûjóö ù^ûUòiþ, aKþiòiþ, _êfòiþ, iûfòiþ, Aiþ_ûZ, Aiûeû, jòiûa, Äêf AZýû\òö [ 20 ]  _âgÜûakú 1ö ‘hZߒ aò]ô KûjûKê Kêjû~ûG? 2ö @gê¡ò iõùgû]^ Keö _êeÃûe, _ìaðûjÜ, gêgïiû, ]ìkòhûZþ, _ûiûY, ùMûÆ\, bûÃe 3ö ^òcÜfòLôZ g±MêWÿòKùe ‘h’ KûjóKò @Qò \gðû@ö ^òhû\, aòbúhY, KéhK, MùahYû, Jh] 4ö ^òcÜfòLôZ g±MêWÿòKùe ‘h’ _eòaùð ‘i’ KûjóKò ùjûAQò ? _êeÄûe, iõÄûe, ]ìkòiûZþ, @ûcôiûZþ 5ö ^òcÜfòLòZ aûKýùe [ôaû bêfþ g±MêWÿòKê aûQò VòKþ Keò ùfLö (K) iúZûuê eûaY ùPûeûA ù^aû_ùe eûcP¦â aòi^Ü ùjûA AZÉZü @ù^ßhY Kùfö (L) _ZÜú aòej ù~ûMêñ ùi @ahû\ùe Kû¦òaûKê fûMòùfö (M) Kf´iþ @ûùceòKû @ûaòÄûe Keò[ôùfö (N) bfKûc Kùf _êeÃûe còkò[ûGö [ 21 ] 2.3. iû]ûeY @gê¡ò : Kjòaû I ùfLôaû c¤ùe aýa]û^ ajêZ ùagòö cûZéMbðeê R^à ùjfûcûùZâ Qê@ûUò Kê@ûñ Kùjö @býûi akùe K[û KjògòùLö aò\ýûe¸ adi ùakKê ùi @ù^K K[û Kjò RûYò[ûGö _ûV_Xÿò ùi g±MêWÿòKe gê¡eì_ RûùYö bûhûe K[ôZ I fòLôZ \êAUò eì_ @Qòö _ûV ^ _Xÿò[ôaû aýqòUò ùKak K[ôZ eì_UòKê RûùYiò^û; Kò«ê gòlòZ aýqòUò K[ôZ I fòLôZ Cbd eì_Kê RûYò[ûGö C\ûjeY Êeì_ ‘MùYg’ ùMûUòG g±ö G[ôùe [ôaû ‘g’Uò Zûfaý ‘g’ cì¡ð^ý ‘h’ \«ý ‘i’ c¤eê ùKCñ Uò VòKþ Zûjû _ûVê@û aýqò jó VòKþ Ce ù\A _ûe«òö Kò«ê @gòlòZ aýqò Zû’e VòKþ Ce ù\A _ûeòa ^ûjóö @ûc bûhûùe aýajéZ @ù^K g±e VòKþ eì_ @ûùc RûYê^ûjóö VòKþ eì_ ^ ùfLòùf bûhû @gê¡ ùjaö @ûc IWÿò@û bûhû ZZþic, Zna, ù\gR I ùa÷ù\gòK @û\ò @ù^K g± i¸ûeùe _êÁö g±MêWÿòKe aýajûe ùaùk ùKùZK iû]ûeY @gê¡ò _eòflòZ ùjûA[ûGö Gjò @gê¡ò @ù^K _âKûeeö ~[û: aP^MZ, fòwMZ, aòùghý I aòùghYMZ, ‘YZߒaò]ôMZ, ‘hZߒaò]ôMZ, i§òMZ, icûiMZ, Ké\«, Z¡òZ aò]ôMZ I a^û^MZ @gê¡ò ù\Lû~ûGö ùijò @gê¡ g±MêWÿòKe gê¡ eì_ RûYòùf bûhû iei I iê¦e ùjûA[ûGö ^òcÜùe KûeY ij @gê¡ g± I Zûe gê¡ eì_ \gðûKfûö 2.3.1. aP^MZ @gê¡ò : @gê¡ gê¡eì_ ùMûUòG _òµêWÿòUòG ùMûUòG _òµêWÿò / _òµêWÿòUòG _âùZýK ùfûKcûù^ _âùZýK ùfûK / ùfûKcûù^ R^Zûcû^ue R^Zûe iaê QûZâcûù^ iaê QûZâ / QûZâcûù^ iaê ajòMêWÿòK iaê ajò / ajòMêWÿòK 2.3.2. fòwMZ @gê¡ò : @gê¡ gê¡eì_ iêùKgò^ú iêùKgû ùa÷gýú ùa÷gýû [ 22 ] 2.3.3. aòùghý, aòùghYMZ @gê¡ò : @gê¡ gê¡eì_ @]ôKýZû @û]ôKý C}hðZû C}hð HKýZû HKý Kû_ðYýZû Kû_ðYý / Ké_YZû _ûUaZû _ûUa / _UêZû _ìRýûÆ\ _ìRûÆ\ iõlò¯ùe iõùl_ùe iûa]û^ ijòZ iûa]û^Zû ijòZ ùiøR^ýZû ùiøR^ý / iêR^Zû 2.3.4. “YZߔaò]ôMZ @gê¡ò : @gê¡ gê¡eì_ KéhÜ Ké¾ @_eûjÜ @_eûjÙ _ìaûð jÜ _ìaûð jÙ lê^Ü lê‰ aòhÜë aò¾ê 2.3.5. “hZߔaò]ôMZ @gê¡ò : @gê¡ gê¡eì_ @ûaòÄûe @ûaòÃûe _e¿e _eÆe _êeÃûe _êeÄûe _eòÄûe _eòÃûe aòic aòhc aòh‰ð aòh‰ aòhRð^ aòiRð^ iêicû iêhcû [ 23 ] 2.3.6. i§òMZ @gê¡ò : @gê¡ gê¡eì_ CRßk C{ßk (CZþ+Rßk) MùYh MùYg (MY+Bg) Mòegò Mòeúg (Mòeò+Bg) \òMû´e \òM´e (\òKþ+@´e) \ìeûaÉû / \ìeûaiÚû \êeaiÚû (\êü+@aiÚû) ^úRð^ ^òRð^ (^òü+R^) _âZýK _âùZýK (_âZò+GK) _âùZýj _âZýj (_âZ+ò @j) aûKþù\aú aûMþù\aú (aûKþ+ù\aú) c^bûa cù^ûbûa (c^ü+bûa) eRMêY eùRûMêY (eRü+MêY) i^ýûi i^Üýûi (icþ+^ýûi) iûYàûiòK hûYàûiòK (hUþ+cûiòK) iì~ðý_eûM iìù~ðýû_eûM (iì~ðý+C_eûM) 2.3.7. icûiMZ @gê¡ò : @gê¡ gê¡eì_ @j^òðgò @j^òðg @ùjûeûZâò @ùjûeûZâ \òaûeûZâò \òaûeûZâ ^ò¡ð^ú ^ò¡ð^ ^ùŸðûhú ^òùŸðûh ^òe_eû]ú ^òe_eû] ^úùeûMú ^úùeûM ^úùeû\ ^úe\ ggúbìhY ggòbìhY [ 24 ] 2.3.8. Ké\«MZ @gê¡ò : @gê¡ gê¡eì_ @]ú^iÚ @]ú^ @^êMjé @^êMjâ CZýq Cýq MéjZò MéjúZ iéR^ iRð^ 2.3.9. Z¡òZMZ @gê¡ò : @gê¡ gê¡eì_ @ûagýKúd @ûagýK @ûeqòc @ûeq / eqòc C{ßkcd C{ßk GKZâòZ GKZâ \ûge[ú \ûge[ô (\ge[+A) ù_øejòZý ù_øùeûjòZý ùbøMkòK ùbøùMûkòK 2.3.10. a^û^MZ @gê¡ò : @gê¡ gê¡eì_ @¬kú @¬kò @ai‰ð @ai^Ü @^êiìdû @^iìdû @^ê\Zò @^ì\Zò @Écû^ @Éûdcû^ @_\É @_\iÚ bìaù^gße bêaù^gße @bWÿû @aXÿû @cúd @còd [ 25 ] @gê¡ gê¡eì_ @^êaû\òZ @^ì\òZ @_eûjÜ @_eûjÙ @bê\d @bêý\d @bòkûi @bòkûh @ûeZú @ûeZò @û^êiwòK @û^êhwòK @ûgúh @ûgòh @ûgâúaû\ @ûgúaðû\ C_ù~ûMúZû / Cù_ûù~ûMòZû C_ù~ûMòZû Cjý Djý CYû DYû C¡ð / C¡ßð D¡ßð EYMâiÚ EYMâÉ Kûk¦ú Kûkò¦ú KéhÜ Ké¾ ùMûfKaòjûeú ùMûùfûKaòjûeú MâûjûK MâûjK RM^û[ RM^Üû[ Rc ~c ~«ê_Zò R«ê_Zò RúaúZ RúaòZ ùR ùRý ZâòbìR ZâòbêR ZéUò ZîUò / ZîUú \ò¯ò \ú¯ò \ìMûð \êMûð [ 26 ] @gê¡ gê¡eì_ \êaðû \ìaðû (\ìa) \ïZMûcú / \éZMûcú \îZMûcú \ߦ \ß¦ß ]^úK ]^òK ]ìc_â û^ ]ìc_û^ ^òe_ê Y ^òe_ì Y ^úy ^úP ^òe\ ^úe\ _ZòZ_ûaò^ú _ZòZ_ûa^ú _âPeì _âPeê _êeÃûe _êeÄûe aûjû^ aûj^ aýajûeòK aýûajûeòK aòh‰ð aòh‰ aòic aòhc ajêaâòjú / ajêaâòjò ajêaâújò aògßiÚ aògßÉ aûjêfýZû ajêkZû / aûjêfý bìf bêf iõKú‰ iõKú‰ð cûMðgúe cûMðgeò cêK cìK cìLý cêLý cò^Zú cò^Zò ~ûZûdZ ~ûZûdûZ Rûmùi^ú ~ûmùi^ú [ 27 ] @gê¡ gê¡eì_ eaò¦â eaú¦â fRýû f{û gûeòeúK gûeúeòK gâúKé¾ð gâúKé¾ gòldZâú gòldòZúâ gúKûe gòKûe gòhð gúhð gê\â gì\â gêgîhû gêgïhû gZéNÜ gZâNê Ü ùgâÂZc ùgâ iûjûi iûji iûjû~ðý iûjû~ý [ 28 ]  _âgÜûakú 1. ^òcÜfòLòZ @gê¡ g±MêWÿòKê iõùgû]^ Keò ùfLö @^êiìdû, _ìRû¿\, @ûgúh, cûMðgúe, Kée, _âZòù~ûMúZû, CYû, ~ûZûdZ, \ìeûaiÚû, gòldZâú ö 2. ^òcÜfòLòZ aûKýMêWÿòKùe [ôaû @gê¡ g± MêWÿòKê iõùgû]^ Keö (K) i´f_êee gúZkhÂú ~ûZâû ù\LòaûKê ajêZ ùfûKcûù^ @ûiò[òùfö (L) cªúu ibûùe @ûaûkaé¡ a^òZûMY ù~ûM ù\A[òùfö (M) cêñ Zêce CRßk baòhýZ Kûc^û KeêQòö (N) iaê Kaòcûù^ _âûKéZòK a‰ð^ûùe iò¡jÉö (O) gòldZâú _âùZýK QûZâcû^uê _âgÜ _Pûeòùfö (P) ùKûfKûZû bûeZe aéjZc ^Meúö (Q) _òfûUò iõlò¯ùe Ce ù\fûö (R) @^^ýû iûYàûhòK _eúlûùe ùgâYúùe _â[c ùjfûö (S) iKðie aûNMêWÿòK jêÁ_éÁ ^êj«òö (T) ùi i_eòaûe ijòZ ùbûRò LûA ~ûA[òùfö (U) cìhû MùYhu aûjû^ @ùUö (V) cû^PòZâ _V^ \ßûeû ùbøMkòK mû^ aé¡òjêGö (W) Mòeòg aûaê bìaù^gßeeê \ïZMûcú aiþùe ùKûeû_êU Mùfö (X) eaò¦â ù\øWÿ _âZòù~ûMúZûùe _â[c ùjfûö [ 29 ] ZéZúd @¤ûd eìXÿò I ùfûKaûYú 3.1. (K) Sò@Uò Lêaþ iê¦eú, Zû’ aûjûNe _ûAñ Zûu NeKê ùKùZ ùfûùK @ûiòùf, ùicûù^ iaòZûKê _i¦ Kùfö aûjûNe iÚòe ùjfû, ùghùe Sò@Uò ijòZ _ê@Uòe aòaûj ùjfûö (L) iaòZû ùMûUûG PûCkùe MXÿû, ZûKê ù\LôaûKê ae Ne ù\Lû @ûiòùf, Sò@Uòe eì_ Zûu c^Kê _ûAfû, aûjûNe iÚòe ùjfû, ùghùe _ê@Uò ijòZ Sò@Uòe jûZMY×ò _Wÿòfûö Cbd jûZKê \ò’ jûZ ùjùfö \êAUò @^êùz\Kê flý Keû~ûCö @^êùz\e bûa icû^, cûZâ _âKûg Kkû bò^Ü bò^Üö _â[c \éÁû«Vûeê \ßòZúd \éÁû«Uò @]ôK iê¦e I ùaû]Mcý fûMêQòö _â[c @^êùz\e ùKùZûUò aqaý \ßòZúd @^êùz\ùe ^òcÜ _âKûùe Kêjû~ûAQòö ~[û– (K) Lêaþ iê¦eú – ùMûUòG PûCkùe MXÿû (L) _i¦ Kùf – c^Kê _ûAfû (M) aûjûNe ùjfû – jûZMY×ò _Wÿòfû (N) aûjû ùjùf – jûZKê \ò’jûZ ùjùf “ùMûUòG PûCkùe MXÿû” @[ð ùjCQò iê¦eú / iê¦eö ‘ùMûUòG’, ‘PûCkùe’, ‘MXÿû’ – ùKøYiò g±e @[ð ‘iê¦eú’, ‘iê¦e’ ^êùjñö Kò«ê Zòù^ûUò g± GKZâ cògòMùf Gjûe @[ð ùjCQò ‘iê¦eú’ / ‘iê¦e’ö ùKøYiò g± ^òRÊ @[ð QûWÿò, @^ý g± ijòZ cògò ÊZª @[ð _âKûg Kùf GjûKê ‘eìXòÿ’ Kêjû~ûGö ]ûZêeê g± MXÿû jêGö ùMûUòG g±eê c]ý @^ý g± MXÿû ùjûA[ûGö g± Zò^ò _âKûe – eìXÿ, ù~øMòK I ù~ûMeìXÿö eìXÿ g± : ù~Cñ g± _âKéZò _âZýdMZ @[ð _âKûg ^ Keò bò^Ü @[ð _âKûg Kùe, Zûjû eìXÿ g±ö ~[û– lZ – ùZ÷â + @ = lZâö ‘lZ⒠g±e _âZýdMZ @[ð – ù~ lZeê ZâûY Kùe ö cûZâ Gjûe iû]ûeY @[ð – RûZò aòùghö ùijò_eò NUþ + @ = NUö NUþ ]ûZêe @[ð – ùPÁû Keòaû ö cûZâ NU g±e @[ð _ûZâö eìXÿò – aò (eìj–Zò) _âiò¡ò, C_ôò, aêý_ôò – ajòbìðZ @[ð _âKûge gqòö 3.1.1. eìXÿò _âùdûM : ^òcÜfòLôZ _\icÁò aû LŠaûKýKê flý Keö (K) @§ûeKê ùUKû _KûAaûö [ 30 ]  (L) @eYý ùeû\^ö _â[c LŠaûKý aû (K) LŠaûKýe @[ð ^êùjñ ùKøYiò @§ûeò@û iÚû^Kê ùUKû ù`û_ûWÿòaûö Gjûe @[ð ùjCQò ùKøYiò aòhdùe ÆÁ mû^ aû ]ûeYû @Rð^ ^ Keò ùKak @^êcû^Kê bòòKeò ùKøYiò Kû~ðý Keòaûö bûaMZ iûcý ~ûjû [ûC^û KûjóKò, GVûùe ‘@§ûeKê’, ‘ùUKû’ I ‘_KûAaû’ g± ùicû^ue @ûbò]û^òK aû aêý_ôòMZ @[ðKê ZýûMKeò @fMû GK eìXÿ @[ðKê aýq KeêQ«òö ùijò_eò ‘@eYýùeû\^’ LŠaûKýUò ‘@eYý’ I ‘ùeû\^’e aêý_ôòMZ @[ðKê ZýûMKeò ‘aé[û _âdûi’ @[ðKê aýq Keê@Qòö ùZYê ùKøYiò aûKýûõg cìk @[ðKê @ZòKâc Keò GK aògòÁ @[ðùe aýajéZ ùjùf ZûjûKê eìXÿò Kêjû~ûGö _âùZýK bûhûùe Gjûe C\ûjeY ù\LôaûKê còùkö eìXÿò _âùdûM \ßûeû @bòaýqò iei, iê¦e jêGö ~êM~êMeê GMêWÿòK ÊZª aý¬^û ù^A `êUò CVòQ«òö IWÿò@û bûhûùe _âPkòZ eìXÿò_âùdûMe Zòù^ûUò ]ûeû _eòflòZ jêGö ~[û : (1) Kâòdûjú^ eìXÿò (_\ iõjZòùe Kâòdû _\ ^ [ûG) (2) Kâòdû~êq eìXÿò (_\ iõjZòùe Kâòdû _\ [ûG) (3) Zêk^ûcôK eìXÿò (_\ iõjZòùe C_cûaûPK g±e aýajûe ù\Lû~ûG) 3.1.2. Kâòdûjú^ eìXÿò : @§e fCWÿò – (@ijûde ijûd) Ø gâaY Kêcûe aé¡ _òZûcûZûue @§e fCWÿò [ôùfö @§aêSûcYû – (@^ýûd aòPûe) Ø G Z @§aêSûcYû eúZò, cYòhKê ù~ùa cYòh QêAñfû, ùKCñaûùU ~òa RûZòö @eYýùeû\^ – (^òÀk _âû[ð^û / aé[û _âû[ð^û) Ø eûaY ^òKUùe iúZûue @ûKêkZû @eYýùeû\^ùe _eòYZ ùjûA[ôfûö @jò^Kêk iµKð – (ùNûe gZîZû) Ø bûA bûA c]ýùe @jò^Kêk iµKð iéÁòùjaû @ûù\ø CPòZ ^êùjñö @fYû K[û – (cìfýjú^ K[û) Ø Zûue ùi @fYû K[û gêYòaûKê ùcûe ùak ^ûjóö @Kf MêWêc – (aê¡ò aYûùjaû) Ø IKòfaûaê còQ Kjê[ôaû iûlúKê _âgÜ _Pûeò Zû’e @Kf MêWêc Keòù\ùfö [ 31 ] @Ì aò\ýû bdueú - (@Ì mû^ù~ûMê @_\iÚ ùjaû) Ø @ûgêùZûh iaêVò ^òRe @ûcôaWÿòcû ù\LûA ùghùe @_\iÚ ùjCQòö K[ûùe _eû @Qò, @Ìaò\ýû bdueúö @ûKûg Kêiêc – (aé[û Ê_Ü) Ø aðcû^ _eòiÚòZòùe eûceûRý MXÿòaûe @ûÆ¡ðû ù_ûhY ùKak @ûKûg Kêiêc cûZâö @û_Yû iê^û ùbŠò – (^òR ùfûK @ù~ûMý) Ø @û_Yû iê^û Z ùbŠò, _e ijòZ Kkò Keò fûb K’Y ? C_eòcûf – (^òŸðòÁ @ûdeê @]ôK / cûMYû còkòaû) Ø C_eòcûf iõMâj Keê[ôaû aýqò ù\ge Kkuö C_eVûCeò@û –(MbúeZûe @bûa, iûeaûe @bûa) Ø iaêùaùk GcòZò C_eVûCeò@û K[û Kj ^ûjó, KòQò NUYû VòKþ bûaùe ^ aêSò C_eVûCeò@û c«aý ù\aû CPòZ ^êùjñö G Ne cûCiú ùi Ne _òCiú – (G_U ùi_U Qò\â Kjò ù~ iaêVûùe bùfA jêG) Ø Pµû^û^ú K[ûKê ùcûùU aògßûi Ke^ûjó, ùi _eû G Ne cûCiú ùi Ne _òCiúö GKNeKò@û – (iûcûRòK aûi¦) Ø RYKê GKNeKò@û Keò eLôaû cû^aòK @]ôKûee iµì‰ð Cfäx^ö Ikò@ûeê MRû – (R^àeê PZêe aû iò@ûYò@û) Ø ùi Z Ikò@ûeê MRû, ZûKê gòLûAaû K’Y ? KeQWÿû – (\ûdòZß ^ ù^aû) Ø icìj Kû~ðýùe KeQWÿû ù\aû VòKþ ^êùjñö KûVòKe _ûV – (KÁiû]ý) Ø aRûe \e ù~còZò ùjfûYò @Ì ùeûRMûeùe Pkòaû KûVòKe _ûVö Kêjû cêŠû K_òkû (ajê @aû«e K[û Kjòaûö) Ø @ûRòKûfò gÉû eûR^úZò Keê[ôaû ù^Zûcûù^ ùjCQ«ò KêjûcêŠû K_òkûö K_ûk fòL^ – (bûMý`k) Ø K_ûk fòL^Kê KòG aû a\ùkA ù\A_ûeòa ? Kê¸úe Kû¦Yû – (Qk^û / C_e VûCeò@û ijû^êbìZò) Ø Zêce Kê¸úe Kû¦Yû ùcû C_ùe ùKøYiò _âbûa _KûAa ^ûjóö [ 32 ] Kì_ cŠìK – (iõKêPòZ _eòùagùe aXÿò[ôaû) Ø aòRd Z ùMûùU Kì_cŠìKö ZûKê ù\g aòù\g Lae _Pûe ^ûjóö LZM\ûùe _\à – (_âZòKìk _eòiÚòZòùe _âZòbû ÇêeY) Ø ùeXÿûùLûfe K§ _eòaûeùe R^àùjûA[ôùf aò Kaò búc ùjûA[ôùf LZM\ûùe _\à i\égö ùMûUG PûCkùe MXÿû – (@Zò iê¦e) Ø _òfûUòe eì_ aûjê^òaûKê KòQò ^ûjóö ùi _eû ùMûUòG PûCkùe MXÿûö ùMûVLŠò@û – (@iûcûRòK aýqò / ùMûÂúeê @fMû) Ø ùMûVLŠò@û ùfûK @ù^K @iêaò]ûùe _ùWÿö ùMûaeMùYg – (^òùaðû] / cìLð) Ø Gùa aò icûRùe iû]ûeY jòiûa KòZûa RûYò ^ [ôaû @ù^K ùMûaeMùYg @Q«òö Ne Xòuò Kê¸úe – (^òR ùfûK gZî) Ø Zûu bûA Zûu _Z^e KûeY, Ne Xòuò Kê¸úe ùjùf ùi KûjûKê ù\ûh ù\ùa? NeaêWÿò _ûYò @ûŒêG – (@aiÚû @i¸ûk ùjaû / aò_\ C_ùe aò_\) Ø ù\ge KeR GùZ ùjfûYò ù~ NeaêWÿò _ûYò @ûŒêG, Z[û_ò ù^Zûcû^ue eûRKúd @di Kcê^òö ùNûhûak\ – (KòQò ^ aêSò cêLiÚ Keòaû) Ø ùNûhûak\ ùjûA fûb K’Y ? _ûV UòùK aêSòaûKê ùPÁû Keö QêôcûQò _eúlû / _eL – (Z^Ü Z^Ü Keò ù\Lôaû) Ø iaê K[ûùe GcòZ QêôcûQò _eúlû Kùf Pkòa^òö QKû_^þSû – (Cbd _le iZKð bûa) Ø Rwf c]ýùe MZKûfò ù_ûfòiþ I ùPûeu c]ýùe QKû_^þSû Pûfò[ôfûö R_ûcûkò – (@Zò_âòd) Ø ^ûZòUò @Rû@ûBue R_ûcûkò ùjûAQòö Rúa^ cìzðû – (@û_âûY C\ýc) Ø bûeZúd jKò\k @û«RðûZúdÉeùe ù\ge ùMøea elû _ûAñ Rúa^ cìzðû iõMâûc KeêQ«òö ùRûK cêjñùe fêY – (Mað bûwòaû / @jõKûe bûwòaû) Ø RMû Mûñ ùfûKuê WeûC[ôfû ùjùf ù_ûfòi @ûiò~òaûeê ùRûK cêjñùe fêY _eò Pê_þ ejòfûö [ 33 ] Sûkaêjû ]^ – (KÁ @RòðZ) Ø Sûkaêjû ]^ cYòhKê _âKéZ gû«ò \òGö SòcòUò ùLkeê cjûbûeZ – (iûcû^ý NUYûeê aòeûUKûŠ aû bdue _eòiÚòZòe iìZâ_ûZ) Ø _òfûKkòeê G bdue _eòiÚòZò, SòcòUò ùLkeê cjûbûeZ iéÁò aýZúZ @ûC KòQò ^êùjñö ùWwû cêŠùe ùVwû – (icÉu \éÁòùe [ôaû aýqò C_ùe aò_\e cûZâû @]ôK [ûG) Ø G @kùe ~ûjû NUòa icùÉ ùZûùZ \ûdú Keòùa, KûeY ùWwû cêŠùe ùVwûö ùXûf bòZùe cìhû – (gZî Mê¯ùe Nùe fêPò ejòaû) Ø Zê K’Y ùMû_^ eLôQê, ùZû _ê@ _eû ùXûf bòZùe cìhûö ùZfò@û cêŠùe ùZf – ([ôfûaûfûKê @]ôK iûj~ý) Ø G icûRùe iaêùaùk ùZfò@û cêŠùe ùZf, Kò«ê Meòae @aiÚû ZkKê ZkKê ~ûCQòö ù\jfMû – (@Zò aògßûiú) Ø \dû^ò]ô \ú^a§ê aûaêue ù\jfMû a§êö ^B ^ ù\LêYê fwkû – (aò_\ ^ @ûiêYê Qû^ò@û ùjaû) Ø ^B ^ ù\LêYê fwkû ùjùf aò_\Kê iûc^û Keòaû \êüiû]ý ùjaö ^ùQûWÿa§û – (GKRò\ò@û) Ø Zûue ^ùQûWÿa§û cù^ûbûa ù~ûMñê _eòaûeUû CRêWÿòMfûö ^ûUe ùMûa¡ð^ - (@^[ðe cìk) Ø Mûñ ie_ UûCUe jeò còùgâ iaê^ûUe ùMûa¡ð^ö `ûuû @ûIßûR – (aé[û ]cK) Ø Zêce `ûuû @ûIßûRùe Weò~òaû ùfûK cêñ ^êùjñö `Uû K_ûk – (c¦bûMý) Ø ùcûe Z `Uû K_ûk, ùMûUòG ùjùf _òfû ù~ûMý ùjùf^òö aY aòQê@ûZò – (@Zò\êÁ / cìkeê \êÁ) Ø ùi _òfûUû aYaòQê@ûZò, Zû’ iûwùe cògòùf bf_òfû aò ^Á ùjûA~òaö aû@ûKê aZû – (lúY @ûgâd) Ø cjûaûZýû @kùe cêŠ Mê¬òaûKê ùfûKcûù^ Zò@ûeò Keò[ôaû SûUòcûUòe NeMêWÿòK aû@ûKê aZû _eòö [ 34 ]  aû_eûY Xòuò Mòkþ – (aû¤ Keòaû) Ø cñê Z G Kûc Keò_ûeòaò^ò ùaûfò aûe´ûe Kjòfò, ùcûùZ aû_eûY Xòuò Mòkþ K[û KjêQ KûjóKò ? aûjûNe ùaùk aûAMYeê@û – (@ûMeê _âÉêZ ^ ùjûA ùgh cêjìðùe Kû~ðý @ûe¸ Keòaû) Ø _eúlû ùaùk ajòKòYû, aûjûNeùaùk aûAMY eê@û ijòZ icû^ö aûN Nùe còeòM^ûU – (cêeaòu @^ê_iÚòZòùe aògévkû iéÁò Keòaû) Ø Nùe aû_û ^ [ôaûeê cê^û NeKê _KûCQò CVûCQò, G Z aûNNùe còeòM^ûU PûfòQòö aòeûWÿò ùa÷¾a / aK ]ûcòðK – (VK) Ø ]cð _âPûe ^û@ûñùe @ù^K aòeûWÿòùa÷¾a iû]êeì_ùe @ûc icûRùe aêfêQ«òö ùaûS C_ùe ^kòZû aòWÿû – (\êüL C_ùe \êüL) Ø Zûue Êûcú \êNðUYûùe _âûY jeûAùf, _ùe _ùe _ê@Uò PûfòMfû, Gùa Zûu @aiÚû ùaûS C_ùe ^kòZû aòWÿû bkòö eûŠú_ê@ @^«û / fwkû KUêeú / Pûeò\CWÿòKUû (@^ûd / gûi^e aûjûùe) Ø Zûe Ne\ê@ûe, bûAa§ê, cûdûccZû ùaûfò KòQò ^ûjó, ùi eûŠò_ê@ @^«û _eò aêfêQòö jûZ aûeòiò – (~ûjû iûjû~ýùe Kû~ðý jûif jêG) Ø @ûRòKûfò KùfRQûZâcûù^ eûRù^Zûue jûZaûeiò iûRòQ«òö jêuû_òUû – (KòQò ^ aêSò jVûZþ Kûcùe fûMò~òaû) Ø Zûue jêuû_òUû ^úZò Zûu aò`kZûe KûeYö 3.1.3. Kâòâdû~êq eìXÿò : @j«û eLôaû / @Ki eLôaû – (_âZòjòõiû cù^ûbûa ù_ûhY Keòaû) Ø iû]êùfûKu _âZò @j«û eLôùf KòQò `kjêG ^ûjóö @§ûeKê ùUKû_KûAaû / @§ûeNùe aûWÿòaêfûAaû – (@^êcû^ Keòaû) Ø _âKéZ _ûV ^ RûYò @§ûeKê ùUKû _KûAaû bkò Ce ù\aûeê gòlK ]úùe¦â C_ùe eûMòùfö @ûLô eLôaû – (flý eLôaû / ~ZÜù^aû) Ø RûZúd Êû[ðKê @ûLô @ûMùe eLô @ûcKê Kðaý iµû\^ KeòaûKê ùjaö @ûLôù\aû / \éÁò_KûAaû – (aòh \éÁòùe ù\Lôaû / ùfûb Keòaû) Ø _e\âaý _âZò @ûLôù\aû / \éÁò _KûAaû VòKþ ^êùjñö @ûLô_KûAaû – (ùfûfê_ \éÁò _KûAaû) Ø ùPûe ùi NeUò C_ùe @ûLô _KûAfûYòö [ 35 ] @ûLô aêfûAaû – (ùcûUûùcûUò ù\Lôaû) Ø iûjòZý _eúlûKê ~òaû _ìaðeê aýûKeY ajò C_ùe UòKòG @ûLô aêfûAù\a CPòZö @ûLô aêRòaû – (céZêý aeY Keòaû) Ø aû_ @ûLôaêRòaûe cûi \êAUû ùjûA^ò, _ê@cûù^ bòù^Ü ùjûAMùfö @ûLôKò _ûAaû– (_i¦ Keòaû) Ø aû_û @ûYò[ôaû Rò^òh ùMû_ûke @ûLôKò _ûAfû^òö @ûLô _ûAaû – (Kk^û Keòaû / PûfûKþ ùjaû) Ø ^òcðke Z @ûLò _ûAfûYò, GKêUò@û ZûKê KUK ~òaûKê c^ûKeêQ KûjóKò ? @ûLôùe ]ìkò ù\aû – (VKòù\aû) Ø KéZNÜ ùfûK ùKCñ cêjìðùe @ûLôùe ]ìkò ù\Aù\a VòKþ ^ûjòñö @ûWÿ @ûLôùe ^ Pûjóaû – (iûcû^ý \éÁò ^ ù\aû / iµKð ^ eLôaû) Ø @]ôKûõg ]^ú ùfûKcûù^ Meòauê @ûWÿ @ûLôùe Pûjû«ò ^ûjóö @û ak\ ùcûùZ aò§þ – (aò_\Kê WûKò @ûYòaû) Ø @^ýù\ge @_eû]úuê @ûc ù\gùe iÚû^ ù\aû cûù^ @û’ ak\ ùcûùZ aò§ ijòZ icû^ö Chê^û]û^ MRûùjaû – (@i¸a i¸a ùjaû) Ø Zûu _ê@Uò aýû]ôcêq ùjfû^ò ù~ RûY Chê^û ]û^ MRû ùjfûö C_ùe _Wÿò Kjòaû / @ûaêWÿò _Wÿòaû – (^ _PûeêYê Kjòaû / @^ýe K[û ^ ieêYê Kjòaû) Ø C_ùe _Wÿò Kjòaû Zûe ùMûUòG c¦ @býûiö K_ûk ùLûfòaû – (bf ùak _Wÿòaû / C^ÜZò ùjaû) Ø eûcaûaêue _ù\û^ÜZò iûwKê, _ê@ PûKòeò _ûAfû, Zûue K_ûk ùLûfòMfû RûYö K_ûk `ûUòaû – (iað^ûg ùjaû) Ø cjûaûZýû_ùe _êYò ceêWÿòùjaûeê ùfûKu K_ûk `ûUòfûö KkûKûV _Wÿò~òaû – (ckò^ _Wÿò~òaû) Ø _eúlûùe K_ò Keò ]eû_Wÿò~òaûeê QûZâUò _â]û^gòlKuê ù\Lô KkûKûV _WÿòMfûö KUû Nû’ùe Pì^ ù\aû – (~ªYû C_ùe ~ªYû ù\aû) Ø jeò@û ù\ûh ^ Keò Reòcû^û ù\fû, _êYò ZûKê aûi¦ Kùf KUû Nû’ùe Pì^ù\aû bkò ùjaö KkûK^û aêfûAaû – (iaðÊ fêUòù^aû / iað^ûg Keòaû) Ø ùPûecûù^ MZ eûZòùe Rcò\ûe Neê icÉ Rò^òh fêUòù^A KkûK^û aêfûA ù\AQ«òö [ 36 ] Kûcùe jûZù\aû – (Kû~ðý @ûe¸ Keòaû) Ø aê¡òcû^ ùfûK ùKøYiò Kûcùe jûZù\aû _ìaðeê ùi aòhdùe UòKò^òLô aêSò[û«òö Kû^ùe jûZù\aû – (@û½~ðý ùjaû) Ø Zûu WûjûcòQ K[ûMêWÿûK gêYò cêñ Kû^ùe jûZ ù\fòö KûV ùjûA~òaû / RWÿ _ûfUò~òaû – (KûZe ùjaû) Ø _êZâe céZêý R^òZ \êüi´û\ _ûAaû_ùe cû’ lYKûk KûV _ûfUò Mùfö KêjêWÿò_jñeòaû – (aé[û _eògâc / aé[û _âdûi Keòaû) Ø @ûRòKûfòe ù^Zûcû^u K[ûùe aògßûi Keòaû KêjêWÿò _jñeòaû ijòZ icû^ö Lûfùe _KûAaû – (aò_\ùe _KûAaû) Ø ùi ^òRe Êû[ð iò¡ò _ûAñ ù~ ùKøYiò ùfûKKê Lûfùe _KûAaûKê KêY×òZ ^êj«òö Lô@ KûXÿòaû – (K[ûKê Nûò ù\ûh ùLûRòaû) Ø Lk ùfûKcûù^ iaêK[ûeê Lô@ KûXÿò[û«òö LûAaû _Zeùe ]ìkòù\aû – (RúaòKû QWÿûA ù^aû) Ø @ûùKâûgcìkK bûaùe PûKòeeò ê ^òf´^ Keòaûcûù^ LûAaû _Zeùe ]ìkò ù\aû aýZúZ @^ýKòQò ^êùjñö MêRêeûY ùcûAaû – (KÁijò (KÁKeò) ùKøYiòcùZ Pkòaû) Ø MZ cjûaûZýûùe Ne\ßûe, Pûhaûi iaêMfû _ùe cìfcRêeò fûMò aû_û ùKøYiò _âKûùe MêRêeûY ùKûCQ«òö Mûfùe jûZù\aû – (Pò«òZ ùjaû) Ø _ê@Uò _eúlûùe ù`fþ ùjaûeê aû_û Mûfùe jûZ ù\A aiòQ«òö ùMûWÿjûZ ]eòaû – (aò^câ Mêjûeò Keòaû) Ø Sò@Uòe aûjûNe iêeêLêeêùe ZêfûA ù\aûKê Meòa aû_û iaê a§êaû§au ùMûWÿjûZ ]eòùfYòö ùMûWÿùUKò aiòaû – (_âÉêZ ùjûA ejòaû) Ø ^¦^Kû^^ aêfò ~òaû_ûAñ _òfûG ùMûWÿùUKò aiòQ«òö Pkê Keòù\aû – (iaê ùgh Keòù\aû) Ø ùfûKUòe ]cð @]cð aòPûe ^ûjó, R^iû]ûeYu _ûY×òKê Pkê Keòù\fûYòö Pûfòfû gMWÿùe jûZù\aû – (@Zò \êÁûcò Keòaû) Ø eû^ê @_ûe Qê@û \ò’Uû Pûfòfû gMWÿùe jûZù\aû _òfû û [ 37 ] PòZû KûUòaû – (VKòaû) Ø @ù^K bŠ iû]ê @Q«ò, ù~Cñcûù^ Kò ]cð ^ûcùe ùfûKuê PòZû KûUêQ«òö ^ûñ Keòaû– (iê^ûc @Rð^ Keòaû) Ø ]cð_\ bkò ù\ge ^ûñ Keòaû _âùZýK QûZâQûZâúue flý ùjaû CPòZö ^ûñ eLôaû – (~g eLôaû) Ø aòù\gKê _Xÿòaû_ûAñ Mfûùaùk aû_û Kjòùf, – “Zê @ûc aõge ^ûñ eLôaê, GZòKò ùcûe Kûc^ûö” ^ûK QòûWÿòaû – (aòeq ùjaû) Ø iaê K[ûùe Zûue ^ûK QòûWÿòaû _âKéZòKê ùKjò _i¦ Ke«ò ^ûjóö ^ûK ùUKòaû – (NéYû Keòaû) Ø ùeûMúùiaû Kfûùaùk ^ûKùUKòaû CPòZ ^êùjñö ^ûùK\cþ Keòaû – (@[d Keòaû) Ø Reê@û ù\jùe iKði ù\LôaûKê ~òa ùaûfò _òfûUû Kû¦ò Kû¦ò ^ûùK\cþ KfûYòö _òVòùe _Wÿòaû – (iûjû ùjaû) Ø ù~ùZ Kjòùf aò _ûV_Xÿê^ê, ù`fþùjùf ùKjò _òVòùe _Wÿòùa^òö `ie `ûUòaû – (aý[ð ùjaû) Ø ùMûUòG ùaûfò _ê@e Cygòlû _ûAñ aû_û ùKùZ K’Y ù~ûR^û Keò[ôùf, Kò«ê _ê@Uò cûUâòK _eúlûùe ù`fþ ùjaûeê Zûue iaê ù~ûR^û `ie `ûUòfûö `ùUA ùjaû – (ùMûUûG K[ûKê aûe´ûe _Pûeòaû) Ø [ùe Kjòùf gêYò_ûeòfê^ò ù~ GùZ [e `ùUA ùjCQê ? aûU KûUòaû – (^òR iêaò]û ù\Lôaû) Ø Êû[ð_e ùfûKcûù^ KûjûK[û aòPûe ^ Keò ^òùR ^òRe aûU KûUò \ìùeA ~û@û«òö aûUbûwòaû – (Cù_lû Keòaû) Ø aò_\ùe _Wÿò[ôaû ùfûKuê iûjû~ý ^ Keò aûUbûwò Pûfò~òaû VòKþ ^êùjñö aûUcûeYû ùjaû – (cSòùe @^ý\ßûeû @_jéZ ùjûA~òaû) Ø aûZýû icdùe ù\g aòù\geê @ûiò[ôaû \âaýMêWÿòK aûUcûeYû ùjfû ùaûfò ùfûùK KjêQ«òö aòeûWÿò Qòuòaû – (@^êKìk aòMòWÿò~òaû) Ø iùw iùw ~ûA[ôf, @[P ù`eò@ûiòf ù~, K’Y aòeûWÿò Qòuòfû Kò ? [ 38 ] aòeûWÿò K_ûkKê gòKûQòŠòaû – (Azû @^êiûùe iêaò]û còkòaû) Ø _â\gð^ú ù\Lô~òaûKê ùKjò iûw còkê ^ [ôùf, aòeûWÿò K_ûkKê gòKûQòŠòfû _eò iû^cûcê @ûiò _jôMùfö bûfê ]eûAaû – (ùKøgkùe R¬ûkMâÉ KeûAaû) Ø ^òRe iêaò]û_ûAñ @^ýKûjûKê bûfê]eûA ^òùR Liò~òaû aòùaKú ùfûKe Kû~ðý ^êùjñö bìZ LûAaû – (@^ý jûZùe _Wÿòaû) Ø céZêý_ùe Ké_Y ùfûKe iôZ ]^ bìZ Lû@û«òö cjeMeê ~ûA Kû«ûeùe _Wÿòaû – (iûcû^ý aò_\eê ~ûA aWÿ aò_\ùe _Wÿòaû) Ø a^ýû bdùe ^\úKìk QûWÿò @^ýZâ Ne Keò ejòfòù~ ùiVò iaê ahð ceêWÿòö cjeMeê ~ûA Kû«ûeùe _Wÿòaû iûe ùjfûö PòZû KûUòaû – (@^ýKê VKòaû) Ø b\â ùag]ûeú @ù^K ùfûK @Q«ò, ù~Cñcûù^ Kò iû]ûeY ùfûKuê ^û^û bûaùe PòZû KûUêQ«òö QûZòKò _[e Keòaû – (ù]÷~ðý ]eòaû) Ø aò_\ùaùk @]úe ùjùf Pkòa ^ûjó, QûZòKò _[e Keò aò_\e cêKûaòfû KeòaûKê _Wÿòaö QûA ^ cûWÿòaû – (iaê iµKð Qò^Ü Keòaû) Ø _eòaûeeê @fMû ùjfû_ùe aWÿbûA iû^bûAe QûAcûWê^òö QûZò `êùfA Pûfòaû –Mað ù\LûAaû) Ø Êû]ú^Zû_ùe bûeZaûiú aògß\eaûeùe QûZò `êfûA PûfòaûKê ic[ð ùjùfö Ròeûeê gòeû KûXÿòaû – (@~[û ù\ûh ù\LûAaû) Ø Lk ùfûKcûù^ Ròeûeê gòeû KûXÿò ^òRe aûjû\êeò ù\Lû«òö SòòKû cûeò aYò ù_ûhòaû – (\êaðkKê cûeò iakKê iûjû~ý Keòaû) Ø SòòKû cûeò aYò ù_ûhòùf @ûi«û [eKê ùbûU _ûAa Z ? VûiKê cûeòaû – (@^êcû^ Keò Kjòaû) Ø Zêce _âKéZ mû^ ^ûjòñ, Zêùc Lûfò VûiKê cûeêQö Zùk _KûAaû – (@cû^ý Keòaû) Ø i\þMêeêu aP^Kê ùKøYiò iZþ gòhý ùKùa Zùk _KûG ^ûjóö ZòkKê Zûk Keòaû – (ùQûU K[ûKê aWÿ Keòaû) Ø \êÁ ùfûKcûù^ ZòkKê Zûk Keò Kkj Keò[û«òö [ 39 ] \ûC iû]ôaû – (_âZòùgû] ù^aû) Ø Kûjû C_ùe aò_\ _Wÿò[ôaû ùaùk iêù~ûM ù^A \ûC iû]ôaû bf^êùjñö c^ Ne ]eòaû – (@iêaò]ûùe _Wÿò iùPZ^ ùjaû) Ø Ne ùKcòZò PkêQò aêSò ^ [ôfû, aû_û cfû_ùe Gùa Zû’c^ _ìeû Ne ]eòMfûYòö cûQòKò c’ (ceþ) ^ Kjòaû – (Lêaþ ^òeúj) Ø _âKéZ MŠùMûkKûeúcûù^ LiòMùf, ~òG cûQòKò c’ ^ Kjòaû ùfûK, ZûKê ù_ûfòiþ Mòe` Keòù^fûö cêjñ aXÿûAaû – (iêaò]û ù\aû) Ø aû_ûcû@û ùMjäû Keò @ù^K icdùe _òfûu cêjñ aXÿûA\ò@«ò, Kò«ê _ùe @^êZû_ Ke«òö cêjñ ù\aû – (_âgâd ù\aû) Ø ùQûU _òfûuê GùZ cêjñù\aû VòKþ ^êùjñö cêŠSûk ZêŠùe cûeòaû – (KVò^ _eògâc Keò ù_U ù_ûhòaû) Ø bfNe LùŠ Keòa ùaûfò cêŠSûk ZêŠùe cûeò ùi ~ûjû KòQò id Keò[ôfû, iaêZK ùPûe ù^AMùfö cêŠKê ùZ«êkò@û aòQû KûcêWÿòaû – (búhY Pò«ûùe _Wÿò~òaû) Ø Sò@ aûjûNe ^ûñ ]eê ^ [ôùf, Gùa Sò@e adi MWÿò~òaûeê Zûu cêŠKê ùZ«êkò@û aòQû KûcêWÿòfûYòö eqPûCk ùPûaûAaû – (eûM RRðeòZ ùjaû) Ø aòPûeùe ù\ûhú iûaýÉ ùjaûeê icÉu C_ùe Lûfò ùi eqPûCk ùPûaûCQòö iê@ cêjñùe ~òaû / _Wÿòaû – (aé[ûùe ]^ \CfZ CRûWÿò ù\aû) Ø _ê@ @ù~ûMý ùjùf aû_e iaê]^ iê@ cêjñùe ~ûGö jûZ ]eòaû – (aòaûj Keòaû / ù^jêeû ùjaû) Ø MêYú _êeêhe jûZ ]eòaûKê iaêSò@ Azû Ke«òö Ø cêñ @û_Yu jûZ]eêQò, cùZ GA[e lcû Keò\ò@«êö jûZ Keòaû – (ùKøgkùe @ûd Keòaû) Ø @^ý_le iûlúcû^uê jûZ Keò ùi cKŸcû RòZòMùfö jûZùe ^ cûeò bûZùe cûeòaû – (ùKøgkùe RúaòKû aû aéòeê Cùz\ Keòaû) Ø gâcòKcû^uê jûZùe ^ cûeò bûZùe cûeòaû ^úZò ù~ûMêñ Zûu KûeLû^ûùe iaêùaùk ]cðNU fûMòejòQòö [ 40 ] 3.1.4. Zêk^ûcôK eìXÿò : GŠê@ _eò cêŠ Uêwûeòaû – ùi KòQò aêSê ^ aêSê iaêùaùk GŠê@ _eò cêŠ Uêwûeê[ûGö KêKêe _eò ]ûAñaû – Uuû ùKAUû ùfûbùe ùi KêKêe _eò ]ûCñQòö LêUû _eò Vò@ûùjaû – aiòaûKê Kjòfò, ^ aiò LêUû _eò Vò@ûùjûA ejòfê KûjóKò ? MWÿ _eò _Wÿòaû / Xòuò _eò _Wÿòaû – ùfûKUû MWÿ _eò _WÿòQò, _ù\ aò Raûa ^ûjóö Qêô _eò cêjñ Keòaû – iaêùaùk Qêô _eò cêjñKùf KòG ùZûùZ bf_ûAa ? ùRûK _eò fûMòaû – ù~Cñcûù^ KcðV, ùicûù^ Kûcùe iað\û ùRûK _eò fûMò[û«òö ù_Wÿò _eò cêjñ Keòaû / `êfûAaû – iZK[û Kjòù\aûeê ùi ù_Wÿò _eò cêjñ `êfûA aiòQòö _a^ _eò ]ûAñaû – KòG aò_\ùe _WÿòQò gêYòùf, ZûKê iûjû~ý Keòaû_ûAñ ùi _a^ _eò ]ûAñ~û«òö _âiû\ _eò _ûAù\aû – _ùWûgú Neê @ûiò[ôaû ZeKûeúKê ùi _âiû\ _eò _ûAù\fûö aeWÿû _Zâ _eò [eòaû – _òfûUûe còQK[û RYû _Wÿò~òaûeê aû_ûu @ûMùe ùi aeWÿû_Zâ _eò [eêQòö iû_ _eò `ñ `ñ ùjaû – iûcû^ý K[ûùe eûMò~ûA ùi iû_ _eò `ñ `ñ jê@«òö iòõj_eò ~êSòaû – aûkK @bòc^êý i¯e[úu ijòZ iòõj_eò ~êSò[ôùfö gê@û _eò ùNûhòaû – MúZUò Zû c^Kê GcòZò _ûAQò ù~ \ò^eûZò gê@û_eò ùNûhòùjCQòö _âgÜûakú 1. eìXÿò K’Y ? i\éÁû« aêSû@ö 2. ^òcÜfòLôZ eìXÿòMêWÿòKe @[ð ùfL I aûKýùe aýajûe Keö @§e fCWÿò, @eYýùeû\^, KûVòKe _ûV, R_ûcûkò, aû@ûKê aZû, @ûLô_KûAaû, K_ûk `ûUòaû, KkûK^û aêùfAaû, ^ûñ eLôaû, QûZòKò_[e Keòaûö 3. a§^ú c¤eê C_~êq eìXÿò aûQò gì^ýiÚû^ _ìeY Keö (K) _òfûUû G_eò _____ ù~, ~ûjû Kjòa, Zûjû Keòaö (L) G Kû~ðýUò Keòaû Zêc _lùe _____ö (M) ZûKê @ûC KòQò Kêj^ûjòñ, ùi bdùe _____ _WÿòMfûYòö (N) ùi ùcû iµò C_ùe _____ö (O) ZûKê VKòaû ijR ^êùjñ, ùi _____ Keò iaê ù\Lôùaö (P) Zû’ aû_û Pòe\ò^ _ûAñ _____ö [ 41 ]  (Q) ùi Z _____ iûRò @^[ð iéÁò KeêQò, ZûKê K’Y PòjÜ^ûjó? (R) ùiAUû ùMûUûG _____ Zû ijòZ _òfûuê QûWÿ ^ûjó ? (S) _____ ]^ cYòhKê _âKéZ gû«ò \òGö (T) _âKéZ K[û ^ RûYò _____ KjêQ KûjóKò ? (U) \dû^ò]ô, \ú^a§ê aûaêue _____ a§êö (V) iaê K[ûeê _____ Zûjûe ùMûUûG c¦ @býûiö (W) Zûue _____ ^úZò Zûu aò`kZûe KûeYö (X) _òfûcû^uê _____ CPòZ ^êùjñö Ø (Sûkaêjû ]^, aYaòQê@ûZò, cêjñù\aû, ù\jfMû, Lô@KûXÿòaû, VûiêKê cûeòaû; ^ûUe ùMûa¡ð^, Qêcô ûQò_eúlû, @ûLôaRê aò û, KkûKûV _Wÿaò û, ^ùQûWÿa§û, KûVòKe _ûV, @ûLô_ùKAaû, jêuû_òUû) 4. ‘K’ ɸùe ùKùZK eìXÿò Gaõ ‘L’ ɸùe ùijò eìXÿòe @[ð \ò@û~ûAQòö ùKCñ eìXÿò ùKCñ @[ð _âKûg Kùe aûQò ùfLö ‘K’ ‘L’ ùaûSC_ùe ^kòZû aòWÿû Lêaþ KÁK[û aû@ûKê aZû iaê fêUòù^aû @§aêSûcYû ùNûe gZîZû @ûLôùe ]ìkòù\aû lúY @ûgâd KûVòKe _ûV @^ýûd aòPûe KkûK^û aêfûAaû \êüL C_ùe \êüL @Kf MêWêc VKòaû aê¡òaYû ùjaû [ 42 ] 3.2. ùfûKaûYú K. KLûeê aWÿò, C_ùe _Wÿòö L. KLûeê ùPûeKê cêŠKûUö M. KRk_ûZò@û bf ùfûK / b\âùfûKö N. ieMñê _Wÿòfû ùUûKûùU, Zû’ cêŠùe ùVKûùUö \êARYu bòZùe KòQò @ûùfûP^û ùjCQòö ZéZúd ùfûKUò ùiVò _jô ~ûAQòö ùi cìkK[û bûhû iµKðùe KòQò RûùY^û, @[P ùi ùMûUòG c«aý ù\A _KûGö ùiùZùaùk ‘K’ùe [ôaû CqòUò _âùdûM Keû~ûA[ûGö ùijò bkò ùKjò RùY ùQûU ù\ûhùU KeòQò, Zû’ _ûAñ Kò«ê KùVûe \Še aýaiÚû ùjCQòö ùiAVê R^àù^fû ‘L’ PòjÜòZ \ßòZúd aûYúö ùKCñVò \ò’ RYu SMWÿûùe c¤iÚò Kùf @ûC RùY ZéZúd aýqòö ùi ^òeújö @[P ùiA c¤iÚòue lZò ùjfûö ùiAVê CVòfû ‘M’e aûYúö ùWwû ZûkMQKê @ûLô_ûC^ûjóö cù^ùjCQò, Zûjû @ûKûgKê QêAñQòö _ûPòfû ZûkùU MQeê Liò_WêQòö Zû C_ùe ùUû_ò GK @ûaeYö ZûKê ù\Lô bûa_âaY ùfûKUòG Kjò_KûAfû ‘@ûùe, ùUûKûùU ùVKûùU _ò§ò @ûKûgeê Liò _WÿòfûKòö’ GAVê jêGZ ‘N’ ùfûKaûYúUò Pkò @ûiòfûö Gbkò K[û KòG _â[ùc Kjòfû @ûùc RûYê^û, cûZâ GMêWÿòK @ûc bûhû I PkYòe ùMûUòG ùMûUòG @wö ùfûKcêLùe ~êM ~êM]eò Pkò@ûiê[ôaû Gaõ aòbò^Ü _eòiÚòZòùe _âùdûM Keû~ûC[ôaû aòùgh CqòMêWÿòK ‘ùfûKaûYú’ aû ‘ùfûùKûqò’ö _âùZýK bûhûùe ùfûKaûYú @Qòö @ûc bûhûùe GMêWÿòKê _âaû\ I _âaP^ c]ý Kêjû~ûG, ~[û– AõeûRúùe – ‘Might is right’ IWÿò@ûùe – ‘ùRûe ~û’e cêfK Zû’eö jò¦úùe – ‘^ûPþ ^ Rûù^ @ûw^þ ùUXÿû’ IWÿò@ûùe – ‘Pûfò ^ RûYò aûUe ù\ûh’ IWÿò@ûbûhûùe ajêiõLýûùe ùfûKaûYú ejòQòö Z^à]ýeê ùKùZûUò ùfûKaûYú Zûjûe @[ðij GVûùe _â\û^ KeûMfûö Ø @Kûùk ^òdc ^ûÉò– @iêaò]û icdùe ^òdccû^ò Pkòaû i¸a ùjûA ^ _ûùeö Ø @Zòbqò ùPûee flY– Kû~ðýjûif CùŸgý eLô C_eKê aò^câbûa ù\LûAaûö [ 43 ] Ø @òQêeú ZòKûùU– @ûcôúdùfûK gZîZû @ûPeY Keòaûö Ø @VûKûVòùe _Wÿòaû– @iêaò]û _eòiÚòZòe i¹êLú^ ùjaûö Ø @§ ù\gKê Mfò \_ðY aòKò– cìLðu @ûMùe ZßK[û Kjòaûö Ø @kiê@ûe aûeaûUú Pûh– ^òKcû aû @kiê@û ùfûKe aé[û @ûÇûk^ö Ø @]cð aò aùXÿ ajêZ Mfûùaùk ~ûG cìk ijòZ– _û_ @RòðZ ]^ icìk ^Á jêGö Ø @\ûùa_ûeúe RûjûR cìf– @^]ôKûe Pyðûö Ø @Zò_eòPùd ùMøea ^Á– @]ôK iµKð aû còkûcògûùe i¹û^ jâûi _ûGö Ø @§ [ùe aûWÿòjRûG– @bòmZûeê iZKðùjaû aû gòlûfûb Keòaûö Ø @céZ jûŠòùe aòh KYòKûG– iûcû^ý Leû_ @ù^K bfKê ^ÁKùeö Ø @ûùfûiLô, @û_Yû cjZ @ûù_ eLô– ^òR i¹û^ ^òR jûZùeö Ø @ûMZ PùXÿAKò ùaieaUû– jûZKê Rò^òh @ûiòaû _ìaðeê C_ù~ûM _ûAñ _âÉêZòö Ø @ûfäû \ò@«ò Z Q`e`ûWÿò \ò@«ò– Bgße \dûKùf @ûgûZúZ `kcòùkö Ø @ûKûg KAñ@û PòfòKûcûQ– @i¸a K[û KfÝ^û Keòaûö Ø @û_Yû gòwùe bìAñ ZûWÿòaû– ^òùR ic[ð ùjaûö Ø @ûLê Kò@ûeòùe _gòaû– ùKøYiò Kû~ðý Cc eìù_ ^ò‰ðd Keò ^ _ûeòaûö Ø CWÿòMfû PùXÿAe _eMYòaû– @Zòaê¡ò@ûö Ø C_e PòKÑY bòZe `µû– aûjûe ùiø¦~ðý [ûA bòZùe gì^ýZûö Ø Ehò RUû QòŠûAaû– ù]÷~ðýaû^þ aýqò @Zý« ùKâû] _âKûg Keòaûö Ø GKû cûNùK gúZ ~ûG^ûjó– \êù~ðûM ùKak [ùe @ûùi ^ûjóö Ø G c^ ùLûRê~ûG ~ûjû Kûùk _âû_Z jêG Zûjû– icd @^ê~ûdú c^ @^êiûùe `k còkòaûö Ø IU cêjñùe Ròeû– @]ôK @ûgû Keê[ôaû aýqòKê @Ì còkòaûö Ø Ih\ eûMùe ZûUò@û KûcêWÿòaû– _âKéZ ùfûK aòùeû]ùe KòQò Keò ^ _ûeò @^ý C_ùe eûMòaûö Ø KÁKùf Ké¾ còùk– iaê iò¡òe cìkjó KVò^ _eògâcö iû]^û jó iò¡òe R^Kö Ø KaòZêŠ, ùc‹ûcꊖ \éXÿaP^ aû @ûhðaP^ö Ø Kõiûeò Ne _ûeûKê Kêfû XûCñ XûCñ– _âZòKìkZûùe @býÉ aýqòKê iûcû^ý bd ù\LûAaûö Ø KuWÿûKê ùMûkò_ûYò iêjûG– @iû]êùfûK_ûAñ ùMûkòcûkò@û _eòiÚþòZò ijûdK jêGö Ø Kûjûe _êhcûi, Kûjûe iað^ûg– RYKe fûb ùaùk @^ý RYue lZòö Ø Kì_ cŠìK– iuêPòZ _eòùagùe aXÿò[ôaû aýqòö [ 44 ] Ø ùKCñ MûBe ùMûae– @Zòiûcû^ý / Zêzö Ø ùKûù_ ae ^ ùjùf Zù_ ae– ù~ ùKøYiò C_ûdùe Kû~ðýjûif Keòaûö Ø ùKøeaue LûA, _ûŠaue MûA– RYuVûeê iûjû~ý _ûAaû I KéZNÜbûùa @^ýe Kûc Keòaûö Ø LRêeò MQe Kò MêY MûAaò– ùKøYiò Leû_ùfûKe _âZòUò Kcð cìkeê Leû_ ? Ø LŠû]ûeùe Pûfòaû– Lêaþ iZKðZûe ijòZ ^òdc cû^ò Kûc Keòaûö Ø ùLûk _aðZ cûe cìhû– iûcû^ý Kûc _ûAñ ajêgâc I ùPÁûö Ø Mûñ K^ò@ûñ iòxûYò^ûKú– ù~ ùKøYiò ùfûK ^òR @kùe i¹û^ ^ _ûAaûö Ø MêYPòùjÜ MêYò@û, iê^ûPòùjÜ aYò@û– MêYú MêYe @û\e Kùeö Ø Ne\ò@ñ ^ _ìRò _e\ò@ñ _ìRòaû– ^òR iõÄéZòKê @aùjkû Keò @^ý iõÄéZòKê @^êieY Keòaûö Ø NêhêeòKò _ûPòfû K\kú– AZe aû @ù~ûMý aýqò _ûAñ C^ÜZ _eòP~ðýûö Ø ùNûWÿû Q’UuûKê \û^û ^’Uuû– ùKøYiò Rò^òhe elYûùalY Lyð Rò^òhe cìfýVûeê @]ôK ùjaûö Ø Pûh ZeZe aYòR cV– ^òŸðòÁ Kû~ðýKê ^òŸðòÁ icdùe iõ_û\^û Keòaûö Ø ùPûe c^ ùPûe MY×òfòùe– ùPûe iað\û ùPûeò Keò[ôaû \âaý ]eû_Wÿò~òaû bdùe guòZ [ûGö Ø ùQûU iû_e aòh UûY– ùQûU ùaûfò ùjd cù^ ^ Keòaûö ùQûU iû_e aWÿ aòh– lê\â c¤ùe bdueZûö Ø Rû^þ ~ûC cû^þ [ûC– i¹û^ aû A{Z Rúa^Vûeê @]ôKö Ø ùRûe ~û’e cêfK Zûe– gqògûkú jó _âbêZß aòÉûe Kùeö Ø ùUKû jûZeê Liòùf @YaûjêWÿû– [ùe bêf ùjùf ZûKê iê]ûeò jêG ^ûjóö Ø ùWwû cêŠùe ùVwû– @ûMê@û ùfûK C_ùe \ûdòZß I aò_\ [ûGö Ø Xòuògûk K[û ^ RûYò ùXÿuû^ûk K[û Kjòaû – NeK[û ^ RûYò \ìeù\ge K[û Kjòaûö Ø ùXÿûùK _ò’ \ùŠ Rò– KùÁcùÁ aôejòaûö Ø Zò^ò ZêŠùe ùQkò KêKêe– còQK[û @ù^Ku\ßûeû aûe´ûe _âKûgòZ ùjùf iZý _eò _âZúZ jêGö Ø ZêŠaûA\ ijiâ ùKûg– ùfûK cêLùe K[û ajê\ìe _âieò ~ûGö Ø Zê ù~ùZ cûVòaê cûV, cêñ ùiA \eù_ûWÿû KûV– Êbûa ijRùe a\ùk ^ûjóö Ø Zêkiú \êA _Zâeê aûùi, aòQê@ûZò \êA _Zâeê KêŠûA jêG– _âKéZ MêY _âû[còK Éeeê jó RYû _Wÿò[ûGö Ø ùZfò@û cêŠùe ùZf– \eò\âKê iûjû~ý ^Keò Êzk aýqòKê iûjû~ý Keòaûö Ø \Aa \CWÿò cYòh MûB, ù~YòKò UûYA ùZYòKò ~ûA– aò]ô ^òùŸðgùe cYòh _eòPûkòZö [ 45 ] Ø ù\gùK `ûuþ ^BùK aûuþ– bò^Ü iÚû^ùe bò^Ü PkYò aû _â[ûö Ø ]eûKê ieû cYòaû– @Zò Maðbûa _â\gð^ Keòaûö Ø ]û^ ù_Ueê aûkêwû RûZ– MêYaZú cû@û Vûeê Kê_êZâ R^àö Ø ]úe_ûYò _[eKûùU– ]úe iÚòe bûùa Kû~ðý Kùf i`kZû còùkö Ø ]úe K[ûùe aAeò ag– ^câ aýajûe \ßûeû icÉuê agúbìZ aû ^òRe KeòjêGö Ø ^B iê@Kê (aXÿòKê) aûfòa§– aé[û _eògâc / aé[û ùPÁûö ^ ù\Lôfû IC Q’ `Wÿû– @i¸a K[û Kjòaûö ^Bùe Ne Keò Kê¸úe iwùe Kkò – @]ú^ ùjûA cê^òau iùw Kkòö Ø ^ûjó cûcêVûeê KYû cûcê bf– KòQò ^ [ôaû @ù_lû iûcû^ý [ôaû bfö Ø ù_U ù_ûh, ^ûjó ù\ûh– aôaû _ûAñ ùKøYiò aéò MâjY Keû~ûA_ûùeö Ø _û_]^ _âûd½òùe ~ûG– @^ýûd C_ûdùe @RòðZ]^ @~[ûùe ^Á jêGö Ø ù_û[ôMZ aò\ýû _ejÉ ]^– ^òùR ^ RûYò[ôaû aò\ýû aû ^òR _ûLùe ^ [ûA @^ý _ûLùe [ôaû ]^ @ûagýK ùaùk Kû~ðýùe @iò ^ [ûGö Ø `êf ù~ûMêñ Mbû, _ŠòZ ù~ûMêñ ibû– Cbd ùgûbû a¡ðKö Ø aiòaû Vûeê Kûgòaû bf– iaêùaùk KòQò ^û KòQò Kû~ðýùe fûMòejòaû CPòZö Ø aiò LûAùf ^Baûfò iùe– @ûkiý iað^ûg Kùeö Ø aùZAù\fû aê¡ò, cûMò @ûYòfû Zò@Y– Cbd lYiÚûdú Ø aKe ùaK aXÿòùf cú^e aò_ò– gZîe iêaò]û aò_\e KûeYö Ø aâjàû aòkòaòùkAùf ùa\– _ŠòZ ùfûKe ù~ ùKøYiò Kû~ðýKê cjß_ì‰ð ùaûfò ]eòù^aûö Ø aûjûieòùf ùa\úcêjñ ù_ûWÿû– Êû[ðiû]^ _ùe @ûMâj Kcò~òaûö Ø cû^òùf VûKêe, ^ cû^òùf _[e– ^òRe \éÁòùKûY @^êiûùe cû^ýZû ù\aû @[aû ^ ù\aûö Ø ~ZÜ Kùf e^ô còùk– @¤aiûd i`kZûe PûaòKûVòö Ø ù~còZò VûKêe ùicòZò _ìRû, aûfò MeWÿûKê PûCk bRû– MêY ùN^ò @û\eö Ø ù~iûKê ùZiû– ù~ ù~_eò aýajûe ù\LûAa Zû _ûAñ @^êeì_ aýajûeö Ø ù~ ù\ùg ~ûA ùi `k LûA– iaêiÚû^ùe _eòiÚòZò ijòZ Lû_ Lê@ûA Pkòaûö Ø fêPòQò ^û ùMûWÿ \òAUû \ògêQò– ù~ùZ ùNûWÿûAùf aò ù\ûh ]eû_ùWÿö Ø ùgûAfû _ê@e bûM^ûjó– KcðKêY× ùfûK Rúa^ùe jûeò~ûGö Ø ibûùe jûŠò bûwòaû– Mê¯K[û _âNU Keòaûö [ 46 ] Ø ÊMðKê ^ògêYò ^ûjó Kò aWÿ ùfûKuê Ce ^ûjòñ– ]^ú I _âbûagûkú ùfûKuê @ù^K K[û KjòjêG ^ûjóö Ø iò]û @ûwêVòùe Nò@ aûjûùe ^ûjó– iaêKûc ijRùe jêG ^ûjóö Ø jûùZ cû_ò PûLùŠ Pûf– iûa]û^ ùjûA Kûc Keòaûö Ø jfòfû _ûYòùe ùMûWÿ ^ ù\aû– MŠùMûkùe ^ _gòaûö Ø jûZ @kùi ^òg auû– @kiê@û \êüL _ûGö _âgÜûakú 1ö ^òcÜfòLôZ @[ðùe aýajéZ ùjûA[ôôaû ùfûKaûYúMêWÿòKê ùfLö (K) @ù~ûMý aýqò_ûAñ C^ÜZ _eòP~ðýûö (L) @Zò iûcû^ý cYòhö (M) @^ýe iûj~ýùe aWÿ_Yò@û ù\LûAaûö (N) bò^Ü iÚû^ùe bò^Ü PkYòö (O) _û_ûRòðZ ]^ icìùk ^Á jêGö (P) aûjûe ùiø¦~ðý bòZùe ^ [ôaûö (Q) @bòmZûeê gòlûfûbö (R) ù~ ùKøYiò C_ûdùe Kû~ðýjûif Keòaûö (S) _âKéZò a\ùk ^ûjóö (T) aò]ô ^òùŸðgùe cYòh _eòPûkòZö 2ö ^òcÜfòLôZ ùfûKaûYú MêWÿòKe bûa iõ_âiûeY Keö (K) @Zò _eòPùd ùMøea^Áö (L) @Ìaò\ýû bdueúö (M) @céZ jûŠòùe aòhKYòKûGö (N) @ûùfûiLô, @û_Yû cjZ @ûù_eLôö (O) GKûcûNùK gúZ ~ûG^òö (P) Kûjûe _êhcûi Kûjûe iað^ûgö (Q) ùQûU iû_e aòhUûYö (R) ùRûe ~û’e cìfK Zû’eö (S) ~ZÜ Kùf e^ô còùkö (T) jûZ @kùi ^òg auûö [ 47 ] PZê[ð @¤ûd @^êaû\ _âKeY 4.1. bûhûKê icé¡ Keòaû_ûAñ @^êaû\e @ûagýKZû ejòQòö Gjû\ßûeû bûhûMêWÿòK c¤ùe bûa I iõjZòMZ cjß _âKûgòZ ùjûA[ûG Gaõ aòb^ò Ü bûhûe iûjòZý KéZeò Pò«^Kê @ûjeY Keòaû i¸a ùjûA[ûGö @^êaû\e @ûleòK @[ð ùjCQò _ùe Kjòaûö (@^ê – a\þ + @)ö ùMûUòG bûhûe _â[c ùcøkòK eP^ûKê @^ý GK bûhýùe _âKûg KeòaûKê @^êaû\ Kj«òö Gjû GK ÊZª Kkûö RùY iûjòZòýK c¤ i`k @^êaû\K ùjûA ^ _ûe«òö KûeY RùY iûjòZòýK GK ^òŸðÁ bûhûùe M\ý, _\ý aû ^ûUK _âbéZò eP^û Keê[ôaûùaùk RùY @^êaû\K Cbd cìk eP^ûe bûhû I @^êaû\ Keû~ûC[ôaû bûhûùe C_~êq \lZû @Rð^ Keò[ûA_ûe«òö \lZûe @bûa [ôùf @^êaû\e bûa @lê‰ eLôaû i¸a jêG ^ûjóö aeõ aòKkûw ùjûA~ûGö GYê @^êaû\e i`kZû _ûAñ @^êaû\Kue Cbd bûhû iûjòZý aòhdùe @ûgû^êeì_ _âùag [ôaû aû‚^údö @^êaû\Kê aòbò^ÜbûMùe aòbq Keû~ûA_ûùeö C\ûjeY Êeì_ bûaû^êaû\– ù~Cñ @^êaû\ùe bûae cjß iêelòZ eùjö ccðû^êaû\– ù~Cñ @^êaû\ùe cìk eP^ûe ccð aû @ûcôûKê MêeêZß _â\û^ Keû~ûGö @ûleòK @^êaû\– ù~Cñ @^êaû\e cìk eP^ûe _âZò_\e @[ðKê C_~êq ¤û^ \ò@û~ûGö AõeûRú bûhû GK @û«RðûZòK bûhûö IWÿò@ûbûhú QûZâQûZâúcûù^ iaðbûeZúd Éeùe ^òRe \lZû _â\gð^ Keòaû _ûAñ AõeûRú bûhûKê RûYòaû @ûagýKö ùijò_eò AõeûRú iûjòZýe KéZòMêWÿòKê IWÿò@û bûhûùe @^êaû\ Keòaû GK cjß_ì‰ð Kû~ðýö GVûùe ùKùZK AõeûRú @^êùz\e IWÿò@û @^êaû\ \ò@û~ûAQòö Gjò @^êùz\MêWÿòKê flý Keò QûZâúQûZâcûù^ @^êaû\ Kkûe gòlû I @býûi Keò_ûeòùaö (K) AõeûRú @^êùz\ : (1) Pandit Iswarchandra Vidyasagar was born in 1820 A.D. His father’s name was Thakurdas Bandopadhyaya. He was an inhabitant of Birsingh in the district of Midnapur, Thakurdas was poor, yet he arranged for his son’s education. Iswarchandra began his education in the village primary school. He was very intelligent and never forgot what he once learnt. His teachers foresaw that little Iswarchandra would one day become a great man of India. [ 48 ] IWÿò@û @^êaû\ : _ŠòZ BgßeP¦â aò\ýûiûMe 1820 LâúÁû±ùe R^àMâjY Keò[ôùfö Zûu _òZûu ^ûc VûKêe \ûi aù¦û_û¤ûdö ùi ùc\ò^û_êe Ròfäûe aúeiòõje @]ôaûiú [ôùfö VûKêe\ûi \eò\â [ôùfö Z[û_ò ùi Zûu _ê@e gòlû _ûAñ aýaiÚû Keò[ôùfö BgßeP¦â Mâûce _âû[còK aò\ýûkdùe Zûue gòlû @ûe¸ Keò[ôùfö ùi @Zý« aê¡òcû^ [ôùf Gaõ ~ûjû[ùe _Xÿê[ôùf, ùKùaùjùf bêfê ^ [ôùfö Zûue gòlKcûù^ _ìaðû^êcû^ Keò[ôùf ù~ gògê BgßeP¦â \òù^ bûeZe RùY cjû^þ aýqò ùjùaö (L) AõeûRú @^êùz\ : Our school was closed yesterday, 2nd October. Mahatma Gandhi, the father of the nation, was born on this day at Kathiawad town of Porbandar. He fought for the rights of Indians in South Africa. Truth and non-violence were the ideals of his life. He never compromised with injustice. So he is regarded as a worshipper of truth. IWÿò@û @^êaû\ : MZ Kûfò @ùKÖûae \êAZûeòLùe @ûc aò\ýûkd a¦ [ôfûö Gjò\^ò RûZòe R^K cjûZàûMû§ú ù_ûea¦ee KûVò@ûIßûWÿ ijeùe R^àMâjY Keò[ôùfö ùi \lòY @û`âòKûùe bûeZúdcû^ue @]ôKûe _ûAñ fXÿò[ôùfö iZý I @jòõiû Zûu Rúa^e @û\gð [ôfûö ùi ùKùaùjùf @^ýûd ijòZ iûfòiþ Keò ^ [ôùfö ùZYê ùi iZýe C_ûiK eìù_ i¹û^òZ jê@«òö (M) AõeûRú @^êùz\ : People of different religions live in India. There is unity among different communities. Secularism has been mentioned in the Indian constitution. So we should not quarrel among one another in the name of religion. Gandhi, the pioneer of Indian freedom movement, was a secular statesman. We should follow his footprints. IWÿò@û @^êaû\ : bûeZùe aòbò^Ü ]cðe ùfûùK aûi Ke«òö aòbò^Ü iõ_â\ûd c¤ùe iõjZò ejòQòö bûeZúd i´ò]û^ùe ]cð^òeù_lZûe CùfäL ejò@Qòö ùZYê ]cð^ûcùe @ûùc ^òR ^òR bòZùe Kkj Keòaû CPòZ ^êùjñö bûeZúd Êû]ú^Zû @ûù¦ûk^e @Mâ\ìZ Mû§ú RùY ]cð^òeù_l eûÁâ^ûdK [ôùfö @ûù¸cûù^ Zûu _\ûu @^êieY Keòaû CPòZö [ 49 ] (N) AõeûRú @^êùz\ : Diwali is the festival of lights. The people all over India observe this festival. It is said that the people of Ayodhya observed this festival commemorating the return of Ramachandra to Ayodhya. So it is the festival of conquest of justice over injustice. We celebrate Diwali in our houses with pomp and ceremony. IWÿò@û @^êaû\ : \ú_ûakò ùjCQò @ûùfûKe _aðö Gjò _aðKê bûeZe iaêiÚû^ùe ùfûKcûù^ _ûk^ Ke«òö Kêjû~ûG ù~ @ù~û¤ûe ùfûKcûù^ eûcP¦âue @ù~û¤ûKê _âZýûað^ Keòaûe iàûeKúeìù_ Gjò _aðKê _ûk^ Keò[ùô fö ùZYê Gjû ùjCQò @^ýûd C_ùe ^ýûde aòRd_aðö @ûùc @ûce Nùe \ú_ûakòKê Lêaþ RûKRcKùe (@ûWÿ´e ijKûùe) _ûk^ Keêö (O) AõeûRú @^êùz\ : The National Flag of India is the symbol of our national unity. It is the soul of people of India. Every Indian must understand the significance of the colours of flag. Each colour has its meaning. The saffron colour represents sacrifice, the white colour purity and simplicity while the green colour suggests creative energy. The wheel denotes progress. IWÿò@û @^êaû\ : bûeZe RûZúd _ZûKû @ûce RûZúd GKZûe _âZúKö Gjû bûeZúdcû^ue @ûZàû @ùUö _âùZýK bûeZúd, _ZûKûe ewMêWÿòKe Zû_ô~ðý aêSòaû CPòZö _âZò ewe @[ð ejòQòö Kêuêcew ZýûMe _âZò^ò]ßZß Kùe, ]kûew _aòZâZû I iekZûe, iaêRew iRð^ûcôK gqòe iìP^û \òGö PKâ _âMZòKê iìPòZ Kùeö (P) AõeûRú @^êùz\ : Time waits for none. He who makes best use of time, prospers. But those who waste their time in vain, suffer from poverty and starvation. Idleness is a great foe of human life. Hence we should attend to our duties and responsibilities in time. Some people are very lazy. They never work in time. So they suffer a lot in life. IWÿò@û @^êaû\ : [ 50 ]  icd KûjûKê @ù_lû Kùe ^ûjóö ~òG icde iùaðûZþKéÁ C_ù~ûM Kùe, ùi C^ÜZò Kùeö Kò«ê ù~Cñcûù^ aé[ûùe icd ^Á Ke«ò, ùicûù^ @^ûjûe I \ûeò\âý ùbûM Ke«òö @ûkiý c^êhý Rúa^e GK aWÿ gZîö ùZYê @ûùc @ûce Kðaý Gaõ \ûdòZß VòKþ icdùe Keòaû CPòZö KòQò ùfûK bûeò @kiê@ûö ùicûù^ ùKùaùjùf VòKþ icdùe Kûc Ke«ò ^ûjóö ùZYê ùicûù^ Rúa^ùe ùagò \êüL _û@û«òö (Q) AõeûRú Kù[û_K[^ : Teacher – Mama, has father come home ? Mama – No, he has got a lot of work in the office. Teacher – Where is he working now ? Mama – At Mahavir Chhak. Teacher – Inform me when he comes home. Mama – Yes, Sir. Teacher – How did you perform in the examination ? Mama – Not, so well. Teacher – Read mindfully and try to do well. IWÿò@û @^êaû\ : gòlK – cûcû, aû_û NeKê @ûiòùfYò? cûcû – ^û, Zûue @`òiþùe ajêZ Kûc @Qòö gòlK – Gùa ùi ùKCñVûùe Kû~ðý Keê@Q«ò ? cûcû – cjûaúe QKVûùeö gòlK – ùi NeKê @ûiòùf ùcûùZ Lae ù\aö cûcû – jñ, cjûgdö / jñ @ûmûö gòlK – Zêùc _eúlûùe Kò_eò KeòQ? cûcû – ùiùZ bf ^êùjñö gòlK – c^ù\A _Xÿ Gaõ bf KeòaûKê ùPÁû Keö [ 51 ]  _âgÜûakú IWÿò@ûùe @^êaû\ Ke : 1. Several persons hold the prestigious position of the Prime Minister of India. Lal Bahadur Shastri was one of these Prime Ministers. He was different in some ways from other Prime Ministers. He belonged to a very poor family. When he was a school boy he used to cross the river by swimming because he was too poor to pay to the boatman. Do you know he was born the same day as Gandhiji i.e. on 2nd October. 2. Indian culture and family traditions give great importance and respect to the aged and the parents. In our society they are very much respected. Young people very much like to help and serve them. In Indian Mythology also, the aged and parents are given a high place. 3. Rahul – Amit, have you brought my Notebook ? Amit – Sorry, I haven’t. Rahul – Please go and bring it now. Amit – Can’t I do so tomorrow ? Rahul – No, I’ve to show it to my teacher today. [ 52 ] _c @¤ûd Q¦ I @kuûe 5.1.Q¦ : _\ý aû KaòZû eP^ûùe GK ^òŸðòÁ ^òdc aû ùg÷kúKê Q¦ Kêjû~ûGö Gjû KaòZûKê MZògúk KeûA[ûGö ùZYê GjûKê _\ýeP^ûe ùa÷gòÁý bûaùe aòPûe Keû~ûGö ùMûUòG ùMûUòG ^òŸðòÁ Q¦ùe ePòZ ùjûA[ôaûeê _âûPú^ _\ý aû KaòZûKê Qû¦ c¤ Kj«òö Q¦ iû]ûeYZü \êA_âKûeö (K) còZâûle, (L) @còZâûle còZâûle Q¦ Zò^òbûMùe aòbqö (K) _ì‰ð còZâûle, (L) @_ì‰ð còZâûle, (M) GKû«e còZâûleö _\ → ù~ ùKøYiò KaòZû ùKùZMêWÿòG _\ùe aòbqö C\ûjeY-(K) Mû§ûeú ù\fû R^^ú _âûYe iêcjZ _eòPd, @le ùjC _êYý RMùZ ]cðe ùjC Rdö (ùMûUòG _\) (L) KcðKhY ù\jiùj @eùYý @RMe _âûùd ûû (ùMûUòG _\) GZ\þaýZúZ GK_\ú lê\â KaòZû c¤ @Qòö C\ûjeY-(K) ( Kê@ûñZûeû ) ieM ^Be _eûPú ZêVùe _âbûZ iò^û^ iûeò, Méùj Pùk Chû GA _\ê@ñUò ieûùM Mbûùe cûeòö (L) ( Seûùg`ûkò ) ùKCñ ù\aZûe lYòK @ûgòh gêbâ _ûLêWÿû ]eò, iê¦e GA geZ iKûùk bìZùk _Wÿòfê Seòö [ 53 ]  _û\ → _\e _âùZýK _õqòKê _û\ Kj«òö _âZò_\ùe \êA aû ZùZû$]ôK _û\[ûGö ~Zò → Q¦e ^òdc @^êiûùe ePòZ ùjûA[ôaû _\ýKê Mû^ aû @ûaéò Kfûùaùk _âùZýK _û\e ^òŸðòÁ @le C_ùe aògâûc ù^aûKê jêGö Gjò aògâûc aû gßûiNûZKê ~Zò aû ~Zò_ûZ Kj«òö aòbò^Ü Q¦ @^êiûùe _\, _û\, ~Zò bò^Ü bò^Üö GVûùe ùKùZK Q¦ I ~Zò_ûZ C_ùe @ûùfûP^û Keû~ûCQòö 5.1.1. \ûŠòaé aû Q¦ :- Gjûe \êAUò _û\ùe ùMûUòG _\ jêGö _âùZýK _û\e @leiõLýû icû^ ^êùjñö ùZYê ^òŸòðÁ bûaùe ~Zò_ûZ jêG^ûjñò Kò«ê ùaûfòfûùaùk MûdK Êef´ûA ^òR iêaò]û @^êiûùe aògâûc ^ò@«òö IWÿ@ò û iûjòZýùe ùKùZK _âûPú^Kûaý Gjò \ûŠòaé ùe ePòZ ùjûAQòö iûekû\ûiu ‘cjûbûeZ’, akeûc \ûiu ‘\ûŠòeûcûdY’, ùP÷Z^ý\ûiu ‘aò¾êMbð _êeûY’ AZýû\ò Gjò Q¦ùe ùfLûö C\ûjeY - (K) ùd[ê @^«ùe ù\âûùY aò\ýû_êZâ« jKûeò aûaê Zêù¸ ~û@ùe céMdû a^ ùjeòö (iûekû cjûbûeZ) (L) G[ê @^«ùe ùMû _ûaðZú ù\aú gêY cûfýa« _aðùZ ejòùf eNêeûYö (\ûŠò eûcûdY) 5.1.2. bûMaZaûYú aû Mê{eú :- Kaò RM^Üû[ \ûiu bûMaZ Gjò Q¦ùe ePòZö Gjûe \êA_û\ùe ùMûUòG _\jêGö _âZò_û\e @le iõLýû ^@ö ùZYê GjûKê ^aûleúaé aû ^aûleúQ¦ c¤ Kêjû~ûGö _âZò_û\e ZéZúd, _c I ùgh @le C_ùe ~Zò_ûZ jêGö C\ûjeY - (K) _âûYúe' bf' c¦aûYú'ö ceY' Kûùk' Zûjû RûYò'öû (L) @céZ' aò^'d aP^'ö Kjò ùZû'hòa' _âûYúc^'öû (bûMaZ - RM^Üû[ \ûi) 5.1.3. ^UaûYú aû aòbûiùK\ûe :- G[ôùe \êAUò _û\ùe ùMûUòG _\ jêGö _âZòUò _û\e @le iõLýû aûeö _û\e ZéZúd, hÂ, ^ac Gaõ ùgh @le iõLýû C_ùe ~Zò_ûZ jêGö C\ûjeY- C}k'-Kckû'-aòkûi'-\úNòðKû' ceûk'-cûkò^ú'-^úkû´ê'-PòfòKû' ûû (PòfòKû - eû]û^û[ eûd) [ 54 ] 5.1.4. ùPûLô :- Gjûe Pûeò_û\ùe ùMûUòG _\ jêGö _â[c \êAUò _û\ùe @YZòegò Uò ùfLûGñ @le[ûGö ZéZúd_û\ùe ^@Uò@le Gaõ PZê[ð_û\ùe ùZeUò @le [ûGö _