Zdrowie seksualne i reprodukcyjne młodzieży (PDF)

Zdrowie Publiczne i Zarządzanie 2014; 12 (1): 45–55 www.ejournals.eu/Zdrowie-Publiczne-i-Zarzadzanie, doi:10.4467/20842627OZ.14.005.2897 Zdrowie seksualne i reprodukcyjne młodzieży Zbigniew Izdebski1, Krzysztof Wąż2 1 Kate...

Zdrowie Publiczne i Zarządzanie 2014; 12 (1): 45–55 www.ejournals.eu/Zdrowie-Publiczne-i-Zarzadzanie, doi:10.4467/20842627OZ.14.005.2897 Zdrowie seksualne i reprodukcyjne młodzieży Zbigniew Izdebski1, Krzysztof Wąż2 1 Katedra Biomedycznych Podstaw Rozwoju i Seksuologii, Wydział Pedagogiczny, Uniwersytet Warszawski 2  Katedra Seksuologii, Poradnictwa i Resocjalizacji, Wydział Pedagogiki, Socjologii i Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Zielonogórski Adres do korespondencji: Krzysztof Wąż, Katedra Seksuologii, Poradnictwa i Resocjalizacji, Wydział Pedagogiki, Socjologii i Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Zielonogórski, ul. Energetyków 2, 65-729 Zielona Góra, wazkrzysztof@ gmail.com Abstract Sexual and reproductive health of young people The authors of the article discuss the terms of sexual health, reproductive health and sexual rights with reference to young people. They describe the health problems connected with psychosexual adolescence. Then the authors, on the base of their own research, present risky (anti-health) sexual behaviors of young people both in the real world and in the Internet as well as the consequences such as sexually transmitted diseases and unwanted pregnancies. The authors emphasize importance of support from professionals, especially doctors, for young people in solving problems connected with their sexual and reproductive health. Słowa kluczowe: rozwój psychoseksualny, ryzykowne zachowania seksualne, seksualność, zdrowie reprodukcyjne, zdrowie seksualne Key words: psychosexual development, reproductive health, risky sexual behaviors, sexuality, sexual health Wstęp Zdrowie seksualne i reprodukcyjne Podejmując analizę różnych składowych zdro- Złożoność omawianej problematyki wynika m.in. ze wia publicznego w odniesieniu do młodzieży, rzadko sposobu ujmowania ludzkiej seksualności. Seksualność, uwzględnia się zdrowie seksualne i reprodukcyjne. w najszerszym tego słowa znaczeniu, jest sposobem, Tymczasem, biorąc pod uwagę prawidłowości rozwoju w jaki człowiek, z perspektywy swojej płciowości, do- człowieka, adolescencja jest tym okresem, w którym świadcza i wyraża siebie jako ludzką istotę. Świadomość rozwój psychoseksualny jest najbardziej dynamiczny. siebie jako kobiety czy mężczyzny jest częścią seksual- W okresie adolescencji nastolatkowie poddawani są in- ności, tak samo jak możliwość erotycznego doświadcza- tensywnym oddziaływaniom socjalizacyjnym. Socjaliza- nia i reagowania. „Seksualność stanowi kluczowy aspekt cja seksualna ma na celu przyswojenie im wartości, norm istnienia człowieka w trakcie jego życia i dotyczy płci, i wzorów zachowań, które ich otoczenie społeczne uzna- tożsamości i ról płciowych, orientacji seksualnej, eroty- je za ważne elementy przepisu roli kobiety i mężczyzny, zmu, przyjemności, intymności oraz prokreacji. Seksual- zwłaszcza w odniesieniu do podejmowania aktywności ność jest odczuwana i wyrażana w myślach, fantazjach, seksualnej oraz relacji z partnerem. Dojrzewanie oraz pragnieniach, wierzeniach, postawach, wartościach, konfrontacja rodzących się potrzeb seksualnych z wyma- zachowaniach, praktykach, rolach i związkach. Podczas ganiami kulturowymi jest sytuacją trudną dla młodych gdy seksualność może obejmować wszystkie te aspekty, ludzi, a sposób radzenia sobie z tą sytuacją warunkuje ich nie wszystkie one są doświadczane bądź wyrażane. Na samopoczucie, jest ważnym wyznacznikiem zdrowia su- seksualność wpływają interakcje pomiędzy czynnikami biektywnego. Niniejsze opracowanie ma na celu za- biologicznymi, psychologicznymi, społecznymi, ekono- prezentowanie podstawowych problemów związanych ze micznymi, politycznymi, etycznymi, prawnymi, histo- zdrowiem seksualnym i reprodukcyjnym adolescentów. rycznymi religijnymi i duchowymi”. Zdrowie Publiczne i Zarządzanie 2014; 12 (1) 45  zdrowie dzieci i młodzieży w kontekście behawioralnym i rozwojowym Sposób traktowania zdrowia seksualnego zmieniał się oznacza, że ludzie są w stanie prowadzić satysfakcjonujące radykalnie w ostatnich stuleciach. W kulturze Zachodu i bezpieczne życie seksualne, płodzić dzieci oraz w sposób zdrowie seksualne utożsamiano przez długi czas z pro- swobodny decydować czy, kiedy i ile ich posiadać. kreacją, sprawnością seksualną i ascezą. Jeszcze w XIX Uznaje się, że zdrowia seksualnego nie można anali- i na początku XX wieku uznawano, że kryteriami zdro- zować bez odwołania się do norm medycznych oraz kul- wia seksualnego kobiet są: płodność, czystość moralna, turowych. Normy medyczne odnoszące się do zdrowia brak odczuwania pożądania, fantazjowania erotycznego seksualnego opierają się na Międzynarodowej Klasyfi- oraz brak orgazmu. U kobiet, które ujawniały zaintere- kacji Chorób i Problemów Zdrowotnych WHO (ICD-10) sowanie seksem, fantazjowały, odczuwały swędzenie oraz Deklaracji Praw Seksualnych z 2002 roku, rekomen- sromu, a także nawilżenie pochwy, rozpoznawano hi- dowanej przez WHO. Prawa seksualne obejmują „prawa sterię. W pierwszych klasyfikacjach chorób za patologię wszystkich osób, wolnych od przymusu, dyskryminacji uznawano m.in.: masturbację, niewierność, kontakty i przemocy do: dostępu do najlepszych istniejących przedmałżeńskie i homoseksualizm. Dopiero w dru- standardów zdrowia seksualnego, łącznie z dostępem do giej połowie XX wieku, w wyniku zmian obyczajowych, opieki zdrowotnej dotyczącej zdrowia seksualnego i pro- zwłaszcza coraz większej akceptacji aktywności seksual- kreacji; szukania, otrzymywania i rozpowszechniania nej niemającej na celu prokreacji oraz postępów w nauce, informacji związanych z seksualnością; edukacji seksual- także realizacji pionierskich badań nad seksualnością nej; respektowania integralności cielesnej; wyboru part- człowieka, nastąpiła zmiana w podejściu do określania nera; decydowania o tym, czy być aktywnym seksualnie, zdrowia seksualnego. czy nie; związków seksualnych opartych na obopólnej Współcześnie obowiązują definicje zdrowia sek- zgodzie; małżeństw zawartych za obopólną zgodą; de- sualnego zaproponowane przez Światową Organizację cydowania o tym, czy chce się posiadać dzieci, czy nie, Zdrowia (WHO), w których uwzględnia się rolę czyn- a jeśli tak, to kiedy; oraz do prowadzenia satysfakcjo- ników biopsychospołecznych. Zdrowie seksualne jest nującego, bezpiecznego i sprawiającego przyjemność według WHO zespołem biologicznych, emocjonalnych, życia seksualnego. Odpowiedzialne korzystanie z praw intelektualnych i społecznych aspektów życia seksualne- człowieka wymaga, aby wszystkie osoby respektowały go koniecznych do pozytywnego rozwoju osobowości, prawa innych”. komunikacji i miłości człowieka. Zdrowie seksualne, tak Powyższe ustalenia w odniesieniu do młodzieży rozumiane, warunkuje nie tylko dobrostan fizyczny, lecz wymagają doprecyzowania i uwzględnienia specyfiki także psychiczny i społeczny w funkcjonowaniu czło- wynikającej z prawidłowości rozwoju, w tym rozwoju wieka. W kolejnej modyfikacji tej definicji przyję- psychoseksualnego oraz emocjonalnego, społecznego to, że „zdrowie seksualne jest dobrostanem fizycznym, i moralnego, a także sytuacji prawnej nastolatków. We- emocjonalnym i społecznym w odniesieniu do seksual- dług autorów „Karty Praw Seksualnych i Reprodukcyj- ności; nie jest jedynie brakiem choroby, zaburzeń funkcji nych Międzynarodowej Federacji Planowania Rodziny” bądź ułomności. Zdrowie seksualne wymaga pozytyw- IPPF zdrowie seksualne i reprodukcyjne młodzieży (osób nego i pełnego szacunku podejścia do seksualności oraz poniżej 25. roku życia) oznacza fizyczny i emocjonalny związków seksualnych, jak również do możliwości po- dobrostan, polegający na byciu zdrowym i wolnym od siadania dających przyjemność i bezpiecznych doświad- zbyt wczesnej i niepożądanej ciąży, niebezpiecznej abor- czeń seksualnych, powinno być wolne od przymusu, dys- cji, infekcji przenoszonych drogą płciową, w tym HIV/ kryminacji i przemocy. Aby osiągnąć i utrzymać zdrowie AIDS, jak również przemocy seksualnej i przymusu. seksualne, prawa seksualne powinny być respektowane, Wśród praw człowieka, ustalonych i zaakceptowanych chronione i spełniane”. Osoba zdrowa seksualnie to przez społeczność światową, są takie, które szczególnie jednostka, która akceptuje swoją płeć, przyjmuje role odnoszą się do okresu dojrzewania i młodości oraz do z nią związane, bez lęku wyraża swoją seksualność możliwości i zagrożeń tego okresu. Obejmują one rów- w wymiarze fizycznym, psychicznym i społecznym, ma nouprawnienie płci oraz prawo do edukacji i opieki zdro- poczucie odpowiedzialności za skutki swojej seksualno- wotnej, a w szczególności prawo do informacji na temat ści dotyczące siebie, partnera i społeczeństwa. To także zdrowotnych aspektów rozrodczości i seksu oraz prawo taka, która posiada zdolność do zdobywania satysfak- do usług zdrowotnych w tym zakresie, odpowiednich cjonujących i bezpiecznych doświadczeń seksualnych, dla wieku, możliwości i warunków, a także wolność od co wynika z jej umiejętności nawiązania równych i od- wszelkich form przemocy seksualnej. Konwencja ONZ powiedzialnych relacji partnerskich oraz zdolności roz- o Prawach Dziecka przyjęta w 1989 roku i ratyfikowana wiązywania problemów w tym obszarze. Deficyty przez większość państw zapewnia dzieciom prawo do po- zdrowia seksualnego mogą prowadzić do różnorodnych szukiwania, otrzymywania i upowszechniania informacji zaburzeń, kompleksów i obniżonej samooceny. Mogą i idei (Artykuł 13) oraz nakłada na państwo obowiązek wówczas występować: zaburzenia zdrowia psychiczne- zapewnienia dzieciom wiedzy umożliwiającej ochronę, go (psychosomatyczne, depresyjne, nerwicowe itp.), po- m.in. przed wykorzystaniem seksualnym (Artykuł 19) czucie niskiej wartości, konflikty i napięcia w relacjach. partnerskich, drażliwość w kontaktach międzyludzkich. Mówiąc o aktywności nastolatków w kontekście Zdrowie seksualne jest ściśle związane ze zdrowiem zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego, należy także reprodukcyjnym człowieka. Jest to fizyczny, psychicz- pamiętać o tym, co może być uznane za mieszczące się ny i społeczny dobrostan we wszystkich sprawach zwią- w granicach normy rozwojowej, a co należy uznać za zanych z systemem reprodukcji. Zdrowie reprodukcyjne niepokojące, a nawet wymagające interwencji, pomocy 46 Zeszyty Naukowe Ochrony Zdrowia  zdrowie dzieci i młodzieży w kontekście behawioralnym i rozwojowym pedagogicznej, psychologicznej czy wręcz lekarskiej. Reakcja dziewcząt na ich pierwszy cykl menstruacyjny Za aktywność seksualną młodzieży, która mieści się może być zróżnicowana. Menarche może być postrzegana w granicach normy, uznaje się taką, która: nie utrudnia jako oczekiwany sygnał stawania się kobietą, jako kolej- realizacji zadań rozwojowych przewidzianych dla tego ne wydarzenie związane z rozwojem albo jako zdarzenie okresu; mieści się w repertuarze zachowań seksualnych budzące lęk i odrażające. Negatywne doświadczenia charakterystycznych dla danego wieku; dokonuje się z pierwszymi symptomami dojrzewania mogą mieć rów- między osobami będącymi w zbliżonym wieku; oparta nież chłopcy – często się tego wstydzą, ukrywają ślady jest na zasadzie dobrowolności; prowadzi do realizacji lub nawet są tym faktem przerażeni. celów seksualnych; nie narusza zdrowia; nie narusza ra- Napięcie seksualne pojawia się w okresie dojrzewa- żąco przyjętego porządku społecznego. nia wraz ze wzrostem wydzielania androgenów i staje się, zwłaszcza u chłopców, bardzo silne i często od- Zdrowie seksualne a dojrzewanie psychoseksualne czuwane. Pojawiają się u nich częste, niekontrolowane wzwody prącia, nie tylko pod wpływem bodźców jed- Kilka powodów składa się na to, że szczególnie duże noznacznie seksualnych. Potwierdzają to wyniki badań natężenie problemów związanych ze zdrowiem seksual- przeprowadzonych wśród młodzieży osiemnastoletniej. nym przypada na fazę adolescencji. Seksualność kilku- Odsetek chłopców odczuwających napięcie często lub nastoletnich dziewcząt i chłopców w sposób znaczący prawie cały czas był dwukrotnie większy niż dziewcząt różni się od seksualności osób dorosłych i jest związana (odpowiednio 43,8% i 20,8%). z prawidłowościami okresu dojrzewania. Dojrzewa- Wiele problemów w okresie dojrzewania wiąże się nie seksualne dziewcząt rozpoczyna się wcześniej niż także z rozdźwiękiem między uczuciowością (czułość, u chłopców i trwa dłużej, co powoduje, że ma wolniej- miłość, troska) a podnieceniem i pożądaniem, to jest szy i bardziej stabilny przebieg. Dojrzewanie chłopców z dezintegracją seksualną (emocjono-popędową) okresu następuje później, jest zdecydowanie szybsze i zarazem dorastania. W literaturze podkreśla się, że chłopcy, z po- burzliwsze. U nastolatków obserwuje się zróżnicowanie wodu niedojrzałości psychicznej, często demonstrują za- czasu dojrzewania. Fakt wcześniejszego bądź później- chowania seksualne pozbawione emocjonalnego zaanga- szego dojrzewania w sposób bardzo istotny (zwłaszcza żowania, natomiast u dziewcząt dezintegracja seksualna u chłopców) determinuje ich funkcjonowanie społeczne. wyraża się demonstracyjnym zaprzeczaniem seksualno- Ponadto obserwujemy bardzo duże różnice w osiąganiu ści, deklarowaniem ascezy. Przytoczone w dalszej dojrzałości w sferze biologicznej, psychicznej i społecz- części opracowania wyniki badań skłaniają do podania nej. Zarówno w przypadku chłopców, jak i dziew- w wątpliwość aktualności tych stwierdzeń. cząt wcześniejsze dojrzewanie seksualne współwystępuje Inne problemy, które mogą wystąpić w rozwoju psy- z wcześniejszym rozpoczęciem współżycia seksualnego. choseksualnym, mają związek z identyfikacją płciową, Badania osiemnastolatków przeprowadzone przez Zbi- orientacją psychoseksualną oraz obrazem własnego ciała. gniewa Izdebskiego na reprezentatywnej próbie ogólno- Problemy dotyczące identyfikacji płciowej mogą być wa- polskiej pozwalają stwierdzić, że w przypadku chłopców runkowane zarówno hormonalnie, jak i genetycznie (np. ta zależność jest silniejsza niż w przypadku dziewcząt obojnactwo, wady rozwojowe narządów płciowych, ze- (r Pearsona odpowiednio 0,189 i 0,140). spół Turnera, a także niezgodność budowy anatomicznej Jednym z uznawanych objawów dojrzewania fizycz- z tożsamością płciową, czyli transseksualizm). W okresie nego są pierwsze polucje u chłopców oraz miesiączkowa- adolescencji mogą wystąpić także problemy związane nie u dziewcząt. Wśród dziewcząt u ponad co drugiej re- z orientacją psychoseksualną. Dotyczą one – w różnym spondentki (55%) pierwsza miesiączka wystąpiła w wieku zakresie – zarówno osób, które z różnych względów 13–14 lat. Wcześniejsze pierwsze miesiączkowanie – do podejmują incydentalne kontakty homoseksualne, jak 12. roku życia – miała niemal co trzecia uczennica szko- i osób, które odkrywają u siebie orientację homoseksual- ły ponadgimnazjalnej (29%). Wśród chłopców pierwsze ną. Bardzo wiele nastoletnich dziewcząt i chłopców ma oznaki dojrzewania fizycznego w postaci polucji poja- problemy związane z obrazem własnego ciała. Porów- wiają się później niż miesiączka u dziewcząt (deklara- nywanie własnego wyglądu z wyglądem rówieśników, cje badanych potwierdzają powszechne spostrzeżenia a zwłaszcza aktorów filmów pornograficznych, wypada seksuologów dotyczące różnic w dojrzewaniu dziewcząt często niekorzystnie i staje się źródłem kompleksów. i chłopców). Co piąty chłopiec (20%) deklaruje, że pierw- U chłopców najczęściej dotyczy to wielkości penisa, szy wytrysk nasienia wystąpił u niego po 16. roku życia. u dziewcząt problemem bywa wielkość piersi, ich nie- W tym wieku niemal wszystkie dziewczęta mają już za równe rozmiary. Niepokój chłopców mogą wywoływać sobą pierwsze miesiączkowanie. Niemniej jednak różni- także ginekomastia oraz odkształcenia penisa. Zarówno ca, o której tu mówimy, nie jest zbyt duża. Średni wiek u chłopców, jak i u dziewcząt dużym problemem bywa- wystąpienia pierwszej miesiączki dla badanych dziewcząt ją zmiany skórne (np. trądzik młodzieńczy). Dbałość wyniósł 13,14 roku, natomiast średni wiek wystąpienia o sylwetkę, chęć sprostania wymogom mody, zwłasz- polucji u chłopców to – według ich deklaracji – 13,65 cza u dziewcząt, prowadzi nierzadko do podejmowania roku. Inne badania wskazują na jeszcze niższy średni nieracjonalnych kuracji odchudzających, które miewają wiek menarche (12,82 roku) i dużą różnicę w tym wskaź- groźne zdrowotne skutki. Oprócz zagrożenia anoreksją niku w zależności od poziomu urbanizacji (dla dziewcząt i bulimią może to powodować zaburzenia dojrzewania z dużych miast – 12,55 roku; ze wsi – 12,99 roku). biologicznego, w tym seksualnego. Zdrowie Publiczne i Zarządzanie 2014; 12 (1) 47  zdrowie dzieci i młodzieży w kontekście behawioralnym i rozwojowym Aktywność seksualna młodzieży a zdrowie seksualne nionych postaw można przypisać relatywnie częste po- dejmowanie zachowań ryzykownych. Do najczęstszych i reprodukcyjne zachowań ryzykownych młodzieży w sferze seksualnej Kontakty seksualne podejmowane przez nastolet- należą: inicjowanie aktywności seksualnej w bardzo nie dziewczęta i chłopców mają swoje doniosłe zna- wczesnym wieku, częsta zmiana partnerów seksualnych, czenie rozwojowe. Służą przygotowaniu do podjęcia niewystarczające stosowanie metod antykoncepcyjnych, w przyszłości ważnych ról płciowych: małżonka, part- kontakt z pornografią (zwłaszcza prezentującą przemoc), nera seksualnego, rodzica. Należy pamiętać, że ważnymi intymne kontakty wirtualne z nieznajomymi. Młodzi lu- umiejętnościami, które muszą opanować nastolatkowie dzie relatywnie często stają się ofiarami, czasem także w tym okresie, są te stanowiące kulturowe wyznaczniki sprawcami przemocy seksualnej. W tym kontekście nie zachowań seksualnych człowieka dorosłego, co wymaga sposób także nie dostrzegać zagrożeń, które z sobą niesie treningu społecznego, realizacji różnych przedsięwzięć, prostytucja dziecięca. często związanych z ryzykiem, nabywania specyficz- Przyjmuje się, że najważniejszym wskaźnikiem nych doświadczeń, które nastolatkowie mogą zdobyć w omawianym zakresie jest odbycie inicjacji seksualnej. tylko w kontakcie z rówieśnikami. W pewnym zakresie W badaniach zrealizowanych w 2010 roku w przypadku zyskuje to akceptację osób dorosłych, co trafnie ujmuje 15–16-latków 20,0% chłopców i 13,7% dziewcząt miało Erikson w swojej koncepcji moratorium psychospołecz- ją już za sobą. U 17–18-latków było to już 45,3% chłop- nego. Należy jednak zauważyć, że obniżenie wieku ców oraz 38,5% dziewcząt. Wyniki badań pozwalają inicjacji seksualnej i rozpoczęcia współżycia seksual- także stwierdzić, że wartość tego wskaźnika stopniowo nego oraz angażowania się w związki następuje dzisiaj się zwiększa. W okresie minionych 20 lat (1990–2010) na długo przed wstąpieniem w związek małżeński czy odsetek młodzieży po inicjacji seksualnej w przypadku kohabitacyjny oraz zakładaniem rodziny. Coraz później chłopców zwiększył się o kilka (2–9) punktów procen- odkładane są też plany prokreacyjne. „W tym okresie – towych (większy wzrost w starszej grupie), natomiast przed wejściem w stałe związki – ryzyko zajścia w nie- u dziewcząt zwiększył się aż 2–3-krotnie (większy planowaną ciążę oraz narażenie na choroby przenoszone wzrost w grupie wiekowej 15–16 lat) [15, 27–30]. drogą płciową budzi niepokój nie tylko w odniesieniu do Aktywność seksualna nastolatków nie rozpoczyna poszczególnych członków społeczeństwa, ale również się ani nie kończy na inicjacji seksualnej. Wielu z nich w odniesieniu do zdrowia publicznego”. ma doświadczenia związane z masturbacją oraz podej- W analizie zachowań seksualnych w kontekście zdro- mowaniem przedinicjacyjnych form aktywności seksu- wia seksualnego istotnym elementem są zachowania ry- alnej (pocałunki, netting, petting), niektórzy podejmują zykowne, które z większym niż w innych okresach życia mniej czy bardziej regularne współżycie seksualne. człowieka nasileniem występują w toku adolescencji. W badaniach osiemnastolatków doświadczenia związane To nasilenie wynika ze specyficznej dla młodych ludzi z masturbacją potwierdziło 70% chłopców i 26% dziew- tendencji do lekceważenia ryzyka, do bezrefleksyjnego cząt. Średni wiek, kiedy po raz pierwszy respondenci naśladowania rówieśników czy idolów. W ostatnich dzie- mieli doświadczenia związane z masturbacją, wynosi sięcioleciach wystąpiło wiele nowych zjawisk, które spra- odpowiednio dla chłopców 13,83, a dla dziewcząt 14,34 wiły, że – z jednej strony – zwiększyła się skala zagrożeń roku. Wśród chłopców, którzy kiedykolwiek mastur- w omawianym zakresie, takich, jak: pojawienie się epide- bowali się, trzech z czterech deklarowało, że nadal to mii HIV/AIDS oraz poziom świadomości społecznej co do robi, a pozostali twierdzili, iż przestali się masturbować. skali takich zagrożeń, np. w odniesieniu do przemocy sek- Wśród dziewcząt 47% nadal się masturbowało, podczas sualnej, z drugiej zaś nastąpiły znaczące przemiany w za- gdy 50% zaprzestało tego typu zachowań. Proble- kresie obyczajowości seksualnej, które – w odniesieniu do mem jest brak wystarczającej wiedzy na temat masturba- młodzieży – łączą się m.in. z: odejściem od tradycyjnych, cji. Pomimo że większość nastolatków (zwłaszcza chłop- opartych na normach religijnych wzorów postępowania, ców) masturbuje się, prawie połowa uczestników innych instrumentalizacją i uprzedmiotowieniem partnera relacji badań z udziałem adolescentów odczuwa, że masturbacja seksualnych, liberalizacją i osłabieniem kontroli społecz- to coś złego, szkodliwego i grzesznego. Budzi to u nich nej, w tym kontroli rodziców [21, 22]. poczucie winy [31, 32]. Jako ryzykowne (problemowe, antyzdrowotne) za- Zdecydowana większość (83%) osiemnastoletnich chowania seksualne młodzieży można więc określić chłopców całowała się już kiedyś z kobietą/dziewczy- takie, które będąc zachowaniami antynormatywnymi, ną. Również większość dziewcząt (88%) przyznała, że pozostającymi w opozycji do porządku społecznego całowała się już kiedyś z mężczyzną/chłopakiem. Ponad i prawnego, stanowią jednocześnie zagrożenie dla zdro- połowa chłopców (59,0%) i niemal co druga dziewczyna wia, zwłaszcza zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego (47,8%) przynajmniej raz była w sytuacji, kiedy druga oraz rozwoju jednostki [23, 24]. osoba namiętnie ją pieściła (to znaczy uprawiali petting). Wyniki badań potwierdzają, że można wyróżnić trzy Wśród chłopców niemal co trzeci (32,1%) deklaruje, odmienne nastawienia młodych ludzi do seksu: hedoni- że przynajmniej raz miał kontakt oralny, a 23% ma za styczne, wulgarne oraz świadomie powściągliwe, przy sobą kontakt analny. Wśród dziewcząt odpowiednio tym to trzecie może wynikać z oczekiwania na wielkie 23% miało kontakt oralny z mężczyzną, a 12% odbyło uczucie, na większą własną dojrzałość i/lub na zawarcie z partnerem kontakt analny. W kontekście podejmowa- związku małżeńskiego. Dwóm pierwszym z wyróż- nia zachowań ryzykownych ważną kwestią jest liczba 48 Zeszyty Naukowe Ochrony Zdrowia  zdrowie dzieci i młodzieży w kontekście behawioralnym i rozwojowym partnerów seksualnych i ich wiek. Wśród osób osiemna- seksualnych wbrew swojej woli, a 12% z nich podało, że stoletnich, które mają za sobą inicjację seksualną, dziew- występowali w roli sprawcy przemocy seksualnej. częta istotnie częściej niż chłopcy deklarowały, że do tej Skala zachowań ryzykownych podejmowanych przez pory miały jednego partnera seksualnego (odpowiednio młodzież znacząco wzrasta w przypadku osób niedosto- 75% dziewcząt i 46% chłopców). Sytuacja, w której ba- sowanych społecznie. W wyniku badań wychowanków danym zdarzyło się mieć kontakt seksualny z osobą co OHP ustalono m.in., że: niski wiek inicjacji seksualnej najmniej 5 lat starszą, zanim sami ukończyli 15 lat, zda- dotyczy zarówno chłopców (16,1 roku), jak i dziewcząt rzyła się u 8,7% badanych spośród tych, którzy mają za (16,4 roku); znaczny odsetek badanych (11,3%) inicjo- sobą inicjację seksualną (odpowiednio 8,3% dziewcząt wał przed ukończeniem 14 lat, niemal 20% osób (cztero- i 9,1% chłopców). Wśród osób, które mają za sobą inicja- krotnie częściej chłopcy niż dziewczęta) zadeklarowało cję seksualną, 23% przyznaje, że przynajmniej raz miała doświadczenia seksualne z liczbą partnerów przekracza- kontakty seksualne poza stałym partnerem seksualnym jącą 5; 40% badanych zawsze stosuje w czasie kontak- (zdradziła swojego chłopaka/dziewczynę, odbywając sto- tów seksualnych antykoncepcję, 17% nigdy lub bardzo sunek seksualny z kimś innym). rzadko (przy tym są to częściej dziewczęta); blisko 8% Młodzież prezentuje zróżnicowane postawy wobec osób stosowało antykoncepcję postkoitalną; ponad 15% aktywności seksualnej, ale jest to stosunek coraz bardziej badanych odbyło dobrowolny kontakt seksualny, 4,5% liberalny. Widać to bardzo wyraźnie w badaniach szesna- zaś kontakt wbrew własnej woli przed ukończeniem stolatków. Niemal jedna czwarta osób badanych (24%) 15. roku życia z osobą co najmniej 5 lat starszą; niemal była zdania, że współżycie płciowe w ich wieku jest czymś 33% doświadczyło w jakiejkolwiek formie przemocy normalnym. Ponad połowa (53%) respondentów podzie- seksualnej, przy tym częściej były to kontakty seksual- lała pogląd, że osoby w ich wieku mogą podejmować ne (najczęściej waginalne, doświadczyło ich aż 17,3% pewne formy aktywności seksualnej, ale z całkowitym wszystkich badanych) niż kontakty wzrokowe i doty- wyłączeniem stosunków płciowych. Tylko 13% respon- kowe; 7,4% było zmuszanych do stosowania przemocy dentów opowiedziało się za najbardziej restryktywnym seksualnej wobec osób trzecich; stosowanie przemocy stanowiskiem, twierdząc, że osoby w ich wieku zdecy- seksualnej wobec innych ujawniło prawie 18% badanych dowanie nie powinny jeszcze podejmować żadnej formy (chłopcy dwukrotnie częściej niż dziewczęta), przy tym aktywności seksualnej (nawet pieszczot). Chłopcy prezen- najczęściej były to kontakty o charakterze dotykowym; towali poglądy bardziej przyzwalające, tj. nieco rzadziej, 5,4% ujawniło fakt przymuszania innych osób do stoso- w porównaniu z dziewczętami, opowiadali się za normą wania przemocy seksualnej wobec osób trzecich; 9,6% „osoby w moim wieku zdecydowanie nie powinny jeszcze (znacznie częściej chłopcy niż dziewczęta) ujawniło podejmować aktywności seksualnej” oraz znacznie częś- świadczenie usług seksualnych; gotowość do świadcze- ciej wyrażali aprobatę dla normy „współżycie płciowe nia usług seksualnych w przyszłości zgłosiło 7,2% osób, osób w moim wieku jest czymś normalnym” (zależność które nigdy wcześniej tego nie robiły i ponad 60% z osób między zmiennymi istotna statystycznie). Więcej niż po- świadczących dotychczas tego typu usługi. łowa respondentów (54,8%) zgodziła się z twierdzeniem, Niekorzystne tendencje, z punktu widzenia zdrowia iż „to presja rówieśników powoduje, że wielu nastolatków seksualnego, obserwujemy w obrazie aktywności seksu- rozpoczyna życie seksualne”. Płeć nie różnicowała poglą- dów badanych w znaczący sposób. Większość szesnasto- alnej nastolatków w ostatnich latach. Największą grupą latków (54%) uważała, że rozpoczęcie życia seksualnego korzystającą z płatnych usług seksualnych jest młodzież może nastąpić przed ukończeniem 20. roku życia, przy szkolna w wieku 15–17 lat – wynika z badania Zbignie- czym niemal jedna czwarta (24%) sytuowała ten moment wa Izdebskiego i Polpharmy „Seksualność Polaków jeszcze wcześniej, przed osiągnięciem dorosłości. Chłop- 2011”. Na pytanie „Czy kiedykolwiek korzystał/a Pan/ cy niemal dwa razy częściej niż dziewczęta uznawali, iż Pani z usług agencji towarzyskiej lub innych osób świad- aktywność seksualną mogą podejmować osoby, które nie czących usługi seksualne za wynagrodzenie (pieniądze, ukończyły jeszcze 18. roku życia. Nastolatkowie wyraźnie mieszkanie, towary)?” twierdząco odpowiedziało 14% rozdzielają aktywność seksualną od prokreacji, a małżeń- respondentów w wieku 15–49 lat. Najczęściej odpowie- stwo łączą z planowaniem potomstwa. Możemy mówić dzi twierdzącej udzielali nastolatkowie (20% w grupie przy tym o dwóch zjawiskach. Po pierwsze, inicjacja sek- 15–17 lat). Badania pokazują także, że dziewczęta w tym sualna, zdaniem badanych, może o kilka lat wyprzedzać wieku częściej niż ich rówieśnicy eksperymentują seksu- moment zawarcia małżeństwa. Po drugie, ślub, zdaniem alnie. Do odbycia stosunku dopochwowego przyznało się nastolatków, powinien wyprzedzać prokreację o około 1,5 28% dziewcząt i 22% chłopców, analnie współżyło 10% roku. dziewcząt i 2% chłopców, 12% nastolatek doświadczyło W kontekście zdrowia seksualnego bardzo niepoko- stosunku oralnego, a 10% chłopców przyznało, że pieści- jące jest zjawisko seksualizacji agresji i występowanie ło w ten sposób swoje partnerki. Przytoczone wyniki patologicznych zachowań seksualnych, które są związa- są wskaźnikiem znaczących przemian w obyczajowości ne z wykorzystywaniem seksualnym dzieci przez nasto- seksualnej młodzieży. Obserwujemy tu zjawisko związa- letnich sprawców i seksualnej przemocy rówieśniczej. ne z seksualizacją młodzieży, zwłaszcza dziewcząt. Co- Co trzeci badany osiemnastolatek (33,8%) podał, że raz więcej z nich, pod wpływem przekazów medialnych, przynajmniej raz zdarzyła mu się sytuacja, kiedy był na- jest aktywną stroną w intymnych relacjach z rówieśnika- mawiany, naciskany, zmuszany do któregoś z zachowań mi oraz starszymi od siebie chłopcami i mężczyznami. Zdrowie Publiczne i Zarządzanie 2014; 12 (1) 49  zdrowie dzieci i młodzieży w kontekście behawioralnym i rozwojowym Omawiając zachowania ryzykowne młodzieży zwią- się w trakcie sesji na wideoczacie. Ponadto 6% piętnasto- zane z seksualnością, nie sposób pominąć aktywności latków i około 3% trzynastolatków było namawianych do podejmowane przez nią w internecie, zwłaszcza że dla rozbierania się lub prezentowania zachowań seksualnych nastolatków aktywność w sieci ma obecnie równie duże on-line. Z aktywnością podejmowaną w internecie znaczenie jak ta, którą podejmują w świecie realnym. łączy się także zjawisko prostytucji dziecięcej (podejmo- Jak wynika z badań (World Internet Project – edycja wanej przez osoby do 15. roku życia), która jest jedną polska 2013), 62% mieszkańców Polski powyżej 15. z form wykorzystywania seksualnego. Niepełnoletnie roku życia korzysta z internetu, przy czym w grupie osoby świadczące usługi seksualne obecnie często pozy- wiekowej 15–24 lata korzysta z sieci prawie 100% osób skują klientów przez internet i telefony komórkowe.. Ponadto badania wskazują niepokojącą ten- dencję co do miejsca, w którym dzieci łączą się z inter- Antykoncepcja młodzieżowa netem. Aż 63% polskich dzieci łączy się z siecią w za- ciszu własnego pokoju, co może wskazywać na brak Znacząca skala podejmowania przez młodzież ry- kontroli rodzicielskiej nad treściami, z jakimi spotykają zykownych zachowań seksualnych każe ze szczególną się najmłodsi na stronach internetowych. Obecnie uwagą odnieść się do zagadnienia antykoncepcji. w Polsce w przedziale wiekowym użytkowników 15–19 Badania osiemnastolatków, którzy mieli za sobą ini- lat w ciągu tygodnia średni czas korzystania z internetu cjację seksualną, pozwalają na stwierdzenie, że sytuacja to 23 godziny, co w dziennym bilansie stanowi prawie w tym zakresie jest niepokojąca. Tylko 57,3% z nich 3,5 godziny. podało, że zawsze zabezpiecza się podczas stosunków Do zachowań ryzykownych, związanych z korzy- płciowych. Niemal trzech na czterech respondentów staniem z internetu, należy zaliczyć: kontakt z treściami (72%) deklaruje, że podczas pierwszego stosunku seksu- o charakterze pornograficznym; kontakt z materiałami alnego użyło prezerwatywy. Następnie 23% wskazuje na prezentującymi seks połączony z brutalną przemocą, stosunek przerywany, a 10% na tabletki antykoncepcyjne. prowadzenie rozmów na temat seksu z nieznajomymi Podczas ostatniego stosunku najczęściej używali prezer- osobami; przesyłanie zdjęć i filmów, także zawierają- watywy (56%), znacznie rzadziej pigułki antykoncepcyj- cych nagie lub wręcz pornograficzne wizerunki osobom ne (16%), globulki, żele, pianki i kremy plemnikobójcze poznanym w internecie (sexting); zdarza się, że dzieci za (5%), krążki dopochwowe (3%) i spirale domaciczne pośrednictwem internetowej korespondencji są uwodzo- (2,3%). Znaczny odsetek nastolatków wymienił bardzo ne (groming), a fotografia trafia na strony dla pedofilów; zawodne metody – 22% stosunek przerywany, a 13% umawianie się na spotkania w „realu” z osobą poznaną metody naturalne („kalendarzyk małżeński” i metodę w internecie; podejmowanie współżycia seksualnego objawowo-termiczną). Tak więc w porównaniu z odpo- z osobą poznaną w sieci. Zdecydowana większość ba- wiedziami na temat metody antykoncepcyjnej zastoso- danych osiemnastolatków (77,6%) oglądało już kiedyś wanej podczas inicjacji seksualnej zmniejszył się odse- pornografię, to znaczy magazyny pornograficzne, filmy tek respondentów, którzy użyli prezerwatywy, natomiast pornograficzne lub materiały pornograficzne w interne- zwiększył się odsetek badanych deklarujących użycie cie. Niemal połowa respondentów (45%) deklarowała, że pigułki antykoncepcyjnej. Respondentów spytano także ogląda pornografię przynajmniej raz w miesiącu. Nato- o to, czy wiedzą, co oznacza pojęcie antykoncepcji po sto- miast niemal co piąty badany oglądał materiały pornogra- sunku i czy kiedykolwiek taką metodę stosowali. Wśród ficzne tylko jeden raz w życiu. Najbardziej popularnymi dziewcząt, które słyszały kiedykolwiek o antykoncepcji materiałami pornograficznymi są te, które przedstawiają postkoitalnej, 4,3% deklaruje, że zdarzyło im się użyć tej akty seksualne kobiety i mężczyzny (96%). Relatywnie metody przynajmniej raz po niezabezpieczonym stosunku często młodzież oglądała także pornografię przedstawia- seksualnym. Wśród chłopców, którzy brali udział w bada- jącą seks grupowy (57%) oraz kontakty homoseksualne niu i twierdzą, że słyszeli o tej metodzie, 7,4% deklaruje, (41%). Rzadziej respondenci oglądali seks z przemocą że zdarzyła się sytuacja, kiedy ich partnerka seksualna (14%), a 6% z nich przyznaje, że oglądało materiały posłużyła się antykoncepcją postkoitalną. przedstawiające seks między osobą dorosłą a dzieckiem Ze stosowaniem antykoncepcji przez młodzież łączy. W ostatnim okresie najbardziej rozwijającą się formą się wiele problemów. Stosowanie lub niestosowanie an- zachowań ryzykownych podejmowanych przez internet tykoncepcji podczas pierwszego i kolejnych stosunków jest sexting realizowany przy użyciu wideoczatów, czyli może wynikać z oddziaływania różnych czynników, m.in. portali, na których oprócz tradycyjnej, tekstowej formy wiedzy na temat antykoncepcji, dostępu do poradnictwa komunikacji użytkownicy mogą komunikować się z sobą i edukacji seksualnej, skłonności do podejmowania ry- za pomocą mikrofonu oraz kamery internetowej w czasie zyka i jego oceny, wcześniejszych doświadczeń w sto- realnym i w ten sposób prezentować zachowania seksu- sowaniu lub niestosowaniu antykoncepcji, rodzaju więzi alne, takie jak striptiz, masturbacja, petting czy stosunek z partnerem oraz wpływu rówieśników. Jak wyżej wyka- seksualny. Z badań wykonanych w Polsce w 2013 roku zano, w Polsce pigułka antykoncepcyjna i prezerwatywa przez portal społecznościowy Nasza Klasa oraz Nauko- to dwie najczęściej stosowane przez nastolatków metody wą i Akademicką Sieć Komputerową wśród internautów antykoncepcji. Metody długoterminowej antykoncepcji w wieku 13–16 lat wynika, że połowa z nich porozumie- odwracalnej (tj. metody iniekcyjne i domaciczne) są bar- wa się w sieci właśnie za pomocą wideoczatów. Z tej gru- dzo rzadko stosowane przez nastolatki, rzadko również są py 5% szesnastolatków (użytkowników nk.pl) rozbierało zalecane przez lekarzy. Tymczasem są to metody wyma- 50 Zeszyty Naukowe Ochrony Zdrowia  zdrowie dzieci i młodzieży w kontekście behawioralnym i rozwojowym gające rzadszego stosowania i mniejszej uwagi niż pre- czym obserwuje się stałe zmniejszanie odsetka młodzie- paraty przyjmowane codziennie, co jest kwestią bardzo ży wśród ogółu chorych w przypadku kiły, rzeżączki ważną w przypadku osób młodych. Dużym problemem i kłykcin kończystych. W przypadku nastolatków za jest w ich przypadku bowiem nie tylko niestosowanie, szczególne zagrożenie należy uznać zakażenie wirusem ale także niewłaściwe stosowanie lub przerwanie sto- HIV, dla którego aktywność seksualna jest jedną z trzech sowania antykoncepcji. Przerwanie stosowania każdej możliwych dróg zakażenia , zakażenia Chlamydia metody antykoncepcji zwiększa ryzyko niechcianej cią- trachomatis (prowadzące często do zakażeń miednicy ży. Należy zwrócić uwagę na to, że istnieją specyficzne mniejszej) oraz zakażenia wirusem brodawczaka ludz- uwarunkowania medyczne związane ze stosowaniem kiego (HPV). antykoncepcji, zwłaszcza hormonalnej oraz postkoitalnej Chociaż osoby młode, w wieku do 19 lat, wśród przez dziewczęta. Są one, z racji wieku, na ogół mniej ogółu testowanych, u których rozpoznano zakażenie narażone na powikłania ze strony układu sercowo-naczy- HIV w 2012 roku, to tylko 2%, ale zakażeni to ogólnie niowego. Mogą ich jednak dotyczyć specyficzne zagro- osoby bardzo młode i młode (w wieku 20–29 lat – 34% żenia związane z dojrzewaniem płciowym, zakażeniem oraz 30–39 – 37%). Ponadto zakładając, że wielu chorobami przenoszonymi drogą płciową lub związane młodocianych, zakażonych HIV, nie zostało poddanych z innymi uwarunkowaniami medycznymi. Opisane testom – stwierdzona liczba przypadków zakażeń może powyżej uwarunkowania stosowania antykoncepcji przez być zaniżona w stosunku do rzeczywistej sytuacji epide- młodzież wynikają w dużej mierze z tego, że w Polsce miologicznej w tej grupie wiekowej, zwłaszcza że ryzyko osobom niepełnoletnim lekarz nie może przepisać recep- zakażenia wiąże się z zachowaniami relatywnie często ty na środki antykoncepcyjne bez zgody rodziców. Coraz podejmowanymi przez młodzież, tj. m.in. z podejmowa- powszechniej jest więc formułowany postulat obniżenia niem kontaktów seksualnych bez prezerwatywy, współ- granicy tego wieku do lat 16. życiem seksualnym z wieloma partnerami seksualnymi, w tym z osobami o nieznanej biografii seksualnej, a tak- Zdrowotne konsekwencje aktywności seksualnej że ze współżyciem poza stałym związkiem [15, 42]. Na koniec 2013 roku leczeniem ARV było objętych około nastolatków 7110 pacjentów, w tym 113 dzieci. Leczenie jest prowa- Zakażenia narządów płciowych u dziewcząt, w tym dzone i finansowane w ramach programu zdrowotnego zakażenia przenoszone drogą kontaktu seksualnego oraz Ministerstwa Zdrowia „Leczenie antyretrowirusowe osób infekcje przenoszone drogą płciową (STI), są skutkiem żyjących z HIV w Polsce na lata 2012–2016”. Za- zbyt wczesnej inicjacji seksualnej, częstej zmiany partne- chodzi pytanie, czy młodociani, którzy stanowią bardzo rów i nieregularności w stosowaniu prezerwatyw, a także specyficzną kategorię pacjentów, otrzymują dostateczne niezadowalającego poziomu wiedzy na temat seksualno- wsparcie, w tej trudnej, mającej wpływ na ich dalsze ży- ści, higieny intymnej, profilaktyki zdrowotnej i możliwo- cie sytuacji. ści zakażenia, także wirusem HIV. Zakażenia narządów płciowych wywołane przez Zakażenia narządów płciowych u dziewcząt, w tym Chlamydia trachomatis występują często u dziewcząt, zakażenia przenoszone drogą kontaktu seksualnego, są które rozpoczęły współżycie płciowe (9–29%) i dotyczą istotnym problemem zdrowotnym, gdyż często występu- głównie tych w wieku 15–19 lat. Zakażenia narządów ją u dorastających dziewcząt. płciowych wywołane przez Trichomonas vaginalis Zakażenia narządów płciowych u nastolatek wystę- występują rzadko u dziewcząt, a transmisja tego za- pują z częstością około 120 tys. przypadków powyżej każenia obejmuje głównie drogę seksualną. Zakażenia 14. roku życia. Zmiany zapalne po menarche występują HPV to najczęstsze infekcje przenoszone drogą płcio- częściej w okolicy wewnętrznych narządów płciowych wą u dziewcząt i młodych kobiet. Transmisja zakażenia niż w okolicy narządów zewnętrznych. Do czynników HPV odbywa się głównie poprzez kontakty seksualne. sprzyjających częstemu występowaniu zapaleń sromu U dziewcząt i młodych kobiet aktywnych seksualnie i pochwy u dziewcząt zalicza się czynniki fizjologiczne w wieku 15–24 lata obserwuje się najwyższy wskaźnik (niedobór czynności hormonalnej, brak pałeczek kwaso- zakażeń HPV (50–80% w okresie 2–3 lat po inicjacji twórczych), bliskie sąsiedztwo ujścia cewki moczowej seksualnej), a u około 40% dziewcząt stwierdza się i odbytu, czynniki zewnętrzne (zła higiena osobista, obecność DNA HPV onkogennego (HR HPV). Czyn- działanie czynników drażniących i alergizujących), niki ryzyka sprzyjające występowaniu infekcji HPV urazy sromu, obecność ciała obcego w pochwie; wady i zwiększające ryzyko infekcji przetrwałej u dziewcząt wrodzone (np. przetoki moczowodowe, ektopia moczo- i młodych kobiet to takie czynniki behawioralne, jak: wodu); choroby skóry; masturbację, wczesne rozpoczę- wczesny wiek inicjacji seksualnej, większa liczba part- cie aktywności seksualnej, wykorzystywanie seksualne nerów seksualnych, wcześniejsza aktywność seksualna i przemoc oraz czynniki społeczne – ubóstwo, alkohol, obecnego partnera, starszy wiek partnera seksualnego, substancje psychoaktywne. Zakażenia narządów płcio- stosowanie doustnej antykoncepcji oraz palenie papie- wych u dziewcząt mogą być wywołane przez patogeny rosów. Wykazano również, że stosowanie prezerwatywy bakteryjne, wirusowe, rzęsistkowe, grzybicze, pasożyt- w czasie kontaktów seksualnych nie zmniejsza często- nicze oraz czynniki niezakaźne. ści zakażeń HPV. Choroby przenoszone drogą płciową wśród mło- Najskuteczniejszą ochroną przed chorobami przeno- dzieży od 15. do 19. roku życia nie są zbyt częste, przy szonymi drogą płciową jest stały, wieloletni, wzajemnie Zdrowie Publiczne i Zarządzanie 2014; 12 (1) 51  zdrowie dzieci i młodzieży w kontekście behawioralnym i rozwojowym wierny związek dwojga partnerów. W przypadku bardzo i gestoza, niedokrwistość, nieprawidłowo usadowione młodych osób, które podejmują aktywność seksualną, łożysko, nieprawidłowe położenia płodu oraz zakażenia prawdopodobieństwo takiego związku jest małe. Ważne dróg moczowych [49, 50]. Młodociane matki 2,5 razy jest, by młodzi ludzie zdawali sobie sprawę, że zabez- częściej rodzą dzieci z małą urodzeniową masą ciała pieczenie przed chorobami przenoszonymi drogą płcio- (poniżej 2500 g). Dzieci bardzo młodych matek (poniżej wą nie zależy wyłącznie od ich osobistej postawy, lecz 15. roku życia) są trzykrotnie częściej narażone na ryzy- także od partnera seksualnego. Zapewne z obawy przed ko zgonu w okresie okołoporodowym. W praktyce chorobami nastolatkowie nie zrezygnują ze współżycia te dwa typy problemów (medyczne i społeczno-ekono- seksualnego. Tym ważniejsze jest przekazanie im rzetel- miczne) nastolatki, która zaszła w ciążę, pozostają w ści- nej wiedzy o możliwościach zmniejszenia zagrożeń. słej zależności, gdyż problemy natury medycznej mogą Okres adolescencji przynosi także zagrożenia doty- wynikać zarówno z niedostatecznej opieki, jak również czące zdrowia reprodukcyjnego. Zbyt wczesne i nieodpo- być następstwem fizjologicznych zaburzeń spowodowa- wiedzialne podejmowanie współżycia seksualnego przez nych niedojrzałością organizmu dziewczyny do macie- nastolatków oraz brak wiedzy z zakresu antykoncepcji rzyństwa. kończy się dla niektórych z nich przedwczesną prokrea- Ustalenie rzeczywistej skali zjawiska rodzicielstwa cją i rodzicielstwem. Prokreacja w tym wieku łączy się nastolatków nie jest łatwe. Wiarygodne dane odnoszą się z takimi konsekwencjami, jak ciąża u młodej, czasami jedynie do dziewcząt. W roku 2010, w 20 606 przypad- bardzo młodej dziewczyny, niekiedy aborcja, zmierzenie kach matkami zostały dziewczęta, które w chwili porodu się z oddaniem własnego dziecka do adopcji, samotne ro- nie ukończyły 19 lat. Udział młodocianych matek w gru- dzicielstwo. Wszystkie te sytuacje mają swoje znaczące pie osób, które w tym roku urodziły żywe dzieci, wynosił konsekwencje dla zdrowia, zwłaszcza reprodukcyjnego, 4,96%. Wzrasta liczba dziewcząt, które w chwili porodu ale także powodują negatywne skutki psychologiczne, miały mniej niż 17 lat, odnotowywana jest także zna- społeczne, edukacyjno-zawodowe, ekonomiczne oraz cząca liczba urodzeń przez dziewczynki w wieku 15 lat prawne. i mniej – w 2004 roku było takich osób 288, w 2009 już Ciąże nastolatek są najczęściej nieplanowane. Co 363, przy czym 62 dziewczęta miały 14 lat i mniej (dane więcej, ocenia się, że około 40% nastolatek oczekują- demograficzne GUS). Przytoczone dane nie do końca cych dziecka nie wiązało współżycia płciowego z moż- oddają skalę problemu. Trudno oszacować, ile zostało liwością zajścia w ciążę. Ciąża i narodziny dziecka wykonanych nielegalnych aborcji w tej grupie wiekowej. w przypadku kobiety, a także narodziny własnego dziec­ Młodzi ludzie mają w internecie łatwy dostęp do informa- ka w przypadku wielu mężczyzn należą do znaczących cji na temat antykoncepcji postkoitalnej oraz możliwość wydarzeń w życiu człowieka, wydarzeń, które mogą być pozyskania zarówno takich środków, jak i – nielegalnych zarówno stymulatorem rozwoju, jak i doświadczeniem w Polsce – środków wczesnoporonnych. Tak więc liczba kryzysowym czy wręcz zdarzeniem krytycznym. ciąż niepełnoletnich dziewcząt jest z pewnością wyższa „Rozszczepienie dojrzewania”, brak zgodności pomiędzy niż liczba urodzeń żywych wykazywana przez GUS. tempem rozwoju biologicznego, seksualnego, psychicz- Jeszcze trudniej oszacować skalę zjawiska przedwczes- nego i społecznego, jaki obserwujemy u osób w okresie nego ojcostwa, gdyż jedyne wiarygodne źródło danych dorastania , uniemożliwia podjęcie w sposób nieza- – GUS opiera się na dobrowolnych deklaracjach matek, kłócony i odpowiedzialny roli matki lub ojca. Wczesne które podają dane niepełne i nie zawsze prawdziwe. rodzicielstwo stawia przed nastolatkami zadania na mia- rę możliwości człowieka dorosłego, natomiast blokuje Zakończenie szanse na rozwiązywanie zadań rozwojowych, typowych dla okresu dorastania. Nastolatkowie nie są przygoto- Przedstawione w niniejszym opracowaniu proble- wani do podjęcia obowiązków przyszłych rodziców ani my związane ze zdrowiem seksualnym i reprodukcyj- pod względem psychicznym, ani społecznym, ani ekono- nym, specyfika rozwoju psychoseksualnego w okresie micznym. Jeżeli nie są pełnoletni, to również, w świet- ­adolescencji, skala ryzykownych zachowań seksualnych le obowiązującego prawa, nie mogą sprawować opieki podejmowanych przez młodzież, zmiany w obyczajowo- nad dzieckiem. Możemy mówić o licznych społecznych ści seksualnej nastolatków każą stwierdzić, że młodym konsekwencjach rodzicielstwa nastolatków, zwłaszcza ludziom w tym okresie ich życia potrzebne jest znaczą- macierzyństwa nastolatek. Ciąże nastolatek są tak- ce wsparcie ze strony osób dorosłych. Dla nastolatków że bardzo niepożądane ze względów medycznych – są problemy związane z nieodwzajemnioną miłością, roz- postrzegane jako ciąże wysokiego ryzyka.Według staniem z ukochaną osobą, masturbacją, inicjacją seksu- WHO nastolatki później niż inne kobiety zgłaszają się do alną, nieplanowaną ciążą, tożsamością i orientacją seksu- lekarza, mają utrudniony dostęp do nowoczesnych metod alną, a nawet ocena własnej urody i atrakcyjności mogą antykoncepcji oraz częściej są narażone na powikłania być powodem prawdziwych dramatów, czasami prób związane z przerwaniem ciąży, szczególnie ciąży za- samobójczych. Najczęściej wystarcza mądre wsparcie awansowanej. Opieka nad młodocianą często bywa rodziców czy też innych osób bliskich. Do tego są jednak niedostateczna również z powodu niewykonywania przez potrzebne: dobre otwarte relacje z nastoletnim dziec­ nią podstawowych bądź dodatkowych badań laboratoryj- kiem, umiejętność stawiania granic, stanowcze reakcje nych. Najczęściej występujące problemy związane w przypadku ich przekraczania i konsekwencja w tym za- z ciążą i porodem u nastolatek to: nadciśnienie tętnicze kresie. W wielu rodzinach te warunki nie są możliwe do 52 Zeszyty Naukowe Ochrony Zdrowia  zdrowie dzieci i młodzieży w kontekście behawioralnym i rozwojowym spełnienia. Ważną rolę może spełnić także poradnictwo za główny czynnik odpowiedzialny za rozwój raka szyjki młodzieżowe (peer counseling), zwłaszcza gdy będzie macicy , czy też realizacja programów profilaktycz- ono związane ze szkoleniem doradców młodzieżowych nych raka jądra, adresowanych do chłopców, począwszy i ich współpracą z osobami dorosłymi. Jednak nikt nie od 16. roku życia i młodych mężczyzn („ADAM”, „Od- może zastąpić w tym zakresie specjalistów: pedagogów, ważni wygrywają”). psychologów oraz lekarzy. Potrzebna jest obowiązkowa edukacja seksualna oparta na rzetelnych, naukowych Piśmiennictwo podstawach oraz efektywne programy promocji zdro- wia seksualnego i programy profilaktyczne. Tymczasem 1. Beisert M., Trud dorastania seksualnego, w: Beisert w Polsce nie można mówić o powszechnej i efektywnej M. (red.), Seksualność w cyklu życia człowieka, Wydawni- edukacji seksualnej w szkole , a programy profi- ctwo Naukowe PWN, Warszawa 2006. laktyczne dotyczące zagrożeń związanych z aktywnoś- 2. Wąż K., Socjalizacja seksualna i przemiany w obyczajowo- cią seksualną są realizowane sporadycznie, najczęściej ści seksualnej młodzieży, w: Izdebski Z., Niemiec T., Wąż ograniczają się do zachęcania młodzieży do abstynencji K., (Zbyt)młodzi rodzice, Wydawnictwo TRIO, Warszawa seksualnej i oparte są na najmniej efektywnej, podającej 2011. metodzie przekazywania informacji [52, 53]. Problema- 3. Oblacińska A., Woynarowska B. (red.), Zdrowie subiektyw- tyka zdrowia seksualnego młodzieży występuje tylko na ne, zadowolenie z życia i zachowania zdrowotne uczniów niewielu uczelniach kształcących pedagogów, jest niemal szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynni- nieobecna w kształceniu psychologów i lekarzy. Nie- ków psychospołecznych i ekonomicznych, Instytut Matki rzadko też specjaliści nie podejmują się udzielania porad i Dziecka, Warszawa 2006. czy wsparcia młodzieży w rozwiązywaniu problemów 4. Defining sexual health. Report of a technical consultation związanych ze zdrowiem seksualnym i reprodukcyjnym on sexual health, WHO, 28–31 January 2002, Geneva, nie tylko ze względu na brak odpowiednich kompetencji s. 10; http://www.who.int/reproductivehealth/topics/gen- i uprawnień, ale także ze względów światopoglądowych, der_rights/defi ning_sexual_health.pdf, dostęp: 20.03.2014. powołując się na tzw. klauzulę sumienia. 5. Lew-Starowicz Z., Lew-Starowicz M., Zdrowie seksualne, Tymczasem poradnictwo seksualne realizowane na “Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej” 2003; 3(1): 1–6. rzecz osób młodych jest zadaniem niezwykle ważnym 6. Education and treatment in human sexuality. The trai- i odpowiedzialnym. Lekarze mający kontakt z nastolet- ning of health professionals. Report of a WHO Meeting, nim pacjentem powinni pamiętać, że działania podejmo- WHO Technical Report Series, No. 572), Geneva 1975; wane w tym zakresie powinna cechować szczególna sta- http://whqlibdoc.who.int/trs/WHO_TRS_572, dostęp: ranność i wrażliwość, zwłaszcza w odniesieniu do osób 20.03.2014. najmłodszych. Udzielając porady młodej osobie w zakre- 7. Defining sexual health. Report of a technical consultation sie antykoncepcji, lekarz powinien ocenić jej możliwo- on sexual health, WHO, 28–31 January 2002, Geneva, ści zrozumienia przekazywanych informacji, wziąć pod s. 10; http://www.who.int/reproductivehealth/topics/gen- uwagę ryzyko i korzyści wynikające z zalecanej metody der_rights/defi ning_sexual_health.pdf, dostęp: 20.03.2014. oraz wyrażone przez nią oczekiwania. Ważna jest w tym 8. Sadovsky R., Nusbaum, M., Sexual Health Inquiry and Su- przypadku zdolność do wyrażenia zgody na stosowanie pport Is a Primary Care Priority, „Journal of Sexual Medi- antykoncepcji, która w Polsce, jak już wspomniano, cine” 2006; 3: 3. jest prawnie możliwa tylko w odniesieniu do osób peł- 9. Izdebski Z., Niemiec T., Zdrowie seksualne i reprodukcyjne, noletnich. Tym trudniejsze jest więc spełnienie kolej- w: Izdebski Z., Niemiec T., Wąż K., (Zbyt)młodzi rodzice, nego warunku – podczas udzielania porady szczególnie Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2011. istotne jest zachowanie poufności wobec młodych osób, 10. Regional Strategy on Sexual and Reproductive Health. Re- które korzystają z usług lekarza w zakresie rozpoczęcia productive health/pregnancy programme, WHO, Copenha- współżycia płciowego oraz antykoncepcji. W kontakcie gen 2001: 7. z nastolatkami lekarze powinni zawsze brać pod uwagę 11. Karta Praw Seksualnych i Reprodukcyjnych Międzynaro- możliwość fizycznej, seksualnej i emocjonalnej prze- dowej Federacji Planowanego Rodzicielstwa, Wizja 2000, mocy lub wykorzystania. Zdobycie zaufania, ustalenie IPPF, Towarzystwo Rozwoju Rodziny, Warszawa 2000. dobrych relacji z młodym pacjentem i stworzenie bez- 12. Convention on the Rights of the Child, United Nations, piecznej i uspokajającej atmosfery pozwala lekarzowi na New York 1989; http://www.un.org/documents/ga/res/44/ właściwą ocenę potrzeb, ryzyka oraz zaplanowania treści a44r025.htm, dostęp: 24.03.2014. porady odpowiednio do oczekiwań danej osoby. 13. Beisert M., Rozwojowa norma seksuologiczna jako kry- Na koniec warto zwrócić uwagę na zjawisko, które terium oceny zachowań seksualnych dzieci i młodzieży, może napawać pewnym optymizmem. Problemy zdro- „Dziecko Krzywdzone” 2006; 16: 1–15. wia seksualnego i reprodukcyjnego młodzieży są coraz 14. Jaczewski A., Dojrzewanie – szczególny okres rozwoju, w: częściej przedmiotem zainteresowania samorządów Izdebski Z. (red.), Wychowawcze, etyczne i społeczne problemy lokalnych i organizacji pozarządowych. To z ich inicja- zachowań seksualnych młodzieży, Wydawnictwo TRR, Zielona tywy oraz za gromadzone przez nie środki realizowane Góra 1992. są w Polsce takie projekty, jak szczepienia nastoletnich 15. Izdebski Z., Seksualność Polaków na początku XXI wieku. dziewcząt szczepionką czterowalentną przeciwko wiru- Studium Badawcze, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloń- sowi brodawczaka ludzkiego (HPV), który jest uznawany skiego, Kraków 2012. Zdrowie Publiczne i Zarządzanie 2014; 12 (1) 53  zdrowie dzieci i młodzieży w kontekście behawioralnym i rozwojowym 16. Wilczewski A., Dmitruk A., Popławska H., Olszewska D., 32. Ryan G., Childhood sexuality: A decade of study, „Child Urbanizacja miejsca zamieszkania a wiek menarche dziew- Abuse & Neglect” 2000; 24: 33–48. cząt z południowego Podlasia, „Annales Universitatis Ma- 33. Wąż K. (red.), Bądź odpowiedzialny. Wychowanie do od- riae Curie-Skłodowska Lublin – Polonia” 2005; LX, Suppl. powiedzialności i partnerstwa w rodzinie. Opis programu XVI: 225–228. edukacyjnego i jego realizacji, Wydawnictwo UZ, Zielona 17. Obuchowska I., Jaczewski A., Rozwój erotyczny, Wydawni- Góra 2008. ctwo Akademickie Żak, Warszawa 2002. 34. Łukaszek M., Szorstka młodość. Socjalizacyjne wyznaczni- 18. Erikson E.H., Dzieciństwo i społeczeństwo, Wydawnictwo ki zachowań seksualnych młodzieży (na podstawie badań Zysk i S-ka, Poznań 2000. wychowanków Ochotniczych Hufców Pracy), Wydawni- 19. Standardy edukacji seksualnej w Europie. Podstawowe za- ctwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2013. lecenia dla decydentow oraz specjalistów zajmujących się 35. Cole J., Suman M., Schramm P., Zhou L., Reyes-Sepulveda edukacją i zdrowiem, Biuro Regionalne Światowej Orga- E., THE WORLD INTERNET PROJECT, International Re- nizacji Zdrowia dla Europy i Federalne Biuro ds. Edukacji port – Fifth Edition, World Internet Project: Polska 2013, Zdrowotnej (BZgA), Wydawnictwo Czelej, Lublin 2012: 11. www.worldinternetproject.net, dostęp: 13.04.2014. 20. Makara-Studzińska M., Zachowania ryzykowne młodzie- 36. Kirwil L., Polskie dzieci w Internecie. Zagrożenia i bez- ży a wiktymizacja w dzieciństwie, Akademia Medyczna pieczeństwo, Częściowy raport z badań EU Kids Online w Lublinie, Lublin 2007. II przeprowadzonych wśród dzieci w wieku 9–16 lat i ich 21. Szlendak T., Supermarketyzacja. Religia i obyczaje seksual- rodziców. SWPS – EU Kids Online – PL., Warszawa 2011. ne młodzieży w kulturze konsumpcyjnej, Wyd. Uniwersytetu 37. Prezentacja treści seksualnych przez młodzież poprzez wi- Wrocławskiego, Wrocław 2004. deoczaty, Badania. Dyżurnet, NASK, Research.NK., 2013, 22. Wąż K., Wybrane tendencje w przemianach obyczajowości http://www.dyzurnet.pl/images/stories/PDF/raporty/mlo- seksualnej młodzieży, w: M. Kowalski, A. Pawlak, A. Fa- dziez%20a%20wideoczaty.pdf, dostęp: 13.04.2014. muła-Jurczak (red.), Przestrzeń edukacyjna – dylematy, 38. Niemiec T., Zdrowotne uwarunkowania aktywności seksu- doświadczenia i oczekiwania społeczne, Impuls, Kraków alnej młodzieży, w: Izdebski Z., Niemiec T., Wąż K., (Zbyt) 2010: 213–223. młodzi rodzice, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2011. 23. Ostaszewski K., Podstawy teoretyczne profilaktyki za- 39. Imacka J., Bulsa M., Ryzykowne zachowania seksualne chowań problemowych młodzieży, w: Deptuła M. (red.), młodzieży jako czynnik zwiększający ryzyko zakażenia Diagnostyka, profilaktyka, socjoterapia w teorii i praktyce chorobami przenoszonymi drogą płciową, „Hygeia Public pedagogicznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Health” 2012; 47(3): 272–276. Wielkiego, Bydgoszcz 2005: 12–113. 40. Izdebski Z., Walendzik A., Psychospołeczne i medyczne 24. Irwin C.E. Jr., Adolescence and risk taking: How are they aspekty epidemii HIV, w: Izdebski Z., (red.), Zachowania related?, w: N.J. Bell, R.W. Bell (red.), Adolescent risk ta- seksualne kobiet świadczących usługi seksualne, mężczyzn king, Sage Publications, Newbury Park, CA 1993: 7–28. homoseksualnych i osób uzależnionych od narkotyków, 25. Obuchowska I., Adolescencja, w: Harwas-Napierała B., Oragon, Zielona Góra 2000: 9–20. Trempała J. (red.), Psychologia rozwoju człowieka, t. II, 41. Sytuacja epidemiologiczna HIV w Polsce na koniec 2012 Warszawa 2003. roku, KC AIDS, 2013; http://aids.gov.pl/files/epidemiolo- 26. Mazur J., Małkowska-Szkutnik A. (red.), Wyniki badań gia/epi_pol_2012.pdf, dostęp: 13.04.2014. HBSC 2010. Raport techniczny, Instytut Matki i Dziecka, 42. Lyons A. C., Chamberlain K., Health psychology. A criti- Warszawa 2011. cal introduction, Cambridge University Press, Cambridge 27. Woynarowska B., Szymańska M.M., Mazur J., Wiedza 2009. i przekonania o HIV/AIDS. Zachowania seksualne. Raport 43. Rudnicka I., Choroby przenoszone drogą płciową, w: Iz- z badań wykonanych w 1998 r., Katedra Biomedycznych debski Z. (red.), Zagrożenia okresu dorastania, Wyd. Uni- Podstaw Rozwoju i Wychowania, Wydział Pedagogiczny wersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2008. UW, Warszawa 1999. 44. Wróblewska W., Wybrane aspekty zdrowia reprodukcyjnego 28. Woynarowska B., Mazur J., Zachowania zdrowotne, Zdro- w Polsce, „Studia Demograficzne” 2002; 1(141): 11–41. wie i postrzeganie szkoły przez młodzież w Polsce w 2002 r. 45. Skowrońska-Zbierzchowska A., Doświadczenia małolet- Raport techniczny z badań. Katedra Biomedycznych Pod- nich rodziców. Aspekty socjopedagogiczne, Wydawnictwo staw Rozwoju i Wychowania Wydział Pedagogiczny UW, Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2010. Zakład Epidemiologii Instytutu Matki i Dziecka, Warszawa 46. Wąż K., Zjawisko (przed)wczesnego rodzicielstwa, w: Iz- 2002. debski Z., Niemiec T., Wąż K., (Zbyt)młodzi rodzice, Wy- 29. Mazur J., Małkowska-Szkutnik A. (red.), Wyniki badań dawnictwo TRIO, Warszawa 2011. HBSC 2010. Raport techniczny. Instytut Matki i Dziecka, 47. Meeting the Millennium, Working Group Meeting WHO, Warszawa 2011. Geneva, 5–6 August, 2002 30. Oblacińska A, Woynarowska B., Zdrowie subiektywne, za- 48. Marianowski L., Grzechocińska B., Prowadzenie ciąży oraz dowolenie z życia i zachowania zdrowotne uczniów szkół poród i połóg u nieletnich, „Medipress Ginekologia” 1996; ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników psy- 2: 2–5. chospołecznych i ekonomicznych. Instytut Matki i Dziecka, 49. Creatsas G., Elsheikh A., Adolescent pregnancy and its Zakład Medycyny Szkolnej, Warszawa 2006. consequences, „The European Journal of Contraception and 31. Laumann E.O. et al., The social organization of sexuality. Reproductive Health Care” 2002; 7: 167–172. Sexual practices in the United States. University of Chicago 50. Zydowicz-Mucha E. et al., Przebieg ciąży i porodu u mło- Press, Chicago 1994. docianych, „Ginekologia Polska” 1999; 70(5): 392–395. 54 Zeszyty Naukowe Ochrony Zdrowia  zdrowie dzieci i młodzieży w kontekście behawioralnym i rozwojowym 51. Izdebski Z., Wąż K., Edukacja seksualna. Potrzeba, ocze- 54. European Centre for Disease Prevention and Control. In- kiwania społeczne, realizacja, „Edukacja. Studia. Badania. troduction of HPV vaccines in EU countries – an update, Innowacje” 2011; 1: 47–60. ECDC, Stockholm 2012, http://ecdc.europa.eu/en/publica- 52. Grzelak S., Profilaktyka ryzykownych zachowań seksual- tions/publications/20120905_gui_hpv_vaccine_update.pdf, nych młodzieży. Aktualny stan badań i na świecie i w Pol- dostęp: 15.04.2014. sce, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2006. 53. Wąż K., Profilaktyka wczesnego rodzicielstwa, w: Izdebski Z., Niemiec T., Wąż K., (Zbyt)młodzi rodzice, Wydawni- ctwo TRIO, Warszawa 2011. Zdrowie Publiczne i Zarządzanie 2014; 12 (1) 55