Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Parazitlerin Sınıflandırması ve Genel Özellikleri (Dönem 1) PDF

Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Dönem I Sunum Sahibi Fotoğraf Parazitlerin sınıflandırması ve genel özellikler Prof.Dr. Tonay İNCEBOZ Parazitoloji A.D. ...

Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Dönem I Sunum Sahibi Fotoğraf Parazitlerin sınıflandırması ve genel özellikler Prof.Dr. Tonay İNCEBOZ Parazitoloji A.D.  İnsan Sağlığı İçin Önemi Olan Parazitler Tek hücreli parazitler Çok hücreli parazitler (protozoa’lar) (metazoa’lar) Helmint’ler Artropod’lar (Solucanlar) (Eklembacaklılar) Yuvarlak solucanlar Yassı solucanlar İnsekta’lar Akari’ler (Akarlar) (Nematod’lar) (Böcekler) Trematod’lar Sestod’lar 2 3 4 İnsanda hastalık etkeni protozoaların boyutları daha çok 3-50 µm aralığındadır. 5  PROTOZOA’LAR o Tek hücrelilerdir. Hücre duvarları yoktur. o Besinlerini absorbsiyon, fagositoz, pinositoz veya hücre ağzı (sitostom) yoluyla alırlar. o Metabolizma atıkları hücre yüzeyinden veya hücre anüsünden (sitopig), su ise kontraktil vakuollerden (osmoregulasyon) atılır. o Hareket organelleri; yalancı ayak (pseudopod), kirpik (cilium), kamçı (flagel), dalgalanan zar olabilir. o Anaerob, fakültatif anaerob veya aerob metabolizmaları vardır. o Eşeyli ve eşeysiz olarak üreyebilirler. 6  Protozoa hücre zarı tipik olarak 2 katlı fosfolipid tabaka, protein ve dışta glikokaliksden (glikoprotein) oluşur. Seçici geçirgendir. Yapışma, hücreyi koruma, sinyal algılama gibi işlevleri vardır. Zar altında hücre iskeletinin bir parçası olan peliküler mikrotübül ve fibriller vardır. 7 8  SİTOPLAZMA a- Semisolid ektoplazma; Zarın altında, daha transparan, jel yapıdadır. Organel yok, kamçı ve kirpiklerin bazal cisimleri ile mikroflamentler içerir. b- Semilikit endoplazma; Sıvı yapıdadır. Organeller ve vakuolleri içerir. 9 Protozoa’ların sınıflandırılması Alt Alem Şube Alt şube Cins (örnek) Protozoa Sarcodina Sarcomastigophora * Pseudopod Entamoeba Mastigophora Giardia * Kamçı Apicomplexa Plasmodium *Apikal kompleks Ciliophora *Kirpik Balantidium Microspora Enterocytozoa *Spor 10 Sarcodina Alt Şubesi 11 Sarcodina’lar (Yalancı ayaklılar) Psödopodla hareket ederler. Sabit bir şekilleri yoktur. Bazı türlerinde mitokondri yoktur. Aseksüel olarak ikiye bölünerek çoğalırlar. Evrimlerinde kist ve trofozoit dönemleri vardır. Örn: Entamoeba histolytica 12 Ektoplazma Endoplazma Lobopod Akantopod 13  KİST TROFOZOİT Dış ortam koşullarına dayanıklı Dış ortam koşullarına duyarlı Aktif olarak beslenmeyen, hareketsiz, çoğalmayan* Aktif olarak beslenen, hareket eden, çoğalan Enfeksiyon bulaşından sorumlu form Patolojiden sorumlu form 14  Hidrogenozom Amitokondrial protozoonlarda yer alan organeldir. Primer fonksiyonu glikoliz sonrası oluşan pirüvatın metabolize edilmesidir. 15 Mastigophora Alt Şubesi 16  Mastigophora’lar (Kamçılılar) Evrimlerinin en az bir döneminde kamçılarıyla hareket ederler. Eşeysiz olarak ikiye bölünerek çoğalırlar. Evrimlerinde kist ve trofozoit dönemleri olanlar veya amastigot, promastigot, epimastigot ve tripomastigot dönemleri olanlar vardır. Kist dönemi olmayanlarda, bir konaktan diğerine geçiş, genellikle cinsel ilişkiyle veya vektör aracılığıyla gerçekleşir. Bazılarında mitokondri ve Golgi cismi bulunmaz. 17  Mastigophora alt şubesinde görülen temel evrim şekilleri trofozoit kist Konakta hücre dışı Dış ortamda amastigot promastigot epimastigot tripomastigot Konakta hücre içi Vektör ve konakta hücre dışı 18  Kamçı Mastigophora alt şubesi + Bazı amiplerin gelişme dönemlerinde Apikompleksaların mikrogametlerinde  Sitoplazmik çıkıntıdır, plazma membranı ile çevrilidir.  Sayısı türe göre değişir.  Yanlarda 9 çift+ortada 1 çift mikrotübülden oluşan aksonem en içtedir. 1-axoneme, 2-cell membrane, 3-IFT (Intraflagellar Transport), 4-Basal body, 5-Cross section of flagellum, 6-Triplets of microtubules of basal body.  Mikrotübülleri arasındaki ‘dynein’ motor proteindir, hareketin oluşmasını sağlar. Kamçılar bazal cisim (parabazal cisim) adı verilen 9x3 mikrotübülden oluşan yapıdan doğar. 19 20 Dalgalanan zar parazit yüzeyi boyunca hücre membranı ile birleşerek ilerleyen kamçıya verilen isimdir. 21 Bazı kamçılılarda glikolitik enzimler sitoplazmada değil, glikozom adı verilen tek membranla çevrili özelleşmiş bir organelde bulunur. 22 Aksostil hücre iskeletinin bir parçasıdır. Mikrotubullerden oluşur. Trichomonas sp. Kosta dalgalanan zar altında görülen hücre iskeletinin diğer bir parçasıdır. 23 Emici disk epitele yapışmada rol alır. Yapısında mikrotubuller, actin ve myozin vardır. Enkistasyon sırasında kaybolur. Emici disk Giardia intestinalis trofozoit 24  KİNETOPLAST Kinetoplastitlerde (trypanasoma, leishmania) kamçı tabanına yakın bulunur. Mitokondrinin yoğun DNA içeren bölgesidir. Kinetoplast 25 Apikompleksa Şubesi 26  Sporozoa olarak da bilinirler. Hücre içi parazitidirler. Belirgin bir hareket organelleri yoktur. Apikal kompleks adı verilen yapı yardımıyla hücre içine aktif olarak girerler (gliding motility) Eşeyli ve eşeysiz üreme görülür. Evrimlerinde birbirinden çok farklı evrim şekilleri vardır. 27 Apikompleksaların genel yaşam döngüsü gametler zigot Gametogoni Sporogoni merozoitler sporozoitler Merogoni (Şizogoni) 28 ŞİZOGONİ 29  ENDODİYOGENİ Bazı apikompleksalarda (örn: Toxoplasma gondii) görülen, ana hücrenin içinde iki yavru hücrenin oluştuğu eşeysiz bir üreme çeşididir. 30 endodiyogeni şizogoni 31 Parasitofor vakuol, intrasellüler parazitlerin hücreye girerken konak hücre ve kendi sekresyonlarından oluşturduğu koruyucu vakuoldür. 32 Sporozoa’larda konaktan konağa bulaşı sağlayan evrim dönemleri 33 Ciliophora Şubesi 34  Ciliophora (Kirpikliler) İnsanda enfeksiyon etkeni olan tek tür Balantidium coli’ dir. Hareket organelleri tüm yüzeyini kaplayan kirpiklerdir. Mikro ve makronukleus olmak üzere iki nukleusu vardır. Evrimlerinde trofozoit ve kist dönemleri vardır. Eşeyli ve eşeysiz üreme gözlenir. Eşeysiz üreme enine ikiye bölünme şeklindedir. Eşeyli üreme konjugasyon şeklindedir (iki trofozoit arasında genetik materyal değiş-tokuşu). 35  EŞEYLİ ÜREME EŞEYSİZ ÜREME (konjugasyon) 36 SİTOSTOM Bazı protozoonlarda besin alımı, plazma membranı üzerinde özelleşmiş bölgelerden gerçekleşir. SİTOPİG Atılma olayı siliatlarda özelleşmiş yerlerde olur SİTOPİG (hücre anusu) 37 Microspora Şubesi 38 Microspora’lar En küçük protozoalar bu şubededir (1-3 µm). Hücre içi parazittirler. Evrimlerinde spor yapısı bulunmasıyla diğer protozoonlardan ayrılır. Mitokondrileri yoktur. (Mitozomları var) Bir veya iki nukleuslu olabilirler. 39 a) Microsporidium spor b) Polar tübün konak hücreye penetrasyonu c) Spor içeriğinin konak hücreye aktarımı d) Konak hücre içinde çoğalma e) Spor duvarının oluşumu 40 Omurgalıların Protozoalara verdiği temel (baskın) immun cevaplar Hücre dışı protozoa- fagositoz - kompleman aktivasyonu - TH2 sitokinleri - antikor oluşumu Hücre içi protozoa - TH1 sitokinleri - makrofajlar - CT (sitotoksik T lenfositler) 41 Protozoaların immun sistemden kaçma mekanizmaları 1. Konak hücresi içinde yaşamak. Erişilemez olmak 1. Eritrosit 2. Lenfosit 3. Makrofaj 4. Kas hücresi 5. Karaciğer hücresi 42 Protozoaların immun sistemden kaçma mekanizmaları 2. Antijenik varyasyon 1. Farklı evrim dönemlerinde farklı yüzey antijenleri vardır. 43 Protozoaların immun sistemden kaçma mekanizmaları 2. Antijenik varyasyon 2. Tek bir evrim döneminde belirli aralıklarla yüzey antijenleri değiştirilir. Parazit sayısı Zaman 44 Protozoaların immun sistemden kaçma mekanizmaları 3. Konak immun yanıtının baskılanması-immun supresyon 4. Konak bağışık yanıtını nötralize eden- ortadan kaldıran moleküller (antioksidanlar, LPG, sitokinler….) 45 Protozoaların immun sistemden kaçma mekanizmaları 5. Parazitler kist oluşumu ile immun sistemden kaçabilirler Kist Ookist Doku kisti 6. Antijenik yapılarını spesifik antikorlarla bağlandıktan sonra atabilirler (Shedding) 46 Parazitlerin sınıflandırması ve genel özellikler (2)  İnsan Sağlığı İçin Önemi Olan Parazitler Tek hücreli parazitler Çok hücreli parazitler (protozoa’lar) (metazoa’lar) Helmint’ler Artropod’lar (Solucanlar) (Eklembacaklılar) Yuvarlak solucanlar Yassı solucanlar İnsekta’lar Akari’ler (Akarlar) (Nematod’lar) (Böcekler) Trematod’lar Sestod’lar 48 49 HELMİNT’LER Helmintler, çok hücreli, makroskobik (mm-m), gelişmiş organlara sahip, bilateral simetrili, omurgasız parazitlerdir. 50  Genellikle erişkinlerin yaşadığı kesin konağın yanında genç (larval) evrelerinin parazitlik yaptığı, bir veya iki ara konağı içeren kompleks yaşam döngüleri vardır. Enfeksiyon etkeni, kontamine besin (oral), toprak veya suya temasla (deriden) veya vektör aracılığıyla (deriden) alınabilir. 51  Temel yerleşim yerleri kan ve bağırsak olmakla birlikte, bazı türler lenfatik damar, göz, mesane, karaciğer, akciğer ve kalp gibi organlarda da patolojiye sebep olmaktadır. Genellikle kronik enfeksiyon görülür. Yaşam döngülerinin farklı basamaklarına göre değişen anaerob, fakültatif anaerob veya aerob metabolizmaları vardır. Radyolojik olarak saptanmış bağırsak solucanı Cerrahi olarak çıkarılmış bir karaciğer kisti 52 Helmintler yumurta veya larva doğurmalarına göre 3’e ayrılırlar: Ovipar; yumurta atılırken içinde larva gelişmemiş olanlar Ovovivipar; yumurta atılırken içinde larva bulunanlar Vivipar; yumurta değil larva doğuranlar 53 Helmint yumurtalarının boyutları 25-150 µm arasında değişir. 54 Hayvanlar vücut boşluklarının olup olmamasına göre 3’e ayrılırlar. coelomate Vücut boşlukları ve içinde bulunan organları mezodermal dokuyla (periton) sarılmış olanlar (coelomate) ; ör: Memeliler pseudocoelomate Vücut boşlukları sıvıyla dolu olan yalancı boşluğu olanlar (pseudocoelomate) ; ör: Yuvarlak solucanlar acoelomate Tüm vücutları mezodermal hücreyle kaplı vücut boşluğu olmayanlar (acoelomate) ; ör: Yassı solucanlar 55 NEMATODLAR 56  İki ucu ince, silindir şeklinde, tek parçadan oluşan parazitlerdir. Boyları birkaç milimetre ile metre arasında değişir. Erkek ve dişi cinsiyetler ayrıdır. Dişiler erkeklerden daha uzundur. 57  Yalancı vücut boşlukları vardır. Yüzeyleri hipodermis tarafından üretilen kütikül tabakasıyla örtülüdür. Hipodermis tabakası vücut boşluğuna doğru girinti yapar. (kord veya kiriş) Kord içinde sinirler ve boşaltım boruları bulunur. Boyuna düz kasları vardır. Tam bir sindirim sistemleri vardır. Dolaşım sistemleri yoktur. 58  Yaşam döngülerinde erişkin, yumurta ve larva dönemleri vardır. 4 larval dönem bir birinden gömlek değiştirme (ecdysis) (kütikül tabakasının değişmesi) ile ayrılır. Ovipar, ovovivipar veya vivipar olabilirler. L1: rhabditiform larva L3: filariform larva (enfektif form) 59 NEMATOD YUMURTALARI 60 TREMATODLAR 61  Vücutları sırt-karın yönünde yassılaşmış, yaprak şeklinde (Schistosoma’lar hariç) tek bir parçadan oluşur. Vücut yüzeyleri tegüment ile örtülüdür. Vücut boşluğu yoktur. 62  Ağız çekmeni Ösefagus Karın çekmeni Sindirim sistemleri kör kese şeklinde, anus yok. Bağırsaklar Tutunmada rol oynayan en az 2 tane çekmenleri vardır. Erişkin Trematod 63  İnsan kesin konaktır.*** Yaşam döngülerinde en az 1 ara konak bulunur. Birden fazla ara konak varsa birincisi mutlaka yumuşakçadır. Schistosoma’lar hariç hermafrodit Uterus canlılardır. Ovipardırlar. (En büyük ve en küçük helment Over yumurtaları bu grupta yer alır) Testisler Yumurtaları kapaklı veya dikenli olabilir. Erişkin trematod Trematod yumurtaları 64 Trematodların genel hayat döngüsü Yumurta Mirasidiyum Sporokist Erişkin Metaserkarya (İNSAN) Yavru sporokist Serkarya Redia Yavru Redia Cins ve türe bağlı olarak bu evrelerin bazıları görülmeyebilir veya başka isimler alabilir. 65 SESTODLAR 66  Sırt-karın yönünde yassılaşmış vücutları, tegümentle kaplıdır. Vücutları baş (skoleks), boyun ve halkalardan (proglottid) oluşur. Skolekste 4 adet kaslı çekmen ayrıca bazı türlerde çengeller var. Boyun tomurcuklanma ile çoğalarak halkaları oluşturur. Halkalarında yumurtlama deliği yok. Halkaların tamamına strobilia denir. Halkalar, üreme organlarının olgunlaşma durumuna göre 3 gruba ayrılır. Genç halkalar Olgun halkalar Gebe halkalar 68  Gebe halkalar Genç halkalar Olgun halkalar Yumurta ile dolu Genital organlar Genital organlar uterus dalları oluşmaya oluşmuş dışındaki genital başlıyor organlar yok olmuş 69  Sindirim sistemleri ve vücut boşluğu yoktur. Hermafrodit canlılardır. Ovipardırlar. Erişkinleri konaklarının ince bağırsağında yaşar. 70  Kapaksız (***) yumurta içinde 3 çift çengelli onkosfer denilen embriyo var Onkosfer, ara konak vücudunda cins ve türe göre sistiserkoid, proserkoid, sistiserkus, multiseps veya ekinokokkus denilen larva dönemlerinden birine dönüşür. 71  Helmint enfeksiyonlarında immun cevap  Helmintlerin çoğu hücre dışı yerleşim gösterir ve fagositoz için çok büyüktürler.  İnflamasyon ve hipersensitiviteye yol açarlar.  Eozinofiller, mast hücreleri, IgE antikorları ve Th2 tip T hücreler immun yanıtta temel rolü oynarlar. 72 73  Eosinofili Helmint enfeksiyonlarında 100 kata kadar artış görülebilir. ADCC (Antikor bağımlı hücresel sitotoksisite ) ile parazitleri öldürebilir. Enfeksiyonu sınırlar. İmmun cevabın Tip 2 sitokinler yönünde polarize olduğunu gösterir. Doku invazyonu derecesiyle korelasyon gösterir. Enfeksiyonun başlangıcında ve tedaviden hemen sonra seviyesi artarken, kronik enfeksiyonda dokudaki seviye kana yansımadığı için seviyesi azalmıştır. 74 Helmintlerin konak immun cevabından kaçma mekanizmaları 1. Boyutlarının büyük olması helmintler için anatomik bir avantajdır. Yok edilmeleri zordur. 2. Sestod ve trematodlar konak antijenlerini tegüment yüzeylerine alarak parazite karşı tolerans gelişmesini sağlarlar. 75 3. Antijenik yapılarını spesifik antikorlarla bağlandıktan sonra atabilirler (Shedding) 4. Yer değiştirme, sabit hedef olmama 5. Konak immun yanıtının baskılanması-immun supresyon 6. Konak bağışık yanıtını nötralize eden- ortadan kaldıran madde ve enzimlerin üretimi 7. Farklı evrim basamaklarında farklı antijenlere sahip olma 76 ARTROPODLAR 77 78  Artropod nedir? İki yandan simetrili Kitin yapısında dış iskeleti olan Vücudu segmentlerden oluşan Eklemli dış organları(eklentileri) bulunan Sinir, sindirim, çıkartı, dolaşım ve solunum sistemleri olan omurgasız hayvanlardır. 79  İnsecta Sınıfı (Böcekler) Vücutları baş, göğüs ve karın olmak üzere üçe ayrılmıştır. Başta bir çift anten, bir çift palp, bir adet hortum ve bir çift göz vardır. Göğüs üç parçadan oluşmuştur ve her parçadan bir çift bacak çıkar. Kanatlı böceklerde kanatlar göğüsten çıkar. Karın segmentlerden oluşmuştur, genital organları içerir. BAŞ GÖĞÜS Kanatlar Bacaklar KARIN 81  İnsektaların evrimi 1. Erişkin dişi 2. Yumurta 3. Larva 4. Pupa 5. Pupadan yeni çıkmış genç erişkin 82 İNSECTA’LARIN GELİŞİMİ (Başkalaşım= Metamorphosis) ►Tam başkalaşım gösterenler (holometabol) ►yumurtadan çıkan yavru erişkine benzemez ►yumurta→ larva→ pupa→ erişkin ►Sinekler, pireler.... ►Eksik başkalaşım gösterenler (hemimetabol) ►yumurtadan çıkan yavru erişkine benzer ►yumurta→ nimf→ erişkin ►Bitler, tahtakuruları... 83 Arachnida Sınıfı (Acari takımı) Vücutları segmentlere ayrılmamıştır. Antenleri yoktur. Erişkinlerin dört çift bacakları vardır. 84 85 Araknida’ların evrimi 86  İnsan Sağlığı İçin Önemi Olan Parazitler Tek hücreli parazitler Çok hücreli parazitler (protozoa’lar) (metazoa’lar) Helmint’ler Artropod’lar (Solucanlar) (Eklembacaklılar) Yuvarlak solucanlar Yassı solucanlar İnsekta’lar Akari’ler (Akarlar) (Nematod’lar) (Böcekler) Trematod’lar Sestod’lar 87 Kaynaklar Human parasitology (kütüphane) Bogitsh, Burton J. San Diego : Academic Press, c1998. Temel tıbbi parazitoloji (kütüphane) Miman Ö., Saygı G. İstanbul: İstanbul Tıp Kitabevleri, 2018. Medical microbiology (internet) Baron S. Galveston: University of Texas, 1996 88