SAĞ104U-TEMEL SAĞLIK VE HASTALIK BİLGİSİ PDF

SAĞ104U-TEMEL SAĞLIK VE HASTALIK BİLGİSİ Ünite 1: Sağlıkla İlgili Temel Kavramlar ve Aile Sağlığı Tıp ve sağlık bilimlerinde yetkili ve yetkin kurum Giriş...

SAĞ104U-TEMEL SAĞLIK VE HASTALIK BİLGİSİ Ünite 1: Sağlıkla İlgili Temel Kavramlar ve Aile Sağlığı Tıp ve sağlık bilimlerinde yetkili ve yetkin kurum Giriş ve kuruluşlarca yayımlanan kılavuz, rehberlerle Topluma sunulan sağlık hizmetlerinin temel fonksiyonu bilimsel ölçülere göre tanımlanan anatomik, insan sağlığını korumak ve bu yönde geliştirmektir. fizyolojik ve mental kısa veya uzun süreli Toplumu oluşturan bireylerin sağlığı olumsuz etkilenir, normalin ötesinde olağan dışı durumdur. Yani bozulursa yapılması gereken en önemli müdahaleler; hastalık, kabul edilmiş kanıt ölçütleri ile a) Erken dönemde tespit etmek, doğrulanabilen, sağlığın bozulmasının nesnel b) Tespit edilir edilmez gerekli müdahalelerde hâlidir. bulunmak ve etkin tedavi yöntemlerini Hastalık hakkındaki tıbbi düşünce, bireylerin uygulamak, organların yapısını ve işlevlerini olumsuz c) Hastalığa ya da diğer etkenlere bağlı ortaya çıkan etkileyen patolojik süreçlerdir. tıbbi ya da sosyal engellilik oluşursa kişiye Bir de rahatsızlık (İng:illness) dediğimiz kavramlar vardır. yönelik olarak kişileri rehabilite etmektir. Kişinin kendinde olumsuz olarak tanımladığı hislere Yukarıda sayılan bu temel görevlerin yerine getirilmesi için rahatsızlık denilmektedir. Başının ağrıması, bunalma, sağlık hizmetlerinin süreklilik hâlinde sunulması gerekir. sıkılma, bulantı vb. yakınmalarla kendini gösteren bu Bu süreçte görev alan sağlık personeline önemli durum kişiyi sağlık açısından çare arama davranışına sorumluluklar düşmektedir. yönlendirebilir. Kitabımızın bu bölümünde sağlığın tanımından başlayarak Sağlığın Korunması sağlığı etkileyen temel unsurlar, sağlık hizmetleri, aile Kaliteli ve sağlıklı bir yaşam için hastalıkların önlenmesi, sağlığı ve üreme sağlığı konuları ele alınacaktır. önlenemiyorsa tedavisi şarttır. Sağlık ve Hastalığın Tanımları Leavell ve Clark, sağlığın korunması basamaklarını şu Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ=WHO) 1948’de sağlığın şekilde tanımlamışlardır: tanımını şu şekilde yapmıştır: “Sadece hastalık ve Birincil (Primer) Düzeyde Korunma sakatlığın olmaması değil, fiziksel, mental (zihinsel, akılsal Hastalıklar için gerçek önleme stratejisi olup hastalık kişide ve duygusal) ve sosyal yönden tam bir iyilik hâlidir”. başlamadan önce alınan proaktif önlemlerle sağlığın Bu tanımda öne çıkan unsurlar fiziksel, ruhsal ve sosyal korunmasıdır. Birincil koruma stratejileri, genel sağlığın yönden tam bir iyilik hâlinde olunmasıdır. Kişi fiziksel geliştirilmesi, risk faktörlerinin azaltılması ve diğer olarak kendini iyi hissetse de ruhsal yönden ya da sosyal koruyucu önlemleri vurgular. açıdan sıkıntıda ise sağlıklı olmaktan bahsedilemez. İkincil (Sekonder) Düzeyde Korunma Dünya Sağlık Örgütünün sağlık tanımı fizyolojik, Erken-öncül tanıma hizmetleri olarak tanımlanan sekonder psikolojik ve sosyal faktörleri birbirinden bağımsız içine korumada sağlık sorunları veya hastalık yaşayan ve aldığı gibi aynı zamanda bu faktörler arasındaki komplikasyon geliştirme veya koşulların kötüleşmesi riski etkileşimleri de ele alır. Nihayetinde de tanımının özünü tek altında olan bireylere odaklanılır. kelime ile sınırlarsak “biyopsikososyal” kelimesi ortaya çıkar. Üçüncül (Tersiyer) Düzeyde Korunma Hastalığın oluşum sürecinin geçilip klinik bulgu ve Yaşamda kaza, hastalık vb. nedenlerle anatomik vücut belirtilerinin ortaya çıkmasından sonra hastalığın tedavi yapılarında meydana gelen olumsuz değişikliklere “fiziksel edilmesi, tedavide başarılı olunması, tedavide başarısız engellilik” denir. Daha önceleri anlaşılmayan, ölçülemeyen olunması durumunda yeni tedavi yöntemlerine geçilmesi, bir kavram olarak karşımıza çıkan sağlık tanımının bir tedavi sonrası ortaya çıkan sağlık ve sosyal sorunların parçası olan “sosyal yönden tam bir iyilik hâli”nin önemi rehabilite edilmesi üçüncül korunmanın temelidir. son zamanlarda daha iyi anlaşılmıştır. İnsan sosyal bir varlıktır ve bunun gereği kendisinin topluma, toplumun da “Temel Düzeyde Korunma” kavramı da son yıllarda kendisine karşılıklı olarak olumlu ve olumsuz etkileri oldukça önem kazanmıştır. Primordiyal korunma olarak da bulunmaktadır. belirtilen temel korunma hastalıklarda rol oynayan etmenlerin etkisini azaltmak ya da ortadan kaldırmaktır. Sağlığı tanımlamada kullanılan bir sınıflama da objektif ve subjektif sağlık tanımlamalardır. Objektif sağlık, Sağlığın Geliştirilmesi hekimlerce belirlenen güncel ve yenilenen bilimsel Dünya Sağlık Örgütü ve Ottowa Sözleşmesine göre ölçütlere göre normal olarak tanımlanan değerlerin içinde sağlığın geliştirilmesi kavramı ve bu kavram bağlamında olması, yani anormallik, patolojik durum, sapma yapılan çalışmalar insanların bireysel, sosyal ve ekonomik saptanmamasıdır. Subjektif sağlık ise bireyin kendi olarak verimli yaşam sürmesine izin veren bir kaynak durumunu iyi veya kötü olarak tanımlamasına neden olan olarak değerlendirilmelidir. Dünya Sağlık Örgütü ve duygusu ve algısıdır. Ottawa Sözleşmesine göre sağlığın geliştirilmesinde öne Hastalıkla ilgili bazı tanımlar şu şekildedir: çıkan maddeler şunlardır: 1  SAĞ104U-TEMEL SAĞLIK VE HASTALIK BİLGİSİ Ünite 1: Sağlıkla İlgili Temel Kavramlar ve Aile Sağlığı 1. Bireylerin sağlıkları üzerindeki kontrolünü önce koruma hizmetleridir. Koruma ağırlıklı bir arttırma sunumdur. 2. Bireylerin sağlıklarını geliştirmeye olanak Temel Sağlık Hizmetleri, “HERKES İÇİN SAĞLIK” sağlayan bir süreç mantığıyla sağlık hizmetleri sunumu ile ilgili görüş 3. Bireylerin becerilerini ve yeteneklerini oluşturur. Bu görüşün temelleri şunlardır: güçlendirmeye yönelik eylemler 4. Bireylerin toplumsal, çevresel ve ekonomik Sosyal eşitlik: Doğuştan kazanılmış temel insan koşullarını değiştirmeye yönelik eylemler haklarından birisi sağlıktır. Bu hakkın sunulması 5. Bireylerin sağlığın belirleyicileri üzerindeki için sağlık hizmetleri şarttır. kontrollerini artırmalarını böylece kendi Öz sorumluluk: Herkes kendisinin farkında sağlıklarını koruma ve daha iyi duruma olmalı ve sorumluluğunu bilmelidir. En azından getirebilmesine yönelik eylemler kendi bedenini tanımalı, hastalıklarla ilgili temel Özetle sağlığın geliştirilmesi etkili ve nitelikli halk sağlığı kavramları ve kendi sağlığının değerini ve politikalarının geliştirilmesi ve uygulanmasını, bunun için kıymetini bilmelidir. sağlıkla ilgili tüm tarafların sorumluluk aldığı, sağlığı Sağlık hizmetlerinin boyutu: Sağlık hizmetleri etkileyen çevresel ve sosyal faktörlerin ele alındığı, öyle geniş bir süreçtir ki tek başına sağlık sektörü çevrenin korunup geliştirilmesine önem veren bir bunun üstesinden gelemez. Diğer kurumlarla ve kavramdır. sektörlerle iş birliği içerisinde olmalıdır. Uluslararası dayanışma: Bir ülkede meydana Sağlığı Etkileyen Faktörler gelen olumsuz durumlar (hava kirliliği, deniz Sağlığı etkileyen faktörleri bireysel, davranışsal ve çevresel kirliliği, bulaşıcı hastalıklar vb.) diğer ülkeleri de etkenler olmak üzere 3 başlık altında incelemeye doğrudan ya da dolaylı olarak etkileyecektir. Bu çalışacağız: nedenle ilgili ülkelerin gerekiyorsa da tüm dünya ülkelerinin iş birliği altında çalışması gerekir. Bireysel Etkenler En az bakım kavramı: Alma-Ata’da alınan Genetik yapı, yaş, cinsiyet, ırk, inanış ve din, daha önceki kararlara göre bir ülke halkın sağlık eğitimini sağlık durumu ve kişisel sağlık öyküsü ve bağışıklık sistemi gerçekleştirmeli; yeterli ve uygun gıda tedariği ve gibi etkenleri ifade etmektedir. sunumunu sağlamalı; temiz-güvenli su sağlamalı; Davranışsal Özellikler temel hijyen unsurlarını yerine getirmeli, anne- çocuk sağlığı hizmetlerini sunmalı; bulaşıcı Fiziksel aktivite, yeterli ve dengeli beslenme, bağımlılık, hastalıklara karşı önlem almalı ve aşılamaları stres ve kendine karşı sorumluluk (öz sorumluluk) gibi gerçekleştirmeli. etkenler olarak ifade edilebilir. Alma Ata Bildirgesi hedeflerine ulaşamamış ve bu Çevresel Etkenler durumlar ve diğer sorunlar 2008 Dünya Sağlık Raporu’na Genel olarak da çevre kavramı; Fiziksel Çevre, Kimyasal göre beş temel yetersizlik alanı başlığı altında Çevre, Biyolojik Çevre ve Sosyokültürel Çevre olarak 4 açıklanmıştır: başlıkta ele alınır. 1. Ters Orantılı Hizmet: En fazla imkânı olanların Temel Sağlık Hizmetleri Kavramı ve Gelişimi sağlık hizmetlerinden en fazla yararlanmasıdır. Bilimsel düşüncenin hakimiyeti ile birlikte hekimlik ve tıp Hizmetlere en fazla ihtiyacı olanlar ise kavramları daha da somutlaşmaya başlamış günümüz hizmetlerden en az yararlanmaktadır. modern tıbbın temelleri atılmaya başlanmıştır. Sağlık 2. Yoksullaştırıcı Hizmet: Sosyal güvenceleri sınırlı hizmetlerinin sunulmasında iki temel yöntem ortaya olan ya da olmayan kişilerin sağlık hizmetlerinden çıkmıştır. yararlanmak için kendileri para ödedikleri için fakirleşmektedir. a) Geleneksel Sağlık Hizmeti Sunumu: Geleneksel 3. Parçalı Hizmet: Tıp alanında aşırı derecede sağlık hizmeti sunumunda hastalığın etkenleri uzmanlaşma ve branşlaşma olduğundan bireylere sadece biyolojik faktörler olarak ele alınmaktadır. ve ailelere bütüncül yaklaşma ihmal edilmiştir. Hastalıklar oluşmadan önce korunma yöntemleri 4. Güvenli Olmayan Hizmet: Artan hastane üzerinde çok durulmaz, kişi hasta olduktan sonra enfeksiyonu, yanlış tedaviler, hekim hataları, kişinin sağlık kuruluşuna başvurması sonucu bakım uygulamalarındaki eksiklikler, olmaması tedavi ve rehabilite amaçlı yaklaşım önem kazanır. gereken ama önlenebilir istenmeyen durumlar, b) Çağdaş Sağlık Hizmetleri Sunumu Anlayışı: hastalıklar ve ölümler güvenli olmayan hizmet Çağdaş Sağlık Hizmeti sunumunda hastalığın başlığı altında ele alınır. biyolojik, bireysel, sosyal nedenlere bağlı olarak 5. Yanlış Yönlendirilmiş Hizmet: Çağdaş sağlık gerçekleştiği ele alınmaktadır. Öncelik hastalık hizmetlerinin temel hedefi koruyucu tedavi oluştuktan sonra tedavi değil hastalık oluşmadan yöntemlerinin ön plana çıkmasıdır. 2  SAĞ104U-TEMEL SAĞLIK VE HASTALIK BİLGİSİ Ünite 1: Sağlıkla İlgili Temel Kavramlar ve Aile Sağlığı Dünya Sağlık Örgütü raporunda toplum sağlığını tehdit Tedavi Edici Sağlık Hizmetleri eden ve göz ardı edilmemesi gereken durumlar şu şekilde Ne kadar tedbir alınırsa alınsın nihayetinde hastalıklardan sıralanmaktadır: kaçılamamaktadır. Kişi hastalandıktan iyileşinceye kadar 1. Eşitsizlik: Sağlık hizmetlerinin sunulmasında bazı geçen sürede yapılan tedavi edici çalışmalar bu başlık ülkeler gelişme gösterip sağlık hizmetleri çok iyi altında incelenir. düzeyde verilirken birçok ülkede sağlık Rehabilitasyon Hizmetleri hizmetlerinde gerileme görülmüştür. Bunun Sadece hastalık değil kazalardan sonra da bireylerde ortaya sonucunda hem ülkeler ve bölgeler arası hem de o çıkan kalıcı rahatsızlıklar kişilerin yaşama aktif bir şekilde ülkenin alt bölge ve gruplarında sağlık düzeyi katılmalarını engeller. Yaşama aktif bir şekilde göstergelerinde ciddi farklılıklar görülmektedir. katılamayan kişiler hayata küser, sosyalleşmesi gerileri 2. Değişim: Sağlık sorunları her daim değişmektedir. mental yönden sıkıntılı durumlara düşer. Fiziksel Bir yıl ya da beş yıl önceki, sorunlar ile şimdiki yetersizlikler sosyal ve ruhsal sorunlara da yol açabilir. Bu sorunlar aynı olmamaktadır. nedenle hastalık ve kazalardan dolayı oluşan kalıcı ya da 3. Güç/Güçsüzlük: Tüm dünyada yaşanan ekonomik geçici bozuklukların ve engellerin kişilerin gündelik ve politik krizlere karşı yeterli kadar güçlü yaşamı etkilememesi ya da en az etkilemesi başkalarına olmayan devletlerde sağlık hizmetlerinde bağımlı olmadan yaşamını devam ettirmek amacıyla finansman, insan gücü ve altyapı sorunları ortaya sunulan sağlık hizmetleridir. çıkmıştır. 2008 yılında yayımlanan Dünya Sağlık Raporu’nda olası Üreme, Anne-Çocuk Sağlığı yeni sağlık tehditlerine karşı etkili olabilecek, beklentilerini Üreme sağlığı kavramı ilk kez 1950’li yılların sonuna doğru karşılayabilecek reformlardan bahsedilmektedir. Bu kontrol edilemeyen nüfus artışına bağlı olarak kullanılmaya reformlar dört ana başlıkta toplanmıştır: başlanmıştır. Nüfus artışı ekonomik zorluklara, kaynak sorunlarına, göçler, savaşlara ve toplumsal yapı 1. Evrensellik: Herkesi içine alan ve gözeten bir değişikliklerine yol açmıştır. 1970’li yıllarda da Dünya sosyal sağlık güvencesi Sağlık Örgütü çiftlerde modern doğum kontrol 2. Hizmet Sunumu: Ortaya çıkacak/çıkabilecek yöntemlerinin kullanılması konusunu vurgulamıştır. yeni sorunlara, ihtiyaç ve beklentilere yanıt veren, 1994’te yapılan Uluslararası Nüfus ve Kalkınma karşılayabilen hizmet sunumu Konferansı’nda nüfusun sadece sayılardan ibaret olmadığı 3. Kamu Politikası: Sağlıkla ilgili olsun olmasın bireylerden oluştuğu vurgulanarak kalkınmanın temelinde ilgili bütün sektörlerin görev ve sorumluluklarını insanların olması gerektiği vurgulanmıştır. dikkate alan ve iş birliğini arttıran kamu düzeni reformları Üreme Sağlığı 4. Liderlik Reformları: Katı merkeziyetçi yönetim Uluslararası Nüfus ve Kalkınma Konferansı’nda (1994, yerine katılımcı, tartışmaya dayalı liderlik Kahire) aşağıdaki konular üzerinde durulmuştur. reformları a) Cinsel ayrımcılığı kaldırılma Sağlık Hizmetlerinin Günümüzde Sunumu b) Kadınların güçlendirilmesi Ülkemizdeki basamaklı sağlık hizmetleri durumu aşağıda c) Kadın, erkek ya da çocuğa yönelik şiddeti ortadan tanımlanmaya çalışılmıştır. Ülkemizde basamaklı sağlık kaldırma hizmetleri sunumunun anahtarı olan sevk sistemi ise d) Kadınların doğurganlıklarında söz sahibi olma oldukça kısıtlı alanda ve düzeyde uygulanmaktadır. Bu konular başta olmak üzere konferansta “Üreme Sağlığı Basamaklı Sağlık Hizmetlerinin Sunumu ve Üreme Hakları” kavramı kabul edilmiştir. “Üreme 1. Koruyucu Sağlık Hizmetleri sağlığı, üreme sistemi, onun fonksiyonları ve işleyişine 2. Tedavi Edici Sağlık Hizmetleri ilişkin bütün alanlarda sadece bir hastalık ya da sakatlık 3. Rehabilitasyon Hizmetleri olmaması değil; fiziksel, zihinsel ve sosyal açıdan bütünüyle iyi olma durumudur.” şeklinde tanımlanır. Sağlık hizmetlerinin tanımı da şu şekilde yapılabilir: “Sağlığın korunması, hastalıkların tedavisi ve Aile Planlaması rehabilitasyon için yapılan çalışmaların tümüdür.”. Üreme sağlığının amaçları da dikkate alındığında aile planlaması kavramı şekillenmektedir. Basitçe ailelerin Koruyucu Sağlık Hizmetleri diledikleri zaman diledikleri sayıda anne ve çocuk sağlığı Hastalıklar oluşmadan önce insanları korumak, için çocuk sahibi olma şeklinde tanımlanabilir. Aile bilinçlendirmek için yapılan hizmetlerdir. Bunun için planlaması çocuk sayısını kısıtlamak, nüfusu azaltmaya sağlığı da etkileyen tüm faktörler göz önünde yönelme olarak asla düşünülmemelidir. Tam tersine toplum bulundurulmalıdır. Koruyucu sağlık hizmetleri ve devletler için sağlıklı nesiller oluşmasını sağlayan, uygulamasında çevreye yönelik ve bireye yönelik uygunsuz/sağlıksız düşüklerin olmasını engelleyen, anne uygulamalar söz konusudur. 3  SAĞ104U-TEMEL SAĞLIK VE HASTALIK BİLGİSİ Ünite 1: Sağlıkla İlgili Temel Kavramlar ve Aile Sağlığı ve bebek sağlığını koruyan-geliştiren toplum sağlığına etme, çalışma yaşamında etkinliği, eşinin mesleği ve gelir olumlu katkılar veren bir uygulamadır. durumu, ailedeki birey sayısı, yöneticilik durumu, toplumun özellikleri), sağlık eğitimi, sağlık Gebelikten Korunma okuryazarlığı, sağlık hizmetlerine ulaşabilme ve Gebeliğin önlenmesi için çeşitli yöntemler vardır. Gebeliği faydalanabilme, bireysel faktörler (beslenme, sağlık önleyici aile planlaması yöntemleri genel olarak geleneksel öyküsü, vitamin eksikliği/fazlalığı, genetik, biyolojik ve modern yöntemler olarak ayrılır. Ayrıca kadın ve erkeğe faktörler vb.), bireysel davranışsal özellikler (sigara içip uygulanan yöntemler olarak da iki farklı kısımda içmeme, alkol-uyuşturucu kullanıp kullanmama, stres sınıflandırılır. Kadına ait olarak kullanılan yöntemler geçici yönetimi/yönetememe gibi) ve doğurganlık özellikleri veya kalıcı olabilir. Kadın kondomu, doğum kontrol (evlilik yaşı, ilk gebelik tarihi, ilk âdet tarihi, menopoz yaşı hapları, rahim içi araçlar, gebelik önleyici iğneler, deri altı gibi)dir. kapsüller, sperm öldürücüler kadınlara yönelik başlıca geçici yöntemlerdir. Kadınlarda tüplerin bağlanması yani Anne Ölümlerinin Nedenleri ve Önlenmesi tüp ligasyonu ise kalıcı bir yöntemdir. Kondom- Ölüm nedenine bakılmaksızın gebelik sırasında ya da prezervatif-kılıf kullanımı ise erkeklere yönelik geçici gebelik sonrasında 42 gün içinde (6 hafta) meydana gelen yöntemdir. Erkeklerde sperm kanallarının bağlanması yani ölümlere gebeliğe bağlı ölüm denir. Gebelik sırasında, vazektomi ise kalıcı bir yöntemdir. Geleneksel yöntemler doğum sırasında ya da sonraki 6 hafta içinde doğrudan ya ise yüzde yüz koruyucu özelliği olmamasına rağmen zaman da dolaylı ilişkili nedenlerden dolayı kadının ölümüne ise zaman tercih edilen yöntemlerdir. Geri çekme, takvim anne ölümü denir. Anne ölümü dolaylı ya da doğrudan yöntemi ve cinsel organların yıkanmasıdır. Ayrıca yine sebeplere bağlı olarak ortaya çıkabilir. emzirme döneminde hamile kalınmayacağı düşüncesi de bu Bebek ve Çocuk Sağlığı sınıfa girer. Ülkelerin gelişimine en önemli katkıyı yeni nesiller Cinsel Yolla Bulaşan Hastalıklar vereceği için bebek ve çocuklara yönelik alınacak her türlü Tüm diğer hastalıklarda olduğu gibi tarihi çok eskilere olumlu tedbir ve karar ülkelerin geleceğini etkileyecektir. dayanan çok sayıda cinsel yolla bulaşan hastalık olsa da Bu nedenle bebek ölüm hızı, dengeli/düzenli beslenme HIV (Human Immunodeficiency Virus/İnsan Bağışıklık koşulları, eğitim alan çocuk sayısı oldukça önemli Yetmezliği Virüsü) virüsünün bulunması ve etkileri ile bu göstergelerdir. Bu anlamda da bebek ve çocukların konuda tüm insanlığın bakış açısı değişti. HIV kan ve izlemleri oldukça önemlidir. Bebek ve çocukların büyüme korunmasız cinsel temas yoluyla bulaşan ve vücudun çeşitli ve gelişme süreçlerinin izlenmesi, sağlık durumlarının dokularına yerleşebilen bir virüstür. Bu virüsün temel etkisi değerlendirilmesi, aşı ve sağlık eğitimi gibi koruyucu bağışıklık sistemi üzerinedir. hekimlik uygulamalarının sunulması gerekmektedir. Bu hizmetler her bebeğin ve çocuğun hakkıdır. Bunları Cinsel sağlığı etkileyen pek çok faktör vardır. Biyolojik, ailelerle iş birliği içinde yürütmek gerekir. Bu sağlık psikolojik, sosyal çevre, din, kültür, politika, ekonomi gibi. hizmetlerinde temel amaç bebek ve çocukların sağlıklı O yüzden cinsel sağlığı ele alırken bu konular üzerinde de olma, kalma ve sağlıklarını sürdürmesine katkıda mutlaka durulmalıdır. Cinsel yolla bulaşan hastalıklara bulunarak bebek ve çocuk sağlığının geliştirilmesi, neden olan genel faktörler cinsel yolla bulaşan hastalıklarda desteklenmesini sağlayarak bebek/çocuk ölümlerini genel risk grupları da “birden fazla cinsel eşi olanlar, birden engellemek; hastalıkları, sakatlıkları azaltmak ve fazla cinsel eşi olup korunmasız ilişkiye girenler, kendini önlemektir. Döllenme sürecinden büyüme ve gelişmenin kaybettirecek seviyede alkol-uyuşturucu vb. madde bir anlamda sonlandığı 20-25 yaşlarına kadar olan sürece kullanıp tanımadığı kişilerle cinsel ilişki yaşayanlar, ergen kadar ne kadar sağlıklı bir gençlik yetişirse toplum o denli yaştaki erkek ve kızlar, sünnetsiz erkekler risk grubu kalkınacaktır. Bunun da temelinin atılabilmesi için sağlıklı arasında yer alır. ve olumlu bir bebeklik/çocukluk döneminin geçirilmesi Cinsel yolla bulaşan hastalıklara neden olan mikrobiyolojik gerekir. etkenler genel olarak iki sınıfta yer alır: a) Bakteri enfeksiyonuna bağlı bazı hastalıklar: Gonore, Klamidya Trokomatis, Sifiliz, Şankroid, Granuloma inguinale, Gardnerella vajinalis (bekteriyel vajinit). b) Viral enfeksiyona bağlı bazı hastalıklar: Genital Herpes, Hepatit B, Hepatit C, AIDS, Human Papilloma Virüsüne bağlı ortaya çıkan siğiller, kanserler. Kadın/Anne Sağlığı Kadın/anne sağlığını etkileyen temel faktörler ailede ve toplumda kadının rolü/statüsü (eğitim, meslek, gelir elde 4