مبانی و روش تدریس تعلیم و تربیت دینی در دوره ابتدایی PDF

‫ﻣﺒﺎﻧﯽ و روش ﺗﺪرﻳﺲ ﺗﻌﻠﻴﻢ و‬ ‫ﺗﺮﺑﻴﺖ دﻳﻨﯽ در دورۀ اﺑﺘﺪاﻳﯽ‬ ‫درسﻧﺎﻣﮥ دورهﻫﺎی ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﻌﻠﻢ‬ ‫رﺷﺘﮥ آﻣﻮزش اﺑﺘﺪاﻳﯽ‬ ‫‪١٣٩٠‬‬  ‫وزارت آﻣﻮزش و ﭘﺮورش‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎن ﭘﮋوﻫﺶ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰى آﻣﻮزﺷﻰ‬...

‫ﻣﺒﺎﻧﯽ و روش ﺗﺪرﻳﺲ ﺗﻌﻠﻴﻢ و‬ ‫ﺗﺮﺑﻴﺖ دﻳﻨﯽ در دورۀ اﺑﺘﺪاﻳﯽ‬ ‫درسﻧﺎﻣﮥ دورهﻫﺎی ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﻌﻠﻢ‬ ‫رﺷﺘﮥ آﻣﻮزش اﺑﺘﺪاﻳﯽ‬ ‫‪١٣٩٠‬‬  ‫وزارت آﻣﻮزش و ﭘﺮورش‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎن ﭘﮋوﻫﺶ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰى آﻣﻮزﺷﻰ‬ ‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰى ﻣﺤﺘﻮا و ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﺗﺄﻟﻴﻒ‪ :‬دﻓﺘﺮ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰى و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﮐﺘﺎب ﻫﺎی درﺳﯽ‬ ‫ﻧﺎم ﮐﺘﺎب‪ :‬ﻣﺒﺎﻧﯽ و روش ﺗﺪرﻳﺲ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ دﻳﻨﯽ در دورۀ اﺑﺘﺪاﻳﯽ ـ ‪۶۰٠١‬‬ ‫ﻣﺆﻟﻔﺎن‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻬﺪی اﻋﺘﺼﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺳﻌﻴﺪ راﺻﺪ‬ ‫ﻧﺎﻇﺮ‪ :‬ﻳﺪاﻟ ٰ ّﻠﻪ رﻫﺒﺮی ﻧﮋاد‬ ‫وﻳﺮاﺳﺘﺎر ادﺑﻰ‪ :‬ﺳﻴﺪ اﮐﺒﺮ ﻣﻴﺮ ﺟﻌﻔﺮی‬ ‫آﻣﺎده ﺳﺎزى و ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﭼﺎپ و ﺗﻮزﻳﻊ‪ :‬ادارۀ ﮐﻞّ ﭼﺎپ و ﺗﻮزﻳﻊ ﮐﺘﺎب ﻫﺎى درﺳﻰ‬ ‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺧﻴﺎﺑﺎن اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮﺷﻤﺎﻟﯽ ـ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺷﻤﺎرۀ‪٤‬آﻣﻮزش و ﭘﺮورش )ﺷﻬﻴﺪ ﻣﻮﺳﻮی(‬ ‫ﺗﻠﻔﻦ‪۹ :‬ـ‪ ،۸۸۸۳۱۱۶۱‬دورﻧﮕﺎر‪ ،۸۸۳۰۹۲۶۶ :‬ﮐﺪﭘﺴﺘﯽ‪،۱۵۸۴۷۴۷۳۵۹ :‬‬ ‫وب ﺳﺎﻳﺖ‪www.chap.sch.ir :‬‬ ‫ﺻﻐﺮی ﻋﺎﺑﺪی‬ ‫ٰ‬ ‫ﺻﻔﺤﻪ آرا‪:‬‬ ‫ﻧﺎﺷﺮ‪ :‬ﺷﺮﮐﺖ ﭼﺎپ و ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎب ﻫﺎى درﺳﻰ اﻳﺮان‪ :‬ﺗﻬﺮان ـ ﮐﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ‪ ۱۷‬ﺟﺎ ّدۀ ﻣﺨﺼﻮص ﮐﺮج ـ ﺧﻴﺎﺑﺎن ‪) ۶۱‬داروﭘﺨﺶ(‬ ‫ﺗﻠﻔﻦ‪ ۵ :‬ـ ‪ ،۴۴۹۸۵۱۶۱‬دورﻧﮕﺎر‪ ،۴۴۹۸۵۱۶۰ :‬ﺻﻨﺪوق ﭘﺴﺘﻰ‪۱۳۴۴۵/۶۸۴ :‬‬ ‫ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﻪ ‪ :‬ﮐﺎج‬ ‫اول ‪۱۳۹۰‬‬ ‫ﺳﺎل اﻧﺘﺸﺎر و ﻧﻮﺑﺖ ﭼﺎپ‪ :‬ﭼﺎپ ّ‬ ‫ﺣﻖّ ﭼﺎپ ﻣﺤﻔﻮظ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ISBN 964 - 05 -1805 - 0‬‬ ‫ﺷﺎﺑﮏ ‪۹۶۴ - ۰۵ -۱٨٠٥ -٠‬‬ ‫اﺳﺎس ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮ ﺗﺮﺑﻴﺖ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪.‬اﻧﺴﺎن ﻋﺼﺎره ی ﻫﻤﻪ ی ﻣﻮﺟﻮدات‬ ‫اﺳﺖ و ﻓﺸﺮده ی ﺗﻤﺎم ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ و اﻧﺒﻴﺎ آﻣﺪه اﻧﺪ ﺑﺮای اﻳﻦ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻋﺼﺎره ی‬ ‫ﺑﺎﻟﻘﻮه را ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﮐﻨﻨﺪ و اﻧﺴﺎن ﻳﮏ ﻣﻮﺟﻮدی اﻟﻬﯽ ﺑﺸﻮد ﮐﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺟﻮد اﻟﻬﯽ‬ ‫ﺗﻤﺎم ﺻﻔﺎت ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ در اوﺳﺖ و ﺟﻠﻮه ﮔﺎه ﻧﻮر ﻣﻘﺪس ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﯽ‬  ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬ ‫اول‪ :‬ﻣﺒﺎﻧﯽ و ﮐﻠﻴﺎت‬ ‫ﺑﺨﺶ ّ‬ ‫‪٢‬‬ ‫اول‪ :‬ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺗﺮﺑﻴﺖ اﺳﻼﻣﯽ‬ ‫ﻓﺼﻞ ّ‬ ‫‪٣‬‬ ‫‪١‬ــ ﭼﻴﺴﺘﯽ ﺗﺮﺑﻴﺖ در اﺳﻼم‬ ‫‪٤‬‬ ‫‪٢‬ــ وﻳﮋﮔﯽﻫﺎی اﻧﺴﺎن‬ ‫‪٧‬‬ ‫‪٣‬ــ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺷﮑﻞﮔﻴﺮی رﻓﺘﺎر در اﻧﺴﺎن‬ ‫‪١١‬‬ ‫‪١‬ــ‪٣‬ــ راﺑﻄﻪی ﻣﻴﺎن ﻋﻘﻞ و ﻗﻠﺐ و اﻋﻀﺎ‬ ‫‪١٢‬‬ ‫‪٤‬ــ ﻣﺮاﺗﺐ ﺗﺮﺑﻴﺖ‬ ‫‪١٣‬‬ ‫‪١‬ــ‪٤‬ــ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻋﻘﻞ‬ ‫‪١٤‬‬ ‫‪١‬ــ‪١‬ــ‪٤‬ــ ﺛﻤﺮات ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻋﻘﻞ‬ ‫‪١٧‬‬ ‫‪٢‬ــ‪١‬ــ‪٤‬ــ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻋﻘﻞ‬ ‫‪١٩‬‬ ‫‪٢‬ــ‪٤‬ــ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻗﻠﺐ‬ ‫‪٢١‬‬ ‫‪١‬ــ‪٢‬ــ‪٤‬ــ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻗﻠﺐ‬ ‫‪٢٣‬‬ ‫‪ ٥‬ــ اﺑﻌﺎد ﺗﺮﺑﻴﺖ دﻳﻨﯽ‬ ‫‪٢٦‬‬ ‫‪١‬ــ ‪ ٥‬ــ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻋﺒﺎدی‬ ‫‪٢٨‬‬ ‫‪٢‬ــ ‪ ٥‬ــ ﺗﺮﺑﻴﺖ اﺧﻼﻗﯽ‬ ‫‪٢٩‬‬ ‫‪١‬ــ‪٢‬ــ ‪٥‬ــ ﻓﻀﺎﻳﻞ زﻳﺮﺑﻨﺎﻳﯽ ﺗﺮﺑﻴﺖ‬ ‫‪٣٠‬‬ ‫‪٣‬ــ ‪ ٥‬ــ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻋﻠﻤﯽ‬ ‫‪٣١‬‬ ‫‪٤‬ــ ‪ ٥‬ــ ﺗﺮﺑﻴﺖ زﻳﺒﺎﻳﯽﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‬ ‫‪٣٣‬‬ ‫‪٥‬ــ ‪ ٥‬ــ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ‬ ‫‪٣٣‬‬ ‫‪٦‬ــ ‪٥‬ــ ﺗﺮﺑﻴﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬ ‫‪٣٤‬‬ ‫‪٧‬ــ ‪ ٥‬ــ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺎﻟﯽ و اﻗﺘﺼﺎدی‬ ‫‪٣٥‬‬ ‫‪ ٨‬ــ‪ ٥‬ــ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﻬﺎرتﻫﺎ و ﻓﻨﻮن‬ ‫‪٣٦‬‬ ‫‪٩‬ــ‪٥‬ــ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ‬ ‫‪٣٧‬‬ ‫‪٦‬ــ روﻳﮑﺮد ﺗﺮﺑﻴﺖ دﻳﻨﯽ‪ :‬ﻓﻄﺮتﮔﺮای ﺗﻮﺣﻴﺪی‬ ‫‪٣٨‬‬ ‫‪١‬ــ‪٦‬ــ وﻳﮋﮔﯽﻫﺎی ﻓﻄﺮی اﻧﺴﺎن‬ ‫‪٤١‬‬ ‫‪٢‬ــ‪٦‬ــ اﺻﻮل ﻣﻨﺘﺞ از روﻳﮑﺮد ﻓﻄﺮتﮔﺮای ﺗﻮﺣﻴﺪی‬ ‫‪٤١‬‬ ‫‪١‬ــ‪٢‬ــ‪٦‬ــ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﮐﻤﺎلﮔﺮای اﻧﺴﺎن‬ ‫‪٤٢‬‬ ‫‪٢‬ــ‪٢‬ــ‪٦‬ــ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ و ﺗﻔﮑﺮ‬ ‫‪٤٤‬‬ ‫‪٣‬ــ‪٢‬ــ‪٦‬ــ ﺟﻤﻊ ﻣﻴﺎن ﻋﻘﻞ و ﻋﺮﻓﺎن‬ ‫‪٤٥‬‬ ‫‪٤‬ــ‪٢‬ــ‪٦‬ــ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ُﺑﻌﺪ زﻳﺒﺎﮔﺮاﻳﯽ اﻧﺴﺎن‬ ‫‪٤٦‬‬ ‫‪٥‬ــ‪٢‬ــ‪٦‬ــ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ رﺷﺪ ﻣﻌﺘﺪل و ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪی اﻧﺴﺎن‬ ‫‪٤٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬وﻳﮋﮔﯽﻫﺎی روانﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﻳﺎدﮔﻴﺮﻧﺪه‬ ‫‪٤٨‬‬ ‫‪١‬ــ وﻳﮋﮔﯽﻫﺎی ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻮدﮐﺎن‬ ‫‪٥٥‬‬ ‫‪٢‬ــ درک ﮐﻮدﮐﺎن از ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ دﻳﻨﯽ‬ ‫‪٥٦‬‬ ‫‪١‬ــ‪٢‬ــ درک ﮐﻮدﮐﺎن از ﻣﻔﻬﻮم ﺧﺪا‬ ‫‪٥٦‬‬ ‫‪٢‬ــ‪٢‬ــ درک ﮐﻮدﮐﺎن از ﻣﻔﻬﻮم ﭘﻴﺎﻣﺒﺮی و اﻣﺎﻣﺖ‬ ‫‪٥٧‬‬ ‫‪٣‬ــ‪٢‬ــ درک ﮐﻮدﮐﺎن از زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ‬ ‫‪٥٧‬‬ ‫‪٤‬ــ‪٢‬ــ درک ﮐﻮدﮐﺎن از ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ اﺧﻼﻗﯽ‬ ‫‪٥٨‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻧﻘﺶ و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ در ﺗﺮﺑﻴﺖ دﻳﻨﯽ‬ ‫‪٥٩‬‬ ‫‪١‬ــ ﺧﺎﻧﻮاده‬ ‫‪٥٩‬‬ ‫‪٢‬ــ ﻣﻌﻠﻢ‬  ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪی درﺳﯽ ﺗﺮﺑﻴﺖ دﻳﻨﯽ در دورهی اﺑﺘﺪاﻳﯽ‬ ‫‪٦٥‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺻﻠﯽ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‬ ‫‪٦٥‬‬ ‫‪١‬ــ ﻫﺪف‬ ‫‪٦٨‬‬ ‫‪٢‬ــ ﻣﺤﺘﻮای ﻳﺎددﻫﯽ ــ ﻳﺎدﮔﻴﺮی در ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ دﻳﻨﯽ‬ ‫‪٨٩‬‬ ‫‪٣‬ــ روشﻫﺎی ﻳﺎددﻫﯽ ــ ﻳﺎدﮔﻴﺮی‬ ‫‪٩٦‬‬ ‫‪٤‬ــ ارزشﻳﺎﺑﯽ‬ ‫‪٩٩‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻣﻮاد ﺗﻌﻠﻴﻤﯽ و ﺗﺮﺑﻴﺘﯽ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ درﺳﯽ دﻳﻨﯽ‬ ‫‪٩٩‬‬ ‫‪١‬ــ ﮐﺘﺎب درﺳﯽ‬ ‫‪١٠٢‬‬ ‫‪٢‬ــ ﮐﺘﺎب ﮐﺎر‬ ‫‪١٠٤‬‬ ‫‪٣‬ــ ﮐﺘﺎب راﻫﻨﻤﺎی ﻣﻌﻠﻢ‬ ‫‪١٠٥‬‬ ‫‪٤‬ــ رﺳﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻧﺮماﻓﺰارﻫﺎ‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻳﮏ واﺣﺪ ﻳﺎدﮔﻴﺮی‬ ‫‪١٠٧‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻳﮏ واﺣﺪ ﻳﺎدﮔﻴﺮی‬ ‫‪١٠٧‬‬ ‫‪١‬ــ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻫﺪف واﺣﺪ ﺗﺪرﻳﺲ‬ ‫‪١٠٨‬‬ ‫‪٢‬ــ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ واﺣﺪ ﺗﺪرﻳﺲ و ارﺗﺒﺎط آن ﺑﺎ واﺣﺪﻫﺎی ﺗﺪرﻳﺲ ﺳﺎلﻫﺎی ﻗﺒﻞ‬ ‫‪١١٠‬‬ ‫‪٣‬ــ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺶداﻧﺴﺘﻪﻫﺎی ﺿﺮوری داﻧﺶآﻣﻮز درﺑﺎرهی واﺣﺪ ﻳﺎدﮔﻴﺮی‬ ‫‪١١١‬‬ ‫‪٤‬ــ اﺳﺘﺨﺮاج و ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﮐﻠﻴﺪی و ﺑﻴﺎن اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺧﺎص درس‬ ‫‪٥‬ــ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻧﺤﻮهی ﮔﺴﺘﺮش ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ در ﻳﮏ درس و دﺳﺖﻳﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻮردﻧﻈﺮ ‪١١٢‬‬ ‫‪١١٦‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻃﺮاﺣﯽ آﻣﻮزﺷﯽ ﭼﮕﻮﻧﻪ و ﭼﺮا؟‬ ‫‪١١٦‬‬ ‫‪١‬ــ ﻃﺮاﺣﯽ آﻣﻮزﺷﯽ )ﻃﺮح درس(‬ ‫‪١٢٢‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬اﻟﮕﻮﻫﺎی ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺗﺪرﻳﺲ‬  ‫ﺑﺴﻢ اﻟﻠﻪ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬ ‫دﻳﻦ اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ی زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن ﻫﺎ ﺑﺮای رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﮐﻤﺎ ل و رﺳﺘﮕﺎری اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪای ﻣﺘﻌﺎ ل ﺑﻪ‬ ‫وﺳﻴﻠﻪ ی ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ــ ﺻﻠﯽ اﻟﻠﱣﻪ ﻋﻠﻴﻪ و آﻟﻪ ــ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ی ﺗﺮﺑﻴﺘﯽ ﺧﺎﻧﻮاده ی‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﺟﺎﻣﻌﻪ ی اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪ اش ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﯽ واﻗﻌﯽ و ﺳﻌﺎدت ﻫﻤﻴﺸﮕﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻃﺒﻴﻌﯽ‪ ،‬آﻣﻮزش و ﭘﺮورش ﺟﻤﻬﻮری اﺳﻼﻣﯽ اﻳﺮان ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ای را در ﻣﺪارس‬ ‫اﺟﺮا ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺧﻮد را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ اﻧﺠﺎم داده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﻠﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺤﻮر ﺗﺮﺑﻴﺖ در ﻣﺪرﺳﻪ‪ ،‬ﺑﺎر اﺻﻠﯽ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ را ﺑﺮ دوش ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻃﻮرﮐﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺑﺎﻳﺪ در ﭘﻴﺸﮕﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻮی رﻓﺘﺎر ﺗﺮﺑﻴﺘﯽ ﺧﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻢ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫وﻇﻴﻔﻪ ای را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه دارد‪.‬ﺑﺪﻳﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻐﻞ ﻣﻌﻠﻤﯽ ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺸﺎﻏﻞ ﺗﻔﺎوت ﺑﻨﻴﺎدی دارد‪.‬در‬ ‫اﻳﻦ ﺷﻐﻞ‪ ،‬ﺳﺮ و ﮐﺎر اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ و ﺗﺠﺎرت و درﺧﺖ و ﺣﻴﻮان و ﻧﻈﺎﻳﺮ آن ﻧﻴﺴﺖ‪.‬ﺣﺘﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺰﺷﮏ‬ ‫ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﺶ ﺑﻴﻤﺎری ﻫﺎی ﺑﺪن اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪.‬ﻣﻌﻠﻢ ﺑﺎ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧﺴﺎن و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ اﺑﺪی‬ ‫او ﺳﺮوﮐﺎر دارد و ﺑﻪ ﻣﻴﺰاﻧﯽ ﮐﻪ در اﻳﻔﺎی اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ درﺳﺖ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش ﻏﻴﺮﺣﺴﺎب ﺧﺪاوﻧﺪ را‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ آورده‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﻴﺰاﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﻤﺎﻳﺪ در ﺧﺴﺮان اﺑﺪی ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﮑﺎت زﻳﺮ ﺿﺮوری اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪١‬ــ دوره ی اﺑﺘﺪاﻳﯽ‪ ،‬ﻳﮑﯽ از دوره ﻫﺎی ﻣﻬﻢ ﺷﮑﻞ ﮔﻴﺮی ﺷﺨﺼﻴﺖ و َﻣ ِﻨﺶ ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﺮ ﺧﻠﻖ و ﺧﻮﻳﯽ ﮐﻪ داﻧﺶ آﻣﻮزان در اﻳﻦ ﺳﻨﻴﻦ ﮐﺴﺐ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ از آن ﺟﺪا ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ و ﺗﻐﻴﻴﺮ آن ﻫﺎ‬ ‫ﮐﺎری ﺑﺲ دﺷﻮار ﻣﯽ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ ﻣﻌﻠﻢ دوره ی اﺑﺘﺪاﻳﯽ ﺳﺮﻣﺸﻖ و اﺳﻮه ی داﻧﺶ آﻣﻮزان ﺧﻮد اﺳﺖ و ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻳﺎ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ‬ ‫ﺑﺮ داﻧﺶ آﻣﻮزان ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﯽ ﮔﺬارد‪.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﮐﺴﺐ داﻧﺶ و ﻣﻬﺎرت ﻣﻌﻠﻤﯽ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﮑﻮﺷﻴﻢ ﺣﺎﻻت و‬ ‫رﻓﺘﺎر ﺧﻮد را ارزﻳﺎﺑﯽ ﮐﻨﻴﻢ و ﺑﻪ ﻣﻨﺶ و ﮐﻨﺸﯽ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺧﻮد ﺑﺮﺳﻴﻢ‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ ﺗﺮﺑﻴﺖ دﻳﻨﯽ‪ ،‬اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ و درس دﻳﻨﯽ ﻧﺪارد‪.‬در ﺗﻤﺎم ﺳﺎﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ داﻧﺶ آﻣﻮز در‬ ‫ﻣﺪرﺳﻪ ﺣﻀﻮر دارد و ﻣﺎ ﺑﺎ او ﺳﺮ و ﮐﺎر دارﻳﻢ‪ ،‬او در ﺣﺎل ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺷﺪن اﺳﺖ‪.‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ای‬ ‫ﺑﺮای ﺗﻤﺎم ﺳﺎﻋﺎت ﺣﻀﻮر داﻧﺶ آﻣﻮز در ﻣﺪرﺳﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ و از ﻫﻤﻪ ی ﻓﺮﺻﺖ ﻫﺎ ﺑﻬﺮه ﺑﺒﺮﻳﻢ‪.‬‬ ‫‪٤‬ــ ﻫﻤﺎن ﻃﻮرﮐﻪ آﺷﻨﺎﻳﯽ ﺑﺎ اﺻﻮل اﻋﺘﻘﺎدی دﻳﻦ و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻌﺎرف آن ﺑﺮای ﺧﻮدﻣﺎن ﺿﺮوری اﺳﺖ‪،‬‬ ‫اﮐﻨﻮن ﮐﻪ ﺷﻐﻞ ﻣﻌﻠﻤﯽ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮده اﻳﻢ‪ ،‬اﻳﻦ آﺷﻨﺎﻳﯽ ﺿﺮوری ﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ داﻧﺶ ﻧﺎﻗﺺ ﻣﺎ‬ ‫درﺑﺎره ی ﻳﮏ ﻣﻮﺿﻮع دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﻳﺎ ﺑﯽ رﻏﺒﺘﯽ داﻧﺶ آﻣﻮز ﺑﻪ دﻳﻦ ﺷﻮد‪.‬ﻳﺎ ﻳﮏ ﻣﻮﺿﻮع دﻳﻨﯽ‬ ‫را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻏﻠﻂ ﻓﺮا ﺑﮕﻴﺮد و ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﻮرت ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪.‬ﺧﻮاﻧﺪن ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ ﺑﺮ ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن‬ ‫و ﺷﻨﺎﺧﺖ درﺳﺖ ﺗﻮﺣﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﻧﺒﻮت و اﻣﺎﻣﺖ از ﺿﺮورﻳﺎت اوﻟﻴﻪ ی ﺗﺮﺑﻴﺖ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ ٥‬ــ آﺷﻨﺎﻳﯽ ﺑﺎ ﺳﺆال ﻫﺎی دﻳﻨﯽ داﻧﺶ آﻣﻮزان دوره ی اﺑﺘﺪاﻳﯽ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻮﻳﯽ درﺳﺖ‬ ‫ﺑﻪ آن ﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ از ﻫﻢ اﮐﻨﻮن ﺷﺮوع ﺷﻮد‪.‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺆال ﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺴﻴﺎر دﻗﻴﻖ ﺻﻮرت ﺑﮕﻴﺮد و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ‬ ‫اﺷﺘﺒﺎﻫﯽ در آن‪ ،‬ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ رﻓﺘﺎر ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺒﯽ در داﻧﺶ آﻣﻮزان ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮد‪.‬ﺑﯽ ﺷﮏ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ی ﮐﺘﺎب ﻫﺎﻳﯽ‬ ‫ﺗﺒﺤﺮ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر‬ ‫ﮐﻪ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ داﻧﺸﻤﻨﺪان و اﺳﺎﺗﻴﺪی ﮐﻪ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ّ‬ ‫ﮐﻤﮏ ﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ ٦‬ــ آﺷﻨﺎﻳﯽ ﺑﺎ ﮐﺘﺎب ﻫﺎی ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮای ﮐﻮدﮐﺎن ﺑﺎﻳﺪ از ﻫﻢ اﮐﻨﻮن آﻏﺎز ﺷﻮد‪.‬ﺧﻮب اﺳﺖ ﻓﻬﺮﺳﺘﯽ‬ ‫از اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﻫﺎ ﺗﻬﻴﻪ ﮐﻨﻴﻢ و در ﻓﺮﺻﺖ ﻫﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽ آورﻳﻢ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ی اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﮐﺘﺎب ﻫﺎ ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﺷﻌﺮﻫﺎﻳﯽ درﺑﺎره ی ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ ﺑﺰرﮔﻮار ــ ﺻﻠﻮات اﻟﻠﱣﻪ ﻋﻠﻴﻬﻢ ــ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت اﺧﻼﻗﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را‬ ‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺧﻮد و در ﻻﺑﻪ ﻻی ﺗﺪرﻳﺲ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ از آن ﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ از ﻫﻢ اﮐﻨﻮن و ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﮐﺘﺎب ﻫﺎی ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﺧﻮد را ﺗﻬﻴﻪ ﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ی‬ ‫ﮐﻮﭼﮑﯽ در ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ ﮐﻪ در ﺗﺪرﻳﺲ ﺑﻪ ﻣﺎ ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫‪٧‬ــ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن در اﺧﺘﻴﺎر ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺎم ﮐﻮﭼﮑﯽ در آﺷﻨﺎﻳﯽ ﺑﻴﺶ ﺗﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ‬ ‫دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﺷﺎﻣﻞ دو ﺑﺨﺶ اﺳﺖ‪.‬ﺑﺨﺶ ا ّول درﺑﺎره ی ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ دﻳﻨﯽ و روﻳﮑﺮد‬ ‫اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه ﺑﺮای اﻳﻦ درس اﺳﺖ‪.‬ﺑﺨﺶ دوم اﺟﺰای ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ی درﺳﯽ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ دﻳﻨﯽ را ﺑﺮرﺳﯽ‬ ‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و درﺑﺎره ی اﻫﺪاف‪ ،‬ﻣﺤﺘﻮا‪ ،‬روش ﻫﺎ و ﺷﻴﻮه ی ارزش ﻳﺎﺑﯽ و ﻧﻴﺰ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ در ﺗﺮﺑﻴﺖ دﻳﻨﯽ‬ ‫ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻳﮏ ﻃﺮح ﮐﻠﯽ از ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ دﻳﻨﯽ اراﺋﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ ٨‬ــ در اﻳﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﺮای ﻧﺸﺎن دادن ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎ‪ ،‬از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﮐﺘﺎب ﻫﺎی »ﻫﺪﻳﻪ ﻫﺎی آﺳﻤﺎن« ﮐﻪ در‬ ‫دوره ی اﺑﺘﺪاﻳﯽ ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮐﻤﮏ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﻫﻢ اﮐﻨﻮن ﺑﺎ‬ ‫ﻣﺘﻮن درﺳﯽ دوره ی اﺑﺘﺪاﻳﯽ آﺷﻨﺎ ﺷﻮﻳﺪ و آﻣﺎدﮔﯽ ﻻزم ﺑﺮای ﺗﺪرﻳﺲ اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﻫﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬ ‫از ﺧﺪای ﺑﺰرگ ﻣﯽ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را در اﻳﻦ راه ﻳﺎری ﮐﻨﺪ و از ﻫﺪاﻳﺖ وﻳﮋه ی ﺧﻮد ﻣﺎ را‬ ‫ﺑﻬﺮه ﻣﻨﺪ ﺳﺎزد‪.‬‬  ‫ﺑﺨﺶ ﺍ ّﻭﻝ‬ ‫ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻭ ﻛﻠﻴﺎﺕ‬ ‫‪١‬‬  ‫ﺍﻭﻝ‬ ‫ﻓﺼﻞ ّ‬ ‫ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺍﺳﻼﻣﯽ‬ ‫اﻫﺪاف ﻓﺼﻞ‪ :‬داﻧﺸﺠﻮ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ در ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ ﻓﺼﻞ‪:‬‬ ‫‪١‬ــ ﭼﻴﺴﺘﯽ ﺗﺮﺑﻴﺖ در اﺳﻼم را ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﺪ‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧﺴﺎن از ﻣﻨﻈﺮ اﺳﻼم را ﺗﺒﻴﻴﻦ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ ﻧﻘﺶ ﻋﻘﻞ و ﻗﻠﺐ را در ﺗﺮﺑﻴﺖ ﭘﺬﻳﺮی ﻣﺘﺮﺑﯽ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪٤‬ــ اﻫﺪاف ﺗﺮﺑﻴﺖ دﻳﻨﯽ را ﺷﺮح دﻫﺪ‪.‬‬ ‫‪ ٥‬ــ اﺑﻌﺎد ﺗﺮﺑﻴﺖ دﻳﻨﯽ را ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﺪ‪.‬‬ ‫‪ ٦‬ــ روﻳﮑﺮد ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ در ﺗﺮﺑﻴﺖ دﻳﻨﯽ را ﺗﺒﻴﻴﻦ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪٢‬‬  ‫‪١‬ــ ﭼﻴﺴﺘﯽ ﺗﺮﺑﻴﺖ در اﺳﻼم‬ ‫ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ای از ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎ و ﻋﻤﻠﻴﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای رﺷﺪ و ﺑﻪ ﻓﻌﻠﻴﺖ رﺳﻴﺪن اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎﻳﯽ‬ ‫ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻧﻬﺎد ﻳﮏ ﻣﻮﺟﻮد ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻏﺒﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﻞ ﭘﺮورش دﻫﺪ‪ ،‬زﻣﻴﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺎک آن زﻣﻴﻦ را آﻣﺎده‬ ‫ﻣﯽ ﺳﺎزد‪ ،‬داﻧﻪ ﻫﺎی ﮔﻞ را در زﻣﻴﻦ ﻣﯽ ﮐﺎرد‪ ،‬در زﻣﺎن ﻫﺎی ﻣﻌﻴﻨﯽ ﺑﻪ آن ﻫﺎ آب ﻣﯽ دﻫﺪ؛ آن ﻫﺎ را در ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫ﮔﺮﻣﺎ و ﺳﺮﻣﺎ‪ ،‬و آﻓﺎت ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺟﻮاﻧﻪ ﻫﺎی ﮔﻞ از زﻣﻴﻦ ﺳﺮ ﺑﺮآورد‪ ،‬ﺑﺰرگ و ﺑﺰرگ ﺗﺮ ﺷﻮد‪،‬‬ ‫ﺑﺮگ و ﺑﺎر دﻫﺪ و ﮔﻞ ﻫﺎی زﻳﺒﺎی ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻌﺮض ﻧﻤﺎﻳﺶ ﮔﺬارد‪.‬‬ ‫ﭼﻪ ﻣﺎﻳﻪ ﻏﻢ ﺧﻮرد ﺗﺎ ﮔﻞ ﺑﺮآرد‬ ‫ﻧﺒﻴﻨﯽ ﺑﺎﻏﺒﺎن ﭼﻮن ﮔﻞ ﺑﮑﺎرد‬ ‫ﮔﻬﯽ ﭘﻴﺮاﻳﺪ او را ﮔﻪ دﻫﺪ آب‬ ‫ﺑﻪ روز و ﺷﺐ ﺑﻮد ﺑﯽ ﺧﻮرد و ﺑﯽ ﺧﻮاب‬ ‫ﮔﻬﯽ از ﺧﺎر او دﺳﺘﺶ ﺧﻠﻴﺪه‬ ‫ﮔﻬﯽ از ﺑﻬﺮ او ﺧﻮاﺑﺶ رﻣﻴﺪه‬ ‫‪١‬‬ ‫ﮐﻪ ﺗﺎ روزی ﺑﻪ او ﮔﻞ ﺑﺎر ﺑﻴﻨﺪ‬ ‫ﺑﻪ اﻣﻴﺪ آن ﻫﻤﻪ ﺗﻴﻤﺎر ﺑﻴﻨﺪ‬ ‫ﺗﺮﺑﻴﺖ اﻧﺴﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ای از ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎ و ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻳﮏ ﻣﺮﺑﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای رﺷﺪ و ﺑﻪ ﻓﻌﻠﻴﺖ رﺳﻴﺪن‬ ‫اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎی ﺧﺪا دادی ﻧﻬﻔﺘﻪ در وﺟﻮد وی‪.‬‬ ‫ﺗﺒﻴﻴﻦ‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﻓﻮق‪ ،‬ﺗﺮﺑﻴﺖ دﻳﻨﯽ دارای ﻋﻨﺎﺻﺮ زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪١‬ــ ﻫﺪف ﻣﻮﺟﻮد در ﺧﻠﻘﺖ اﻧﺴﺎن‬ ‫‪٢‬ــ ﻃﺮح و ﻧﻘﺸﻪ‬ ‫‪٣‬ــ ﺣﺮﮐﺖ ﺗﮑﺎﻣﻠﯽ و رﺷﺪ ﻳﺎﺑﻨﺪه دروﻧﯽ ﺧﻮد اﻧﺴﺎن‬ ‫‪٤‬ــ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ و ﮐﺎر ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻃﺮح »ﺗﺮﺑﻴﺖ ﮐﻨﻨﺪه« ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ ﭼﺮا؟‬ ‫ﻗﺮآن ﮐﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎی ﮐﻠﻤﻪ ی »ﺗﺮﺑﻴﺖ« از ﻟﻔﻆ »ﻫﺪاﻳﺖ« اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ را ﻫﺪاﻳﺖ ﮐﻨﻨﺪه ی‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﯽ ﺷﻤﺎرد‪.‬‬ ‫ﻧﺎم ﭘﺮوردﮔﺎر واﻻﻳﺖ را ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯽ ﺑﺴﺘﺎی‬ ‫اﻻ ۡﻋ ٰ‬ ‫ﻠﯽ‬ ‫اﺳ َﻢ َر ّﺑِ َ‬ ‫ﮏ َۡ‬ ‫َﺳ ِّﺒ ِﺢ ۡ‬ ‫‪١‬ــ ﻓﺨﺮاﻟﺪﻳﻦ اﺳﻌﺪ ﮔﺮﮔﺎﻧﯽ‪َ ،‬وﻳﺲ وراﻣﻴﻦ‬ ‫‪٣‬‬  ‫ﻫﻤﺎن ﮐﻪ آﻓﺮﻳﺪ و ﺳﺎﻣﺎن ﺑﺨﺸﻴﺪ‬ ‫اﻟﱠﺬی ﺧَ َﻠ َﻖ ﻓ ََﺴ ّﻮ ٰی‬ ‫و ﻫﻤﺎن ﮐﻪ اﻧﺪازه ﮔﺮﻓﺖ و ﻫﺪاﻳﺖ ﻓﺮﻣﻮد‬ ‫َواﻟﱠﺬی َﻗﺪ َﱠر َﻓ َﻬ ٰ‬ ‫ﺪی‬ ‫اﻋﻠﯽ‪ ١ ،‬ﺗﺎ ‪٣‬‬ ‫ٰ‬ ‫از ﻗﻮل ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ ﻧﻴﺰ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﮔﻔﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺎ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﻗﺎل َر ﱡﺑ َﻨﺎ اﻟﱠﺬی‬ ‫َ‬ ‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﻴﺰی ﺧﻠﻘﺶ را ﺑﺨﺸﻴﺪه‬ ‫و‬ ‫ﻄﯽ ُﮐ ﱠﻞ َﺷ ۡﯽ ٍء ﺧَ ۡﻠﻘَﻪ‬ ‫َا ۡﻋ ٰ‬ ‫ﺳﭙﺲ ﻫﺪاﻳﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺪی‬‫ُﺛ ﱠﻢ َﻫ ٰ‬ ‫ﻃﻪ‪٥٠ ،‬‬ ‫ﺗﻔﮑﺮ در آﻳﺎت‬ ‫از اﻳﻦ آﻳﺎت‪ ،‬ﭼﻪ ﻧﮑﺎﺗﯽ را ﻣﯽ ﺗﻮان اﺳﺘﻨﺒﺎط ﮐﺮد؟ ﺳﻪ ﻧﮑﺘﻪ ی اﺻﻠﯽ را ﺑﻴﺎن ﮐﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫‪١‬ــ ………………‬ ‫‪٢‬ــ ………………‬ ‫‪٣‬ــ ………………‬ ‫‪٢‬ــ وﻳﮋﮔﯽ ﻫﺎی اﻧﺴﺎن‬ ‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻫﺪاﻳﺖ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮدی ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ دو ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻃﺮاﺣﯽ ﻣﯽ ﺷﻮد‪:‬‬ ‫اﻟﻒ( ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن وﺟﻮدی و وﻳﮋﮔﯽ ﻫﺎی آن ﻣﻮﺟﻮد‪.‬‬ ‫ب( ﻫﺪف و ﻣﻘﺼﺪ آن ﻣﻮﺟﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺮای اﻳﻦ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﺮﺑﻴﺖ اﻧﺴﺎن را درﻳﺎﺑﻴﻢ‪ ،‬ﺿﺮوری اﺳﺖ ﺳﺎﺧﺘﺎر وﺟﻮدی او و‬ ‫ﻫﺪف ﻫﺎﻳﯽ را ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻧﻬﺎدش ﻗﺮار داده‪ ،‬ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ و ﻧﻘﺸﻪ ی راه را ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ آن ﻫﺎ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﮐﻨﻴﻢ‪.‬اﻳﻦ‬ ‫وﻳﮋﮔﯽ ﻫﺎ ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از‪:‬‬ ‫‪١‬ــ‪٢‬ــ ﺑﻬﺮه ﻣﻨﺪی از ﻗﻮه ی ﻋﻘﻞ و ﺧﺮد‪ :‬اﻧﺴﺎن دارای ﻗﻮه ی ﻋﻘﻞ و ﺧﺮد اﺳﺖ‪.‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻗﻮه‬ ‫ﻣﯽ اﻧﺪﻳﺸﺪ و واﻗﻌﻴﺖ ﻫﺎی ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺧﻮد را ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻗﻮه ﺧﻮﺑﯽ ﻫﺎ را از ﺑﺪی ﻫﺎ‬ ‫ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﯽ دﻫﺪ و آن ﭼﻪ را ﺧﻮب ﺗﺸﺨﻴﺺ داده‪ ،‬ﺑﺮﻣﯽ ﮔﺰﻳﻨﺪ‪.‬اﻧﺴﺎن در اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎی ﺧﻮد از ﻫﻤﻴﻦ‬ ‫‪٤‬‬  ‫ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ ﺑﻬﺮه ﻣﯽ ﺑﺮد؛ ﻳﻌﻨﯽ اﺑﺘﺪا درﺑﺎره ی آن ﮐﺎر ﻓﮑﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ آن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽ دﻫﺪ‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ‪٢‬ــ ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ اﺧﺘﻴﺎر و اﻧﺘﺨﺎب‪ :‬ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ اﻧﺴﺎن ﻣﻮﺟﻮدی ﻣﺨﺘﺎر و اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺮ اﺳﺖ‬ ‫و اﻳﻦ ﻗﺪرت اﺧﺘﻴﺎر رﻳﺸﻪ در ﻗﺪرت ﺗﻌﻘﻞ او دارد و ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺪرت ﺗﻌﻘﻞ ﺑﻪ او اﺟﺎزه ﻣﯽ دﻫﺪ ﻫﺪف ﻫﺎ و‬ ‫راه ﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﯽ و ﺳﺒﮏ و ﺳﻨﮕﻴﻦ ﮐﻨﺪ و از ﺑﻴﺎن ﻫﺪف ﻫﺎ و راه ﻫﺎ‪ ،‬ﻫﺮﮐﺪام را ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽ ﻳﺎﺑﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﺪ‪.‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺰﻳﺪن و اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮدن‪ ،‬ﭘﺲ از ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ و ﺗﺸﺨﻴﺺ دادن اﻣﮑﺎن ﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ رو ﻫﺮ ﻗﺪر ﮐﻪ ﻗﺪرت ﺗﻔﮑﺮ و ﺗﻌﻘﻞ رﺷﺪ ﺑﻴﺶ ﺗﺮ ﻣﯽ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎب ﻫﺎ درﺳﺖ ﺗﺮ و ﺑﻬﺘﺮ ﺻﻮرت‬ ‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺮﻓﺖ و زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺎﻣﺎن ﺑﻬﺘﺮی ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ‪٢‬ــ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪی از ﮐﺎﻧﻮن ﻗﻠﺐ‪ :‬ﻗﻠﺐ ﻳﺎ دل‪ ،‬ﮐﺎﻧﻮن ﻋﻮاﻃﻒ و اﺣﺴﺎﺳﺎت‪ ،‬دوﺳﺘﯽﻫﺎ و دﺷﻤﻨﯽﻫﺎ‪،‬‬ ‫ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎ و ﺳﻮقﻫﺎ‪ ،‬ﮔﺴﺴﺘﻦﻫﺎ و ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﯽﻫﺎ و ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮیﻫﺎﺳﺖ‪.‬دل اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻴﺰی ﻳﺎ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﭘﻴﻮﻧﺪد و‬ ‫ﻳﺎ از ﮐﺴﯽ ﻳﺎ ﭼﻴﺰی ﻣﯽﮔﺴﻠﺪ‪ ،‬ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺣﻘﻴﻘﺘﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﻳﺎ ﺣﻘﻴﻘﺘﯽ را رﻫﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺑﺎﻃﻠﯽ ﺳﺮ ﻣﯽﺳﭙﺎرد‪.‬‬ ‫در واﻗﻊ‪ ،‬ﻗﻠﺐ ﮐﺎﻧﻮن ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴﺮی ﻫﺎی ﻣﺎﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻮ ﮐﻪ رو ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ و رﻓﺘﺎر ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن‬ ‫ﺳﻮ رو ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫راﺑﻄﻪ ی ﻗﻠﺐ و ﻋﻘﻞ راﺑﻄﻪ ی روﻧﺪه ای اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺮاﻏﯽ ﻗﻮی و ﭘﺮﻧﻮر ﺑﻪ دﺳﺖ دارد‪.‬ﻫﺮﮔﺎه ﻗﻠﺐ‬ ‫از ﭼﺮاغ ﻋﻘﻞ ﺑﻬﺮه ﻣﯽ ﺑﺮد‪ ،‬در ﻣﺴﻴﺮ درﺳﺖ ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﻴﺮد و ﻫﺮﮔﺎه از آن ﺑﻬﺮه ﻧﻤﯽ ﺑﺮد و آن را ﺧﺎﻣﻮش‬ ‫ﻫﻮی و ﻫﻮس‬ ‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﮔﻤﺮاﻫﯽ دﭼﺎر ﻣﯽ ﺷﻮد و از ﻣﺴﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻣﻨﺤﺮف ﻣﯽ ﮔﺮدد‪.‬وﻗﺘﯽ ﻗﻠﺐ ﮔﺮﻓﺘﺎر ٰ‬ ‫ﺷﺪه و ﺳﺮ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻫﻮس ﻫﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﻋﻘﻞ ﭘﻴﺮوی ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪.‬اﮔﺮ ﻣﯽ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻗﻠﺐ ﻣﺎ ﺑﻪ‬ ‫ﻫﺪف ﻫﺎی ﻣﺘﻌﺎﻟﯽ ﺑﺮﺳﺪ و ﺑﻪ راه ﻫﺎی درﺳﺖ ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻨﺪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ او را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ای ﺗﺮﺑﻴﺖ ﮐﻨﻴﻢ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﻋﻘﻞ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﻫﻮی و ﻫﻮس‪.‬‬ ‫‪٤‬ــ‪٢‬ــ وﺟﻮد ﮔﺮاﻳﺶ ﻫﺎی ﻓﻄﺮی‪ :‬اﻧﺴﺎن در ﺳﺮﺷﺖ و ﻧﻬﺎد ﺧﻮد دارای ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ای از‬ ‫ﮔﺮاﻳﺶ ﻫﺎی ﻣﺘﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ »ﺣﻘﻴﻘﺖ«‪» ،‬زﻳﺒﺎﻳﯽ«‪» ،‬ﺧﻴﺮ اﺧﻼﻗﯽ« و »ﭘﺮﺳﺘﺶ« اﺳﺎﺳﯽ ﺗﺮﻳﻦ‬ ‫ﮔﺮاﻳﺶ ﻫﺎی ﻓﻄﺮی اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪.١‬اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻓﻄﺮی اﻳﻦ اﻣﻮر را دوﺳﺖ دارد و ﺧﻮاﺳﺘﺎر آن ﻫﺎﺳﺖ و‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم رﺳﻴﺪن ﺑﻪ آن ﻫﺎ اﺣﺴﺎس ﻟﺬت و ﺷﺎداﺑﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و رﺷﺪ و ﮐﻤﺎل ﺧﻮد را در آن ﻫﺎ ﻣﯽ ﺑﻴﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ ٥‬ــ‪٢‬ــ دو ُﺑﻌﺪی ﺑﻮدن وﺟﻮد اﻧﺴﺎن‪ :‬وﺟﻮد اﻧﺴﺎن ﺗﺮﮐﻴﺒﯽ از ﺑﺪن و روح اﺳﺖ‪.‬ﺑﺪن ُﺑﻌﺪ‬ ‫ﻣﺎدی وﺟﻮد اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻴﺎزﻫﺎی ﺧﺎص ﺧﻮد را دارد و رﺷﺪ و ﺗﮑﺎﻣﻠﺶ ﻧﻴﺰ ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﺧﻮد‬ ‫آن اﺳﺖ‪.‬ﻣﺴﮑﻦ‪ ،‬ﻟﺒﺎس و ﻏﺬا از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻴﺎزﻫﺎی ُﺑﻌﺪ ﻣﺎدی وﺟﻮد ﻣﺎﺳﺖ‪.‬ﮐﻮدﮐﯽ ﮐﻪ از ﻣﺎدر ﻣﺘﻮﻟﺪ‬ ‫ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬از ﺟﻬﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ زﻳﺴﺘﯽ و ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ رﺷﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﺰرگ و ﺑﺰرگ ﺗﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ‬ ‫‪١‬ــ اﻧﺴﺎن در ﻗﺮآن‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﺷﻬﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻣﻄﻬﺮی‪ ،‬ص ‪٢٠‬‬ ‫‪٥‬‬ ‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ای ﻣﯽ رﺳﺪ ﮐﻪ رﺷﺪ اﻧﺪام ﻫﺎی ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ او ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻳﻦ اﻧﺪامﻫﺎ‬ ‫رو ﺑﻪ ﻓﺮﺳﻮدﮔﯽ ﻣﯽﮔﺬارد و ﺿﻌﻴﻒ و ﺿﻌﻴﻒﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﮐﻪ ﻣﺮگ ﺑﺪن ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎی‬ ‫زﻳﺴﺘﯽ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫ُﺑﻌﺪ روﺣﯽ اﻧﺴﺎن ﻧﻴﺰ ﮐﻪ ﻣﺠﺮد از ﻣﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻴﺎزﻫﺎ و رﺷﺪ و ﮐﻤﺎل ﺧﺎص ﺧﻮد را دارد‪.‬آن ﭼﻪ‬ ‫درﺑﺎره ی ﮔﺮاﻳﺶ ﻫﺎی ﻓﻄﺮی ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ُﺑﻌﺪ روﺣﯽ اﺳﺖ‪.‬ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺟﻮﻳﯽ ﻳﮏ ﻧﻴﺎز روﺣﯽ‬ ‫اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﮐﺴﺐ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻪ درﺟﻪ ای از رﺷﺪ و ﮐﻤﺎل دﺳﺖ ﻣﯽ ﻳﺎﺑﺪ و ﭘﻴﺶ ﻣﯽ رود‪.‬ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ‪،‬‬ ‫ﮐﺴﺐ ﻓﻀﺎﻳﻞ اﺧﻼﻗﯽ ﻳﮏ ﻧﻴﺎز روﺣﯽ اﺳﺖ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻓﻀﺎﻳﻞ آراﺳﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺮاﺗﺒﯽ از‬ ‫رﺷﺪ را ﭘﻴﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ُﺑﻌﺪ ﻣﺎدی و ﻣﻌﻨﻮی اﻧﺴﺎن ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﺤﮑﻤﯽ ﺑﺎ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﮐﻤﮏ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و در ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ‬ ‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﯽ ﮔﺬارﻧﺪ‪.‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل‪ ،‬رﻓﻊ ﻧﻴﺎزﻫﺎی ﻣﺎدی‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻤﮏ داﻧﺶ ﮐﻪ ﻳﮏ اﻣﺮ ﻣﻌﻨﻮی و روﺣﯽ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﻣﻴﺴﺮ اﺳﺖ و ﺑﺴﻴﺎری از داﻧﺶ ﻫﺎی اﻧﺴﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﭼﺸﻢ و ﮔﻮش و ﺳﺎﻳﺮ اﺑﺰارﻫﺎی ﺣﺴﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ‬ ‫ﻣﯽ آﻳﻨﺪ‪.‬ﺑﺪن ﺳﺎﻟﻢ ﻳﺎ رﻧﺠﻮر ﺑﻪ ﺳﻼﻣﺘﯽ و ﻧﺸﺎط ﻳﺎ رﻧﺠﻮری روح ﮐﻤﮏ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺷﺎداﺑﯽ ﻳﺎ ﻏﻤﮕﻴﻨﯽ روح‬ ‫ﻧﻴﺰ در ﺳﻼﻣﺘﯽ ﻳﺎ ﺑﻴﻤﺎری ﺑﺪن ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻳﺎﺑﯽ‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺘﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ارﺗﺒﺎط و ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻴﺎن ﺟﺴﻢ و روح ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻬﻴﻪ ﮐﻨﻴﺪ‬ ‫و درﺑﺎره ی ﻫﺮﻳﮏ از اﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎ ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ روح و ﺑﺪن و ﻫﻤﮑﺎری دﻗﻴﻖ ﻣﻴﺎن آن ﻫﺎ در رﻓﻊ ﻧﻴﺎز ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﮔﻮﻳﺎی اﻳﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ای واﺣﺪ ﺑﺮای ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻫﺮ دو ﻻزم اﺳﺖ و ﻫﺮ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ای ﮐﻪ ﺑﻪ ﻳﮏ ُﺑﻌﺪ وﺟﻮد اﻧﺴﺎن ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﺪ و ُﺑﻌﺪ‬ ‫دﻳﮕﺮ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻮﻓﻖ و زﻳﺎﻧﺒﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪ ٦‬ــ‪٢‬ــ داﺷﺘﻦ دو زﻧﺪﮔﯽ دﻧﻴﻮی و اﺧﺮوی‪ :‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اﻧﺒﻴﺎ و دﻻﻳﻞ ﻋﻘﻠﯽ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ‬ ‫در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻫﺎ زﻧﺪﮔﯽ دﻳﮕﺮی در ﺟﻬﺎن آﺧﺮت ﭘﻴﺶ رو دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺛﻤﺮه و ﻧﺘﻴﺠﻪ ی ﻧﺤﻮه ی زﻧﺪﮔﯽ‬ ‫در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪.‬زﻧﺪﮔﯽ در ﺟﻬﺎن آﺧﺮت ﻳﮏ زﻧﺪﮔﯽ اﺑﺪی و ﺟﺎودان اﺳﺖ و ﻣﺮگ و ﻧﻴﺴﺘﯽ در آن‬ ‫راه ﻧﺪارد‪.‬ﻟﺬا ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ی ﺗﺮﺑﻴﺘﯽ ﻣﻮﻓﻖ ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ای اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﺎ را ﺑﺮای زﻧﺪﮔﯽ ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ در ﺟﻬﺎن‬ ‫آﺧﺮت آﻣﺎده ﮐﻨﺪ و ﺗﻮﺷﻪ ﻫﺎی ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز آن را ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬اﺻﻞ ﺳﻌﺎدت اﺧﺮوی در ﮔﺮو ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺻﺤﻴﺢ‬ ‫ُﺑﻌﺪ روﺣﯽ اﻧﺴﺎن و ﮐﺴﺐ ﮐﻤﺎﻻت و ﻓﻀﺎﻳﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪٦‬‬ ‫‪٧‬ــ‪٢‬ــ وﺟﻮد ﻧﻔﺲ ّﻟﻮاﻣﻪ و ﻧﻔﺲ اﻣﺎره در اﻧﺴﺎن‪ :‬ﻗﺮآن ﮐﺮﻳﻢ و ﻣﻌﺼﻮﻣﺎن ﺑﺰرﮔﻮار‬ ‫)ﺻﻠﻮات اﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻬﻢ( ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽ آﻣﻮزﻧﺪ‪:‬‬ ‫اﻧﺴﺎن دارای ﻧﻔﺲ ّﻟﻮاﻣﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﻮﺑﯽﻫﺎ دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﺑﺪیﻫﺎ ﻣﻨﻊ ﻣﯽﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻮی و ﻫﻮس ﻫﺎی زودﮔﺬر و ﻓﺎﻧﯽ ﻓﺮا ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪ‬ ‫اﻧﺴﺎن دارای ﻧﻔﺲ ا ّﻣﺎره اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺑﻪ ﺳﻮی ٰ‬ ‫و از ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ و ﮐﻤﺎل ﺑﺎز ﻣﯽ دارد‪.‬‬ ‫ﺷﻴﻄﺎن در ﮐﻤﻴﻦ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﺗﺎ او را ﻓﺮﻳﺐ دﻫﺪ و زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎی ﺳﻘﻮط او در ﮔﻨﺎه را ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶ‬ ‫ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﮐﺮﻳﻢ و رواﻳﺎت ﻣﻌﺼﻮﻣﺎن درﺑﺎره ی وﻳﮋﮔﯽ ﻫﺎی ﻓﻮق ﺗﺤﻘﻴﻖ ﮐﻨﻴﺪ‬ ‫و در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ای اراﺋﻪ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺷﮑﻞ ﮔﻴﺮی رﻓﺘﺎر در اﻧﺴﺎن‬ ‫ﺑﺮای اﻳﻦ ﮐﻪ اﻋﻤﺎل و رﻓﺘﺎرﻫﺎی اﺧﺘﻴﺎری از اﻧﺴﺎن ﺳﺮ ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺧﺎﺻﯽ در اﻧﺴﺎن ﻃﯽ ﻣﯽ ﺷﻮد‬ ‫و ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﺎﺻﯽ در اﻳﻦ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻧﻘﺶ دارﻧﺪ‪.‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻓﻌﻞ اﺧﺘﻴﺎری اﻧﺴﺎن ﮔﺬرﮔﺎه ﺧﺎﺻﯽ دارد و‬ ‫ﺑﺪون ﻋﺒﻮر از اﻳﻦ ﮔﺬرﮔﺎه‪ ،‬ﻓﻌﻞ اﺧﺘﻴﺎری اﻧﺴﺎن ﻣﻌﻨﺎ ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﺑﺮای اﻳﻦ ﮐﻪ اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﺳﻮی اﻧﺠﺎم دادن ﻋﻤﻞ ﺧﺎﺻﯽ ﻫﺪاﻳﺖ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﮐﻨﻴﻢ؛ ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ ﭘﺲ‬ ‫از ﺗﺮﺑﻴﺖ‪ ،‬وی‪ ،‬آن ﻋﻤﻞ را ﺑﺎ ﻣﻴﻞ و رﻏﺒﺖ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻋﻮاﻣﻠﯽ را ﮐﻪ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ اﻧﺠﺎم دادن ﻋﻤﻞ‬ ‫ﻧﻘﺶ دارﻧﺪ و ﻓﺮد را ﺑﻪ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴﺮی ﻣﯽ رﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ و ﺑﺎ آن ﻋﻮاﻣﻞ ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﻴﻢ‪.‬در ﻓﺮاﻳﻨﺪ‬ ‫ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴﺮی و اﻧﺠﺎم دادن ﻋﻤﻞ در اﻧﺴﺎن ﺳﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻧﻘﺶ دارﻧﺪ ﮐﻪ دو ﻋﺎﻣﻞ آن‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻋﻠﺖ و ﻳﮏ ﻋﺎﻣﻞ‬ ‫ﻧﻘﺶ ﻣﻌﻠﻮل و ﻧﺘﻴﺠﻪ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه دارد‪.‬اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از‪:‬‬ ‫اﻟﻒ ــ دﺳﺘﮕﺎه اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﺗﻌﻘﻞ‪ :‬اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎه ﮐﻪ دﺳﺘﮕﺎه ادراﮐﯽ ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪ ،‬وﻇﻴﻔﻪ ی ﺷﻨﺎﺧﺖ‬ ‫و درک ﺣﻘﺎﻳﻖ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه دارد؛ واﻗﻌﻴﺖ ﻫﺎ را ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺧﻮﺑﯽ ﻫﺎ را از ﺑﺪی ﻫﺎ ﺗﺸﺨﻴﺺ‬ ‫ﻣﯽ دﻫﺪ‪.‬ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻫﺮ ﮐﺎری ﮐﻪ از اﻧﺴﺎن ﺳﺮﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻗﺒﻠﯽ ﺗﻮﺳﻂ اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎه و ﭘﺬﻳﺮش و‬ ‫ﺗﺼﺪﻳﻖ آن‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽﮔﻴﺮد‪.‬اﻗﺪام ﺑﻪ ﮐﺎری ﮐﻪ ﻫﻴﭻ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ از آن ﻧﺪارﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻴﺴﺮ ﻧﻴﺴﺖ و ﻧﻴﺰ اﻧﺠﺎم دادن‬ ‫ﮐﺎری ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ در آن ﻓﺎﻳﺪه ای ﻧﻤﯽ ﺑﻴﻨﻴﻢ‪ ،‬از ﻣﺎ ﺳﺮ ﻧﻤﯽ زﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪٧‬‬ ‫ﭘﺲ اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎه‪ ،‬وﻇﻴﻔﻪ ی آﮔﺎﻫﯽ دادن ﺑﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه دارد‪ ،‬ﻫﻢ آﮔﺎﻫﯽ درﺑﺎره ی واﻗﻌﻴﺖ ﻫﺎﻳﯽ‬ ‫ﻧﻈﻴﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺣﻴﻮان ﻫﺎ‪ ،‬آﺳﻤﺎن ﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻢ آﮔﺎﻫﯽ درﺑﺎره ی ﺧﻮﺑﯽ ﻫﺎ و ﺑﺪی ﻫﺎﻳﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬ ‫ﻋﺪل و اﺣﺴﺎن و ﺟﻮاﻧﻤﺮدی و ﻇﻠﻢ و ﺑﺨﻞ و ﺧﻴﺎﻧﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﻮه ﻣﺴﻴﺮ درﺳﺖ‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻋﻘﻞ و ﺧﺮد ﭼﺮاغ راه ﻣﺎ و روﺷﻨﯽ ﺑﺨﺶ ﻣﺴﻴﺮ و ﺟﻬﺖ ﻣﺎﺳﺖ‪.‬ﺑﺎ اﻳﻦ ّ‬ ‫را ﻣﯽ ﻳﺎﺑﻴﻢ و از ﮔﻤﺮاﻫﯽ و ﺿﻼﻟﺖ ﺑﻴﺮون ﻣﯽ آﻳﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﻗﻮه ﺳﺨﻨﺎن ﺣﻖ اﻧﺒﻴﺎ و اوﻟﻴﺎی ﺧﺪا را از ﺳﺨﻨﺎن ﻓﺮﻳﺐ ﮐﺎران و دروغ ﭘﺮدازان ﺑﺎز‬ ‫ﻣﯽ ﺷﻨﺎﺳﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم )ص( ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫»ﻋﻘﻞ ﻧﻮری اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ی آن اﻧﺴﺎن ﺣﻖ را از ﺑﺎﻃﻞ ﺟﺪا ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪«١.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ اﻣﺎم ﮐﺎﻇﻢ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم ﻋﻘﻞ را »ﺣﺠﺖ ﺧﺪاوﻧﺪی« ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮده و ﺑﻪ ﻳﮑﯽ ازﻳﺎراﻧﺶ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﺸﺎم ﻓﺮﻣﻮده‪:‬‬ ‫ای ﻫﺸﺎم؛‬ ‫ﻳﺎ ِﻫﺸﺎم؛‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺮدم‬ ‫ِا ﱠن ﻟِ ّﻠٰ ِﻪ َﻋﻠَﯽ اﻟ ّﻨﺎ ِ‬ ‫س‬ ‫دو ﺣﺠﺖ دارد‪:‬‬ ‫ُﺣ ﱠﺠﺘَ ۡﻴ ِﻦ‬ ‫ﺣﺠﺘﯽ ﻇﺎﻫﺮ و ﺣﺠﺘﯽ ﺑﺎﻃﻦ‬ ‫ﻇﺎﻫﺮ ًة و ﺣ ﱠﺠ ًﺔ ِ‬ ‫ﺑﺎﻃﻨَ ًﺔ‬ ‫ﺣ ﱠﺠ ًﺔ ِ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫اﻣﺎ ﺣﺠﺖ ﻇﺎﻫﺮ‬ ‫َﻓﺎﻣﺎ اﻟﻈ ِ‬ ‫ّﺎﻫ ُﺮ‬ ‫ﱠ‬ ‫رﺳﻮﻻن‪ ،‬اﻧﺒﻴﺎ و اﺋﻤﻪ اﻧﺪ‬ ‫ﺒﻴﺎء َو اۡﻻَﺋِ ﱠﻤ ُﺔ‬ ‫َﺎﻟﺮ ُﺳ ُﻞ َو ا ۡ َﻻ ۡﻧ ُ‬‫ﻓ ﱡ‬ ‫‪٢‬‬ ‫و ﺣﺠﺖ ﺑﺎﻃﻦ ﻋﻘﻞ ﻫﺎ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻘﻮل‬ ‫ِ‬ ‫اﻟﺒﺎﻃﻨَ ُﺔ َﻓﺎ ۡﻟ ُﻌ ُ‬ ‫َو ا ﱠَﻣﺎ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬در روز ﺣﺴﺎب ﺑﻪ ﮔﻨﺎه ﮐﺎران ﺧﻄﺎب ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا‪» :‬ﺑﻪ ﻧﺪای ﻋﻘﻞ ﺧﻮد ﮔﻮش ﻧﺪادﻳﺪ‬ ‫و دﻋﻮت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان و اﻣﺎﻣﺎن را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻴﺪ؟« و آﻧﺎن ﭘﺎﺳﺨﯽ ﻧﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ از ﮐﺴﯽ ﺳﺮ زد‪ ،‬ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ آن را ﺑﻪ ﻋﻘﻞ ﺧﻮد واﮔﺬارد و ﺑﮕﻮﻳﺪ‪» :‬ﻋﻘﻞ ﻣﻦ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺸﺨﻴﺺ داد«‪.‬ﻋﻘﻞ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﮔﻨﺎه دﻋﻮت ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬اﻳﻦ ﻫﻮا و ﻫﻮس ﺑﻮده ﮐﻪ ﻓﺮد را ﺑﻪ ﮔﻨﺎه‬ ‫ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪه و واداﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪١‬ــ ارﺷﺎد اﻟﻘﻠﻮب‪ ،‬ص ‪١٩٨‬‬ ‫‪٢‬ــ اﺻﻮل ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬ج ‪ ،١‬ص ‪١٩‬‬ ‫‪٨‬‬  ‫ﺗﻔﮑﺮ در ﺣﺪﻳﺚ‬ ‫ﮐﺴﯽ از اﻣﺎم ﺻﺎدق )ع( ﺳﺆال ﮐﺮد‪ :‬ﻋﻘﻞ ﭼﻴﺴﺖ؟‬ ‫‪١‬‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آن ﭼﻴﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﺧﺪا ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺷﻮد و ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻳﺪ‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﭼﻪ ﻧﺘﺎﻳﺠﯽ درﺑﺎره ی ﻋﻘﻞ ﻣﯽ ﮔﻴﺮﻳﺪ؟‬ ‫ب ــ ﮐﺎﻧﻮن ﻗﻠﺐ‪ :‬ﻫﻤﻪ ی ﻣﺎ ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت ﻫﺎ و ﺟﻤﻠﻪ ﻫﺎﻳﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ »دل ﺑﺴﺘﮕﯽ«‪ » ،‬دﻟﻢ ﻣﯽ ﺧﻮاﻫﺪ «‪،‬‬ ‫» دﻟﺪادﮔﯽ« و »آدﻣﯽ ﺗﺎﺑﻊ دﻟﺶ ﮐﺎر ﻣﯽ ﮐﻨﺪ« آﺷﻨﺎﻳﻴﻢ‪.‬اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﻫﺎ و ﺟﻤﻠﻪ ﻫﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دﻫﻨﺪ ﮐﻪ »ﻗﻠﺐ«‬ ‫ﮐﺎﻧﻮن ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﻳﺎ ﮔﺴﺴﺘﻦ‪ ،‬دوﺳﺘﯽ ﮐﺮدن ﻳﺎ دﺷﻤﻨﯽ ﮐﺮدن‪ ،‬ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪن ﻳﺎ ﺳﺮﺑﺎز زدن و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﺮﮐﺰ‬ ‫ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴﺮی اﺳﺖ‪.‬ﺣﺘﯽ ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ ﮐﻪ ﻋﻘﻞ در اﺧﺘﻴﺎر اﻧﺴﺎن ﻗﺮار ﻣﯽ دﻫﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻮرد ﭘﺬﻳﺮش‬ ‫ﻗﻠﺐ واﻗﻊ ﺷﻮد و ﻗﻠﺐ ﺗﺴﻠﻴﻢ آن ﺣﻘﻴﺖ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻓﺎﻳﺪه ﺑﺨﺶ اﺳﺖ‪.‬ﭼﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺣﻘﺎﻳﻘﯽ ﮐﻪ ﻋﻘﻞ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ آن ﻫﺎ‬ ‫را ﺗﺸﺨﻴﺺ داده و ﻣﺎ را ﺑﻪ آن ﻫﺎ راﻫﻨﻤﺎﻳﯽ ﮐﺮده ا ّﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﮐﻪ ﻗﻠﺐ ﺗﺴﻠﻴﻢ آن ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻧﺸﺪه و ﺑﺎ آن ﻫﺎ‬ ‫ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﮑﺮده‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ آن ﻫﺎ اﻳﺴﺘﺎده اﻳﻢ و ﺑﺎ آن ﻫﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ورزﻳﺪه اﻳﻢ‪.‬و ﭼﻪ ﺑﺴﻴﺎر اﻣﻮر ﺑﺎﻃﻠﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﻋﻘﻞ ﺑﻪ ﺑﻄﻼن آن ﻫﺎ ﺧﺒﺮ داده ا ّﻣﺎ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﺑﻪ آن ﻫﺎ دل ﺑﺴﺘﻪ اﻳﻢ و ﻗﻠﺒﻤﺎن ﺗﺴﻠﻴﻢ آن ﻫﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ارزﻳﺎﺑﯽ ﺧﻮد‬ ‫درﺑﺎره ی دل ﺑﺴﺘﮕﯽ ﻫﺎی ﺧﻮد ﺗﺄﻣﻞ ﮐﻨﻴﺪ ﺗﺎ درﻳﺎﺑﻴﺪ ﮐﻪ در ﮐﺪام ﻳﮏ از آن ﻫﺎ ﻣﻴﺎن‬ ‫ﻋﻘﻞ و ﻗﻠﺐ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﺣﺐ ﺑﻪ آن‪» ،‬اﻳﻤﺎن« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﮔﺮ‬ ‫ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺷﺪن ﻗﻠﺐ و اﻟﺘﺰام ﺑﻪ آن و ﺷﻮق و ّ‬ ‫ﻋﻘﻞ ﺧﻮﺑﯽ ﮐﺎری را ﺗﺼﺪﻳﻖ ﮐﺮد و ﻗﻠﺐ ﺗﺴﻠﻴﻢ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺷﺪ و ﺑﺪان ﺣﺐ و ﺷﻮق ﭘﻴﺪا ﮐﺮد؛ ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻪ آن‬ ‫اﻳﻤﺎن آورد‪ ،‬آن ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﺧﻮاﻫﻴﻢ داد‪.‬ﭘﺲ »ﺷﻨﺎﺧﺖ« ﮐﺎر ﻋﻘﻞ و »اﻳﻤﺎن« ﮐﺎر ﻗﻠﺐ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﻴﻢ‪:‬‬ ‫اﻟﻒ( ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﻴﺰی اﻳﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﮐﻪ ﻋﻘﻞ ﻣﺎ آن ﭼﻴﺰ را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺷﻤﺎرد‪.‬در اﻳﻦ‬ ‫ﺻﻮرت ﻣﻴﺎن »ﻗﻠﺐ« و »ﻋﻘﻞ« ﻣﺎ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ ا ّﻣﺎ ﭼﻮن ﻫﻤﻮاره آدﻣﯽ ﺑﻪ آن ﺳﻮ ﻣﯽ رود ﮐﻪ دﻟﺶ ﻣﯽ رود‪،‬‬ ‫ﻫﻮی و ﻫﻮس ﭘﻴﺮوی‬ ‫راﻫﻨﻤﺎﻳﯽ ﻋﻘﻞ را ﻧﺎدﻳﺪه ﻣﯽ ﮔﻴﺮد و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن دل ﻋﻤﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬دل‪ ،‬در ﻣﻮاردی از ٰ‬ ‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺷﻬﻮت و ﻏﻀﺐ را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺣﺎﮐﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و از ﺗﺎﺑﻌﻴﺖ ﻋﻘﻞ ﺑﻴﺮون ﻣﯽ رود‪.‬‬ ‫‪١‬ــ اﺻﻮل ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬ج ‪ ،١‬ص ‪١١‬‬ ‫‪٩‬‬ ‫ب( درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ اﮐﻨﻮن ﮐﻠﻤﻪ ی »اﻳﻤﺎن« را ﺑﺮای اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬آﺧﺮت‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و دﻳﻦ اﺳﻼم‬ ‫ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽ ﺑﺮﻳﻢ ا ّﻣﺎ اﻳﻦ ﮐﻠﻤﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺑﺰرگ اﺧﺘﺼﺎص ﻧﺪارد‪.‬اﻳﻤﺎن‪ ،‬ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮی‬ ‫ﺗﻌﻠﻖ ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬زﻳﺮا اﻳﻤﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺗﺴﻠﻴﻢ و اﻟﺘﺰام ﻗﻠﺒﯽ و ﺣﺐ و ﺷﻮق ﻗﻠﺒﯽ ﺑﻪ ﻳﮏ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻳﺎ ﻳﮏ ﮐﺎر ﻳﺎ ﻳﮏ‬ ‫راه اﺳﺖ‪.‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻫﻞ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻠﺒ ًﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﮐﺎر ﻋﻼﻗﻪ ﭘﻴﺪا ﮐﺮده و ﻣﻠﺘﺰم ﺑﻪ آن اﺳﺖ‪.‬ﮐﺴﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ‬ ‫ﺳﻴﮕﺎر ﻣﯽ ﮐﺸﺪ‪ ،‬ﻗﻠﺒﺶ ﺗﺴﻠﻴﻢ اﻳﻦ ﮐﺎر ﺷﺪه و ﺑﺪان ﺣﺐ و ﺷﻮق ﭘﻴﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ اﻳﻤﺎن ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻳﮏ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺧﻮب و ارزﺷﻤﻨﺪ ﺗﻌﻠﻖ ﺑﮕﻴﺮد ﻳﺎ ﺑﻪ ﻳﮏ اﻣﺮ ﺑﺎﻃﻞ‪،‬‬ ‫زﺷﺖ و ﺑﯽ ارزش‪.‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﻴﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻪ ﭼﻴﺰی اﻳﻤﺎن دارﻳﻢ و دل ﺑﺴﺘﻪ اﻳﻢ‪.‬دل ﻣﺎ رو ﺑﻪ ﺳﻮی ﮐﺠﺎ و‬ ‫ﭼﻪ ﮐﺴﯽ دارد و ﻗﺒﻠﻪ ﮔﺎﻫﺶ ﮐﻴﺴﺖ؟ ﺧﺪا ﻳﺎ ﺷﻴﻄﺎن‪ ،‬ﺣﻖ ﻳﺎ ﺑﺎﻃﻞ؟‬ ‫ﻗﺮآن ﮐﺮﻳﻢ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫آﻳﺎ ﻧﻨﮕﺮﻳﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬ ‫َاﻟَﻢ ﺗَ َﺮ اﻟَﯽ ا ﱠﻟ َ‬ ‫ﺬﻳﻦ‬ ‫ﺑﻬﺮه ای از ﮐﺘﺎب ﺑﻪ آن ﻫﺎ داده ﺷﺪه‬ ‫ﺼﻴﺒﺎ ِﻣ َﻦ ا ۡﻟ ِﮑ ِ‬ ‫ﺘﺎب‬ ‫اوﺗﻮ ﻧَ ً‬ ‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺖ و ﻃﺎﻏﻮت اﻳﻤﺎن ﻣﯽ ورزﻧﺪ ……‬ ‫ُﻳﺆ ِۡﻣﻨﻮن ﺑِﺎ ۡﻟ ِﺠ ۡﺒ ِﺖ َو اﻟﻄّﺎﻏﻮت …‬ ‫ﻧﺴﺎء‪٥١ ،‬‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ آﻳﻪ‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪی اﻳﻤﺎن را ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﮐﻪ ﺑﺖ ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﻨﺪ و ﻣﻄﻴﻊ ﻃﺎﻏﻮتاﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﭼﻮن در ﺑﻴﺶﺗﺮ ﻣﻮارد‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪی اﻳﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮای اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا و دﻳﻦ ﺧﺪا ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ »ﻣﺆﻣﻦ«‬ ‫ﻣﯽﮔﻮﻳﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮرﻣﺎن ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا و دﻳﻦ اﻟﻬﯽ اﻳﻤﺎن دارد و از ﺑﺎﻃﻞ و ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﺑﻪ دور اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ج ــ اﻋﻀﺎ و ﺟﻮارح‪ :‬ﻣﺎ ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ را ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ی اﻋﻀﺎ و ﺟﻮارح ﺧﻮد اﻧﺠﺎم ﻣﯽ دﻫﻴﻢ‪.‬دﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﭘﺎ‪ ،‬ﭼﺸﻢ‪ ،‬ﮔﻮش‪ ،‬زﺑﺎن‪ ،‬دﻫﺎن و ﺳﺎﻳﺮ اﻋﻀﺎ‪ ،‬اﺑﺰار ﻣﺎ در اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎﻳﻤﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬ ‫ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺶ ﺗﺮ از ﭼﺸﻢ ﺧﻮد ﮐﻤﮏ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮﮔﺮی دل ﺑﺴﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺶ ﺗﺮ از ﭼﺸﻢ و دﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﻬﺮه ﻣﯽ ﺑﺮد؛ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻏﺬای ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪ اش را ﻣﻴﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از‬ ‫دﺳﺖ و ﭼﺸﻢ و دﻫﺎن ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ﻓﺮاﻳﻨﺪ اﻧﺠﺎم ﻳﮏ ﻋﻤﻞ در اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﻣﯽ ﻓﻬﻤﺪ و ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﯽ دﻫﺪ‪ :‬ﻋﻠﻢ‬ ‫ﻗﻠﺐ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﯽ ﺷﻮد و ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻨﺪ ﻣﯽ ﮔﺮدد‪ :‬اﻳﻤﺎن‬ ‫اﻋﻀﺎ و ﺟﻮارح اﻧﺠﺎم ﻣﯽ دﻫﻨﺪ‪ :‬ﻋﻤﻞ‬ ‫‪١٠‬‬  ‫‪١‬ــ‪٣‬ــ راﺑﻄﻪ ی ﻣﻴﺎن ﻋﻘﻞ و ﻗﻠﺐ و اﻋﻀﺎ‬ ‫اﻳﻦ ﺳﻪ ﻋﺎﻣﻞ در ﻳﮏ دﻳﮕﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ دارﻧﺪ و ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬وﻗﺘﯽ ﻋﻘﻞ ﻣﻔﻴﺪ ﺑﻮدن‬ ‫ﮐﺎری را درک و ﺗﺼﺪﻳﻖ ﮐﺮد‪ ،‬ﻫﺮ ﻗﺪر اﻳﻦ ﻋﻠﻢ ﻗﻮی ﺗﺮ و ﻳﻘﻴﻨﯽ ﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺮاﻳﺶ ﻗﻠﺐ ﺑﻪ آن ﮐﺎر ﺑﻴﺶ ﺗﺮ‬ ‫ﻣﯽ ﺷﻮد و ﺑﻪ اﻧﺠﺎﻣﺶ راﻏﺐ ﺗﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﺎری را اﻧﺠﺎم داد و ﻓﺎﻳﺪه ی آن را ﻟﻤﺲ و‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮐﺮد‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻫﻢ ﺷﻮق و رﻏﺒﺖ او را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﺠﺪد آن ﮐﺎر ﺑﻴﺶﺗﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻳﻘﻴﻦ او را اﻓﺰاﻳﺶ‬ ‫ﻣﯽ دﻫﺪ؛ ﻳﻌﻨﯽ ﻫﻢ ﺑﺮ ﻗﻠﺐ و ﻫﻢ ﺑﺮ ﻋﻘﻞ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﯽ ﮔﺬارد‪.‬‬ ‫اﻳﻤﺎن‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺗﺼﺪﻳﻖ‬ ‫ﻗﻠﺐ‬ ‫ﻋﻘﻞ‬ ‫ﻋﻤﻞ‬ ‫اﻋﻀﺎ و ﺟﻮارح‬ ‫‪١‬ــ ﻋﺪل‪:‬‬ ‫اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ‬ ‫ﺗﺼﺪﻳﻖ ﺧﻮﺑﯽ‬ ‫ﻋﺪل‬ ‫ﻋﺪل‬ ‫ﻣﺼﺪاق ﻫﺎ‪:‬‬ ‫ﻣﺮاﻋﺎت ﻋﺪل‬ ‫‪٢‬ــ ﻧﻤﺎز‪:‬‬ ‫‪٣‬ــ ﺟﻬﺎد در راه ﺧﺪا‪:‬‬ ‫‪....‬‬ ‫‪....‬‬ ‫‪....‬‬ ‫‪....‬‬ ‫‪....‬‬ ‫‪....‬‬ ‫ذﮐﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪ‬ ‫‪١‬ــ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻫﺎی ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮد را ﻣﺮور ﮐﻨﻴﺪ و ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎﻳﯽ از اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ی ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ‬ ‫را ﺑﻴﺎﺑﻴﺪ‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ آﻳﺎ ﻣﻮاردی در زﻧﺪﮔﯽ ﺷﻤﺎ ﺑﻮده ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﮐﺎری را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻴﺪ و ﺳﭙﺲ‬ ‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻳﺎ ﺑﺪی آن ﻋﻤﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻴﺪ؟‬ ‫‪٣‬ــ آﻳﺎ ﻗﻠﺐ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ آن ﭼﻴﺰی ﮐﻪ ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﺧﻮب ﺗﺸﺨﻴﺺ داده‪ ،‬ﮔﺮاﻳﺶ ﭘﻴﺪا‬ ‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ؟ آﻳﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪ ای ﺑﺮای ﻧﻈﺮ ﺧﻮد ﺳﺮاغ دارﻳﺪ؟‬ ‫‪١١‬‬  ‫‪٤‬ــ ﻣﺮاﺗﺐ ﺗﺮﺑﻴﺖ‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻃﻮرﮐﻪ در ﭼﻴﺴﺘﯽ ﺗﺮﺑﻴﺖ دﻳﻨﯽ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪،‬ﻫﺪف ﻏﺎﻳﯽ و ﻧﻬﺎﻳﯽ ﺗﺮﺑﻴﺖ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﺷﮑﻮﻓﺎﻳﯽ و ﻓﻌﻠﻴﺖ‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻫﻤﻪ ی اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎی ﻓﻄﺮی و ﺧﺪادادی اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺘﻮازن و ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ اﺳﺖ؛ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﮐﻤﺎل ﻳﺎ‬ ‫ﺗﻘﺮب اﻟﯽ اﻟﻠﱣﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﯽﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬اﻳﻦ ﻫﺪف ﺟﺰ ﺑﺎ ﭘﻴﻤﻮدن راﻫﯽ ﮐﻪ ﺧﺪای ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺸﺎن داده و ﻧﺎم آن را‬ ‫ﻣﻴﺴﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬ﻫﺮ ﻣﺮﺑﯽ ﺑﺮای رﺳﻴﺪن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻫﺪف ﻏﺎﻳﯽ ﺑﺎﻳﺪ دو ﮐﺎر اﺳﺎﺳﯽ زﻳﺮ را‬ ‫»اﺳﻼم« ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ّ ،‬‬ ‫ﻣﺤﻮر ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎی ﺗﺮﺑﻴﺘﯽ ﺧﻮد ﻗﺮار دﻫﺪ‪:‬‬ ‫اﻟﻒ ــ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪن راه ﮐﻤﺎل و ﻣﺴﻴﺮ ﺗﻘﺮب اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ی وﻳﮋﮔﯽ ﻫﺎ و‬ ‫ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺨﺎﻃﺐ‪ :‬ﻳﮏ ﻣﺮﺑﯽ دﻳﻨﯽ‪ ،‬در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰی ﺧﻮد ﺗﻼش ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ ذﻫﻨﯽ و رﺷﺪ‬ ‫ﻋﻘﻠﯽ ﻣﺨﺎﻃﺐ در ﺳﻨﻴﻦ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ وی را ﺑﺎ ﺣﻘﺎﻳﻖ دﻳﻨﯽ آﺷﻨﺎ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ای ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺑﺎ ﻗﺪرت‬ ‫ﺗﻌﻘﻞ و ﺗﻔﮑﺮ ﺧﻮد اﻳﻦ ﺣﻘﺎﻳﻖ را ﺑﭙﺬﻳﺮد؛ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ آن ﻫﺎ ﭘﯽ ﺑﺒﺮد و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻧﻈﺮﻫﺎ و راه ﻫﺎﻳﯽ ﮐﻪ در‬ ‫ﻌﻠﯽ َﻋﻠَﻴﻪ؛ اﺳﻼم‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻼم ﻳ َ ۡﻌﻠﻮا َو ﻻ ﻳ ُ ٰ‬ ‫ﭘﻴﺮاﻣﻮن او ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ ،‬آﮔﺎﻫﯽ ﻳﺎﺑﺪ و ﺑﺎ ﺧ َﺮد ﺧﻮد ﺗﺼﺪﻳﻖ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ‪َ » :‬اۡﻻ ۡﺳ ُ‬ ‫ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ راه اﺳﺖ و ﻫﻴﭻ راﻫﯽ ﺑﺮﺗﺮ از آن ﻧﻴﺴﺖ«‪.‬‬ ‫ب ــ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮدن زﻣﻴﻨﻪ ی ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮای رﺳﻴﺪن ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺒﯽ از اﻳﻤﺎن ﻗﻠﺒﯽ ﻧﺴﺒﺖ‬ ‫ﺑﻪ راه ﮐﻤﺎل‪ :‬ﻣﺮﺑﯽ ﺗﻼش ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﻫﻢ از ﻃﺮﻳﻖ ﻋﻤﻖ ﺑﺨﺸﯽ ﺑﻪ ﺗﻔﮑﺮ و ﺗﻌﻘﻞ ﻣﺨﺎﻃﺐ درﺑﺎره ی دﻳﻦ و ﻫﻢ از‬ ‫روش ﻫﺎی دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻗﻠﺐ ﻣﺨﺎﻃﺐ را ﻧﻴﺰ ﻣﺠﺬوب و ﺗﺴﻠﻴﻢ راه اﻟﻬﯽ ﮐﻤﺎل و رﺳﺘﮕﺎری ﮐﻨﺪ و ﺷﻮق ﻋﻤﻞ ﺑﻪ‬ ‫اﻳﻦ راه را در وی ﺗﻘﻮﻳﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ اﻧﮕﻴﺰه ی ﻗﺪم ﮔﺬاﺷﺘﻦ در راه را در وی ﭘﺪﻳﺪ آورد‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﺗﺤﻘﻖ اﻳﻦ دو ﻫﺪف‪ ،‬ﻣﺘﺮ ّﺑﯽ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻋﻤﻞ و اﻧﺠﺎم وﻇﺎﻳﻒ ﮔﺎم ﺑﺮﻣﯽ دارد و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺧﺖ و‬ ‫اﻳﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﺴﺐ ﮐﺮده ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﻮﺑﯽ ﻫﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻣﺴﻴﺮ ﮐﻤﺎل را ﻣﯽ ﭘﻴﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻴﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ رﻓﺘﺎر و ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ از اﻧﺴﺎن ﺳﺮ ﻣﯽ زﻧﺪ‪ ،‬از دو ﻣﻌﺒﺮ ﻋﻘﻞ و ﻗﻠﺐ ﻣﯽ ﮔﺬرد و در‬ ‫ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮش ﻋﻘﻠﯽ و ﺗﺴﻠﻴﻢ و اﻳﻤﺎن ﻗﻠﺒﯽ‪ ،‬رﻓﺘﺎری از ﮐﺴﯽ ﺑﺮوز ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻋﻤﻠﯽ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽ دﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﯽ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻓﺮدی ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﻣﺮاﻋﺎت ﮐﻨﺪ و رﻓﺘﺎری ﻋﺎدﻻﻧﻪ در ﺟﺎﻣﻌﻪ از‬ ‫او ﺳﺮزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻋﻘﻞ و ﻗﻠﺐ او آﻣﺎده ی ﭘﺬﻳﺮش ﻋﺪل و زﻧﺪﮔﯽ ﻋﺎدﻻﻧﻪ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬ﻋﻘﻞ و ﻗﻠﺐ‬ ‫اﻧﺴﺎن ﭼﻮﻧﺎن ﻣﺰرﻋﻪ ای اﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻬﺎل ﻫﻤﻪ ی اﺑﻌﺎد ﺗﺮﺑﻴﺖ در آن ﮐﺎﺷﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ؛ آﺑﻴﺎری ﻣﯽ ﮔﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺛﻤﺮ‬ ‫ﻣﯽ رﺳﻨﺪ‪.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ آﻣﺎده ﺳﺎزی ﻣﺰرﻋﻪ ی ﻋﻘﻞ و ﻗﻠﺐ ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎر دﻳﮕﺮ ﺗﺮﺑﻴﺘﯽ اوﻟﻮﻳﺖ دارد‪.‬ﺗﺎ ﻋﻘﻞ و ﻗﻠﺐ‬ ‫ﭘﺬﻳﺮای ﻣﻘﺪم ﺧﻮﺑﯽ ﻫﺎ و زﻳﺒﺎﻳﯽ ﻫﺎ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﮐﺪام از اﺑﻌﺎد ﺗﺮﺑﻴﺘﯽ در وﺟﻮد ﻣﺎ ﻣﺘﺠﻠﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫از زاوﻳﻪ ای دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻋﻘﻞ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﺮاﻏﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ راه ﺑﻪ ﻓﻌﻠﻴﺖ رﺳﻴﺪن اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎ در ﻫﺮﻳﮏ از اﺑﻌﺎد‬ ‫را ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻗﻠﺐ ﻣﺮﮐﺰ ﺗﻮﻟﻴﺪ اﻧﺮژی ﺑﺮای ﺣﺮﮐﺖ در راﻫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻘﻞ روﺷﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪١٢‬‬ ‫ﻫﺮﻗﺪر ﻧﻮراﻓﺸﺎﻧﯽ ﻋﻘﻞ ﻗﻮی ﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬راه ﺑﻬﺘﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد و ﻫﺮﻗﺪر ﻧﻴﺮوی ﻣﺤﺮﮐﻪ ی ﻗﻠﺐ ﺑﻴﺶ ﺗﺮ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ در ﻣﺴﻴﺮ ﺳﺮﻳﻊ ﺗﺮ و ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫از ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻢ ﻋﻘﻞ در ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﯽ ﺷﻮﻳﻢ؛ اﮔﺮ ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ُﺑﻌﺪ ﻋﻘﻼﻧﯽ‬ ‫اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻓﻌﻠﻴﺖ ﻧﺮﺳﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻗﻠﺐ ﺗﺴﻠﻴﻢ راه ﺣﻖ ﺷﻮد وﺑﺪان ﮔﺮاﻳﺶ ﭘﻴﺪا ﮐﻨﺪ؟ آﻳﺎ در آن ﺻﻮرت‪،‬‬ ‫ﻗﻠﺐ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺑﻴﺮاﻫﻪ ﻫﺎ و ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﻫﺎ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و در وادی ﻫﺎی ﺿﻼﻟﺖ ﺳﺮﮔﺮدان ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ؟‬ ‫از ﻫﻤﻴﻦ روﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻋﻘﻼﻧﯽ ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ُﺑﻌﺪ ﺗﺮﺑﻴﺖ اﺳﺖ و ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ در آن ﺳﺎﻳﺮ اﺑﻌﺎد ﺗﺮﺑﻴﺖ را‬ ‫ﻧﻴﺰ ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻏﻔﻠﺖ از آن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻋﺪم رﺷﺪ و ﺷﮑﻮﻓﺎﻳﯽ آن ﻫﺎ ﻣﻨﺠﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻋﻘﻞ و ﻗﻠﺐ ﻣﯽ ﭘﺮدازﻳﻢ و ﺷﻴﻮه ﻫﺎی ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻫﺮﻳﮏ را ﺑﻴﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ‪:‬‬ ‫‪١‬ــ‪٤‬ــ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻋﻘﻞ‬ ‫ﻋﻘﻞ ﮐﺎﻧﻮن روﺷﻨﮕﺮی‪ ،‬ﻫﺪاﻳﺖ‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻل و ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺖ‪.‬ﻓﮑﺮ‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﻪ‪ ،‬دوراﻧﺪﻳﺸﯽ‪ ،‬ﺣﺴﺎﺑﮕﺮی‪،‬‬ ‫‪١‬‬ ‫ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ از ﺗﺠﻠﻴﺎت ﻋﻘﻞ اﺳﺖ‪.‬ﺧﻮاﻫﺶ ﻫﺎ و آرزوﻫﺎﻳﯽ ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ راﻫﻨﻤﺎﻳﯽ ﻋﻘﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﯽ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم ﻳﮑﯽ از ﻫﺪف ﻫﺎی ﺗﺮﺑﻴﺘﯽ ﺑﻌﺜﺖ اﻧﺒﻴﺎ را ﺷﮑﻮﻓﺎﻳﯽ ﻋﻘﻞ ﻣﯽ ﺷﻤﺎرد‬ ‫و ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫اﻟﻌﻘﻮل‪ … ٢‬و ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪی ﻫﺎی ﻋﻘﻞ ﻫﺎی آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻓﻌﻠﻴﺖ رﺳﺎﻧﻨﺪ«‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫»… َو ﻳُـﺜﻴﺮوا ﻟَﻬﻢ دﻓﺎﺋ َﻦ ُ‬ ‫اﻣﺎم ﮐﺎﻇﻢ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم ﻧﻴﺰ ﺿﻤﻦ ﺗﺄﮐﻴﺪ ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﮑﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﮑﯽ از ﻳﺎراﻧﺶ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﺸﺎم ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫»ﻳﺎﻫﺸﺎم‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﻌﺚ اﻟﻠ ُﻪ اﻧﺒﻴﺎءَه و ُر ُﺳﻠَﻪ ِاﻟﯽ ﻋﺒﺎده ِاﻻّ ﻟﻴﻌﻘﻠﻮا ﻋﻦ اﻟﻠﻪ‪.‬ﻓﺎَﺣﺴﻨُﻬﻢ اﺳﺘﺠﺎﺑ ًﺔ‬ ‫اﮐﻤﻠُﻬﻢ ﻋﻘﻼً اَر َﻓ ُﻌ ُﻬﻢ درﺟ ًﺔ ﻓﯽ اﻟﺪﻧﻴﺎ واﻵﺧﺮة‪،‬‬ ‫َﻋﻠﻤﻬﻢ ﺑﺎَﻣﺮاﻟﻠﻪ اﺣﺴﻨُﻬﻢ ﻋﻘﻼً و َ‬ ‫اﺣﺴﻨُﻬﻢ ﻣﻌﺮ َﻓ ًﺔ و ا ُ‬ ‫ﻇﺎﻫﺮ ٌة و ﺣ ﱠﺠ ٌﺔ ِ‬ ‫ﺑﺎﻃﻨَﺔٌ‪ ،‬ﻓَﺎ ﱠﻣﺎ ّ ِ‬ ‫ﻴﻦ‪ :‬ﺣ ﱠﺠ ٌﺔ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎﻟﺮ ُﺳ ُﻞ واۡﻻَ ۡﻧ ُ‬ ‫ﺒﻴﺎء َو‬ ‫اﻟﻈﺎﻫ ُﺮ َﻓ ﱡ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫ﻳﺎ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ا ﱠن ﻟ ّﻠٰﻪ ﻋﻠﯽ اﻟﻨﺎس ﱠ‬ ‫ﺣﺠﺘَ ِ ُ‬ ‫ِ‬ ‫اﻟﺒﺎﻃ َﻨ ُﺔ ﻓَﺎ ۡﻟ ُﻌﻘﻮلۡ ‪«٣.‬‬ ‫اۡﻻَﺋِ ﱠﻤ ُﺔ َو ا ﱠَﻣﺎ‬ ‫» ای ﻫﺸﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ اﻧﺒﻴﺎ و رﺳﻮﻻﻧﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮی ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻣﺒﻌﻮث ﻧﮑﺮد؛ ﻣﮕﺮ ﺑﺮای اﻳﻦ ﮐﻪ درﺑﺎره ی‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻌﻘﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻬﺘﺮ دﻋﻮت اﻧﺒﻴﺎ را اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺮﻓﺘﺸﺎن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﻣﺮ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ داﻧﺎﺗﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ ﺗﻌﻘﻞ ﻣﯽ ورزﻧﺪ و آﻧﺎن ﮐﻪ ﻋﻘﻠﺸﺎن ﮐﺎﻣﻞ ﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬درﺟﺎﺗﺸﺎن در دﻧﻴﺎ و آﺧﺮت‬ ‫ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬ای ﻫﺸﺎم‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ دو ﺣﺠﺖ ﺑﺮ ﻣﺮدم دارد‪ :‬ﺣﺠﺘﯽ ﻇﺎﻫﺮ و ﺣﺠﺘﯽ ﺑﺎﻃﻦ‪.‬ﺣﺠﺖ ﻇﺎﻫﺮ‬ ‫ﻫﻤﺎن رﺳﻮﻻن و اﻧﺒﻴﺎء و اﺋﻤﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺣﺠﺖ ﺑﺎﻃﻦ ﻫﻤﺎن ﻋﻘﻞ اﺳﺖ «‪.‬‬ ‫‪١‬ــ ﺑﻴﺴﺖ ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﺷﻬﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻣﻄﻬﺮی‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﻪ ی ﻋﻘﻞ و دل‬ ‫‪٣‬ــ ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬ج ‪ ،١‬ﭼﺎپ اﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص ‪٢٥‬‬ ‫‪٢‬ــ ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺒﻪ ی اول‬ ‫‪١٣‬‬ ‫داﺳﺘﺎن زﻳﺒﺎﻳﯽ را اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﻴﺎن ﮐﺮده ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ﻋﻤﻴﻖ در آن اﺳﺖ‪.‬اﻳﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑﺮ‬ ‫ﻣﺨﻴﺮ ﺳﺎزم ﺗﺎ از‬ ‫ﺣﻀﺮت آدم )ع( ﻓﺮود آﻣﺪ و ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬ای آدم‪ ،‬ﻣﻦ ﻣﺄﻣﻮرم ﮐﻪ ﺗﻮ را ﻣﻴﺎن ﺳﻪ ﭼﻴﺰ ّ‬ ‫ﻣﻴﺎن آن ﻫﺎ ﻳﮑﯽ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯽ‪.‬ﺣﻀﺮت آدم ﺳﺆال ﮐﺮد‪ :‬ای ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ‪ ،‬آن ﺳﻪ ﮐﺪام اﻧﺪ؟ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﺣﻴﺎ‪ ،‬دﻳﻦ‪.‬آدم ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﻘﻞ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪم‪.‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑﻪ ﺣﻴﺎ ودﻳﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ ﺷﻤﺎ ﺑﺮﮔﺮدﻳﺪ و او را‬ ‫واﻧﻬﻴﺪ ّاﻣﺎ آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر دارﻳﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﻋﻘﻞ را ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﮐﻨﻴﻢ و در ﻫﻤﺎن ﺟﺎ ﺑﺎﺷﻴﻢ‬ ‫ﮐﻪ او ﻫﺴﺖ‪.‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻧﻴﺰ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺧﺘﻴﺎر ﺑﺎ ﺷﻤﺎﺳﺖ؛ و ﺑﺎﻻ رﻓﺖ«‪.١‬‬ ‫از اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ درﻣﯽ ﻳﺎﺑﻴﻢ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ از ﻋﻘﻠﺶ ﭘﻴﺮوی ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻫﻞ ﺣﻴﺎ و دﻳﻨﺪاری ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و اﮔﺮ‬ ‫ﮐﺴﯽ در ﻣﺴﻴﺮ ﺑﯽ ﺣﻴﺎﻳﯽ و ﺑﯽ دﻳﻨﯽ ﻗﺪم ﺑﺮﻣﯽ دارد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﮐﻪ ﻋﻘﻞ را ﭼﺮاغ راه ﻗﺮار ﻧﺪاده و در وادی‬ ‫ﺟﻬﺎﻟﺖ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪١‬ــ‪١‬ــ‪٤‬ــ ﺛﻤﺮات ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻋﻘﻞ‬ ‫ﺑﺮای ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﻬﺘﺮ ﺛﻤﺮات ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻋﻘﻼﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﻼم ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن ﺧﻮد ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ و در ﺑﺮﺧﯽ از‬ ‫اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﻣﯽ اﻧﺪﻳﺸﻴﻢ‪:‬‬ ‫اﻣﺎم ﺻﺎدق ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم ﻧﻴﺰ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬ﺳﺘﻮن ﻫﺴﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﻋﻘﻞ اﺳﺖ‪.‬ﻋﻘﻞ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ی‬ ‫زﻳﺮﮐﯽ‪ ،‬ﻓﻬﻢ‪ ،‬ﺣﺎﻓﻈﻪ و داﻧﺶ اﺳﺖ‪.‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻋﻘﻠﺶ ﺑﻪ ﮐﻤﺎل ﻣﯽ رﺳﺪ و ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻘﻞ راﻫﻨﻤﺎ و ﺑﻴﻨﺎﻳﯽ ﺑﺨﺶ‬ ‫و ﮐﻠﻴﺪ ﮐﺎر اوﺳﺖ‪.‬آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﻋﻘﻠﺶ از ﻧﻮر ﺧﻮد ﻣﺪد رﺳﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪ و ﺣﺎﻓﻆ و ذاﮐﺮ و زﻳﺮک و‬ ‫ﺑﺎ ﻓﻬﻢ ﺷﻮد‪.‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ »ﭼﮕﻮﻧﻪ«‪» ،‬ﭼﺮا« و »ﮐﺠﺎ« را ﺑﺪاﻧﺪ‪.‬ﺧﻴﺮﺧﻮاه و ﺑﺪﺧﻮاه‬ ‫ﺧﻮد را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪.‬و آن ﮔﺎه ﮐﻪ اﻳﻦ را ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻣﺴﻴﺮ ﺧﻮد و ﭘﻴﻮﻧﺪ و ﺟﺪاﻳﯽ ﺧﻮد را ﺑﺪاﻧﺪ در ﺗﻮﺣﻴﺪ اﻟﻬﯽ‬ ‫و ﻗﺒﻮل ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری از او اﺧﻼص ورزد و وﻗﺘﯽ ﭼﻨﻴﻦ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻫﺎ را ﺟﺒﺮان ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﺮ آﻳﻨﺪه ی ﺧﻮد‬ ‫ﻣﺴﻠﻂ ﮔﺮدد و ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن در ﭼﻪ وﺿﻌﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ﭼﻪ در اﻳﻦ ﺟﺎﺳﺖ‪ ،‬و از ﮐﺠﺎ ﺑﺪﻳﻦ ﺟﺎ آﻣﺪه و ﺑﻪ‬ ‫‪٢‬‬ ‫ﺳﻮی ﮐﺠﺎ ﻣﯽ رود‪.‬اﻳﻦ ﻫﺎ ﻫﻤﻪ از ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻋﻘﻞ اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻋﻘﻞ در ﺗﺮﺑﻴﺖ دﻳﻨﯽ را ﺑﻪ روﺷﻨﯽ و ﮐﻤﺎل ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دﻫﺪ‪.‬ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﯽ دﻫﺪ‬ ‫ﮐﻪ ﺷﮑﻮﻓﺎﻳﯽ ﻋﻘﻞ ﺳﺒﺐ ﭼﻪ ﺧﺼﻠﺖ ﻫﺎ و ﻓﻀﺎﻳﻠﯽ در اﻧﺴﺎن ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪١‬ــ ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪١٦‬‬ ‫ﻣﻔﺘﺎح َاﻣﺮه‪ ،‬ﻓﺎذا ﮐﺎن ﺗَﺄﻳﻴﺪ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺒﺼﺮ ُه و ُ‬ ‫ﮑﻤ ُﻞ‪ ،‬و ﻫﻮ دﻟﻴﻠُﻪ و ُﻣ ُ‬ ‫واﻟﻌﻠﻢ‪ ،‬و ﺑﺎﻟﻌﻘﻞ ﻳ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫واﻟﻔﻬﻢ و اﻟﺤﻔﻆُ‬ ‫ُ‬ ‫واﻟﻌﻘﻞ ﻣﻨﻪ اﻟﻔﻄﻨ ُﺔ‬ ‫ُ‬ ‫ﻋﺎﻣ ُﺔ اﻻﻧﺴﺎن اﻟﻌﻘﻞ‪،‬‬ ‫‪٢‬ــ د َ‬ ‫ﻋﻘﻠ ِﻪ ﻣﻦ اﻟﻨﻮر ﮐﺎن ﻋﺎﻟﻤﺎ ﺣﺎﻓﻈﺎ ذاﮐﺮ ًا ﻓَ ِﻄﻨًﺎ ﻓَ ِﻬ ًﻤﺎ‪ ،‬ﻓﻌﻠﻢ ﺑﺬﻟﻚ ﮐﻴﻒ و ِﻟ َﻢ و َﺣ ُ‬ ‫ﻴﺚ‪ ،‬و َﻋ َﺮ َف َﻣﻦ ﻧ َ َﺼ َﺤ ُﻪ و َﻣﻦ َﻏ ﱠﺸ ُﻪ‪ ،‬ﻓﺎذا َﻋ َﺮ َف ذﻟﻚ َﻋ َﺮ َف َﻣﺠﺮاه و‬ ‫ِ‬ ‫ﻋﻠﯽ ﻣﺎ ﻫﻮ ٍآت‪ ،‬ﻳ َ ِﻌﺮ ُف ﻣﺎ ﻫﻮ ﻓﻴﻪ و ِﻻ َ ِ ّی‬ ‫واردا ٰ‬ ‫ﻤﺎﻓﺎت و ً‬ ‫ِ‬ ‫ﮐﺎن ﻣﺴﺘﺪرﮐًﺎ ﻟ َ‬ ‫ِ‬ ‫اﻻﻗﺮار ﺑﺎﻟﻄﺎﻋﺔ‪ ،‬ﻓﺎذا ﻓَ َﻌ َﻞ ذﻟﻚ َ‬ ‫َ‬ ‫ﻣﻮﺻﻮ َﻟ ُﻪ و ﻣﻘﺼﻮ َﻟ ُﻪ َاﺧﻠَ َﺺ اﻟﻮﺣﺪاﻧﻴ َﺔ ﻟﻠّﻪ و‬ ‫ِ‬ ‫ﺻﺎﺋـﺮ‪ ،‬و ذﻟﮏ ﮐُـﻠ ُﱡـﻪ ﻣﻦ ﺗﺄﻳﻴﺪ اﻟﻌﻘﻞ‪.‬ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬ج ‪ ،١‬ص ‪٤٨‬‬ ‫ٌ‬ ‫أﻳﻦ ﻳ َ ۡﺄ ِﺗﻴﻪ و ِاﻟﯽ ﻣﺎ ﻫﻮ‬ ‫ِ‬ ‫ﻫﻮ ٰﻫ ُﻬﻨﺎ‪َ ،‬وﻣﻦ َ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺷﯽء َ‬ ‫‪١٤‬‬  ‫اﺳﺘﺨﺮاج‬ ‫ﺛﻤﺮات ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻋﻘﻼﻧﯽ را ﮐﻪ در اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ آﻣﺪه اﺳﺘﺨﺮاج ﮐﻨﻴﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ دو ﻧﻤﻮﻧﻪ ی‬ ‫زﻳﺮ در ﻳﮏ ﺟﺪول ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪:‬‬ ‫‪١‬ــ دادن ﮐﻠﻴﺪ ﺗﺼﻤﻴﻢﻫﺎ و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻘﻞ ‪٢‬ــ اﻓﺰاﻳﺶ ﻗﺪرت ﺑﺼﻴﺮت و ﺑﻴﻨﺎﻳﯽ‬ ‫ﺗﻄﺒﻴﻖ‬ ‫اﺳﺘﺎد ﻣﻄﻬﺮی در ﮐﺘﺎب ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ در اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ اﺣﺎدﻳﺚ‪،‬‬ ‫ﺛﻤﺮاﺗﯽ ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ را ﺑﺮای ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻋﻘﻼﻧﯽ ذﮐﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪:‬‬ ‫‪١‬ــ ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ در ﻏﺮﺑﺎل ﮐﺮدن اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ‬ ‫‪٢‬ــ آﺧﺮﺑﻴﻨﯽ و آﻳﻨﺪه ﻧﮕﺮی‬ ‫‪٣‬ــ ﺗﻮأم ﺷﺪن ﻋﻠﻢ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ‬ ‫‪٤‬ــ آزاد ﺷﺪن ﻋﻘﻞ از ﻋﺎدات ﺑﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﻨﺖ ﻫﺎی ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‬ ‫‪ ٥‬ــ دﻧﺒﺎﻟﻪ روی ﻧﮑﺮدن از اﮐﺜﺮﻳﺖ و ﻣﻘ ّﻠﺪ ﺟﻤﻊ ﻧﺒﻮدن‬ ‫‪ ٦‬ــ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮی از ﻗﻀﺎوت دﻳﮕﺮان‬ ‫‪٧‬ــ رﻫﺎﺷﺪن ﻋﻘﻞ از ﭼﻨﮕﺎل ﺷﻬﻮت و ﻏﻀﺐ‬ ‫‪٧‬ــ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﺣﺴﺎﺳﺎت واﻗﻊ ﻧﺸﺪن‬ ‫‪٩‬ــ ﻋﺎدت ﺑﻪ ﭘﻴﺮوی از دﻟﻴﻞ و ﻣﻨﻄﻖ‬ ‫‪١٠‬ــ ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ ﻋﻘﻞ در ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴﺮی ﻫﺎ و اﻧﺘﺨﺎب ﻫﺎ‬ ‫ﻋﺒﺎرت ﻫﺎﻳﯽ ﮐﻪ اﺳﺘﺎد از آن ﻫﺎ ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪١‬ــ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم )ص(‪:‬‬ ‫‪١‬‬ ‫ﻋﺎﻗﺒﺘ ُﻪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻣﺮ ﻓﺘﺪﺑ ﱠ ۡـﺮ َ‬‫اذا َﻫ َﻤ ۡﻤ َﺖ ٍ‬ ‫ـﺸ َﺮ َا ۡﻫ َﻞ اﻟ َۡﻌ ۡﻘ ِﻞ َو ا ۡﻟ َﻔ ۡﻬﻢِ ﻓﯽ‬ ‫ﻌﺎﻟﯽ ﺑ َ ﱠ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﺒﺎر َك َو ﺗ َ ٰ‬ ‫‪٢‬ــ اﻣﺎم ﮐﺎﻇﻢ )ع(‪ :‬ﻳﺎ ﻫﺸﺎم ا ﱠن اﻟﻠﻪ ﺗ َ َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﺣ َﺴ َﻨ ُﻪ … » زﻣﺮ‪«٢٠ ،‬‬ ‫ﻮل ﻓَ َﻴ ﱠﺘ ِﺒ َ‬ ‫ﻌﻮن َا ۡ‬ ‫ﻮن اﻟ َﻘ َ‬ ‫ﮐ ِﺘﺎﺑـﻪ ﻓﻘﺎل »ﻓَﺒَ ّﺸ ۡﺮ ﻋﺒﺎد اﻟﺬﻳﻦ ﻳ َ ۡﺴ َﺘﻤ ُﻌ َ‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪٣‬ــ اﻣﺎم ﮐﺎﻇﻢ )ع(‪ :‬ﻳﺎ ِﻫﺸﺎم ﺛ ُ ﱠـﻢ ﺑ َ ﱠـﻴ َﻦ َا ﱠن اﻟ َۡﻌ ۡﻘ َﻞ َﻣ َﻊ اﻟ ِۡﻌﻠﻢ‪…٣‬‬ ‫‪١‬ــ ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،٧٧‬ص ‪١٣٠‬‬ ‫‪ ٢‬و ‪ ٣‬ــ ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬ج ‪ ،١‬ﭼﺎپ اﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص ‪ ٢٠‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ )ﺣﺪﻳﺚ ‪ ١٢‬ﮐﺘﺎب ﻋﻘﻞ و ﺟﻬﻞ(‬ ‫‪١٥‬‬  ‫اﻟﺬﻳﻦ ﻻ ﻳ َ ِﻌﻘﻠﻮن ﻓﻘﺎل‪َ » :‬و ِاذا َ‬ ‫ﻗﻴﻞ ﻟ َ ُﻬ ُﻢ َاﺗ ِّﺒﻌﻮا‬ ‫ِ‬ ‫‪٤‬ــ اﻣﺎم ﮐﺎﻇﻢ )ع(‪ :‬ﻳﺎ ﻫﺸﺎم ﺛ ُ ﱠـﻢ َذ ﱠم َ‬ ‫آﺑﺎءﻫُﻢ ﻻ ﻳ َ ۡﻌ ِﻘﻠﻮن َﺷ ۡﻴﺌًﺎ َو ﻻ ﻳ َ ۡﻬ َﺘﺪون‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﮐﺎن ُ‬ ‫ﻣﺎ َا َﻧﺰ َل اﻟﻠ ُﱣﻪ ﻗﺎﻟﻮا ﺑَـﻞ ﻧَـ ﱠﺘﺒ ُﻊ ﻣﺎ َا ۡﻟ َﻔﻴﻨﺎ َﻋﻠَﻴـﻪ َ‬ ‫آﺑﺎءﻧﺎ َا َوﻟَﻮ َ‬ ‫‪١‬‬ ‫» ﺑﻘﺮه ‪« ١٧١‬‬ ‫ﺪی ِﻟ ِﻘ ﱠﻠ ِﺔ َا ۡﻫ ِﻠ ِﻪ‪.‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫اﻟﻬ ٰ‬ ‫ﺮﻳﻖ ُ‬‫‪ ٥‬ــ اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن )ع(‪ :‬ﻻ ﺗَﺴ َﺘﻮ ِﺣﺸﻮا ﻓﯽ ﻃ َ ِ‬ ‫ۡ ۡ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ ٦‬ــ اﻣﺎم ﮐﺎﻇﻢ )ع(‪ :‬ﻳﺎ ِﻫﺸﺎم ﺛ ُ ﱠـﻢ َذ ﱠم اﻟﻠ ُﱣﻪ ا ۡﻟ َﮑ َﺜﺮ َة ﻓﻘﺎل‪»َ :‬و ان ﺗُﻄ ۡﻊ َاﮐﺜَ َﺮ َﻣ ۡﻦ ﻓﯽ اﻻرض‬ ‫‪٣‬‬ ‫ﺒﻴﻞ اﻟﻠ ِﱣﻪ … »اﻧﻌﺎم‪«١١٧ ،‬‬ ‫ﻳ ُ ِﻀﻠّﻮك َﻋﻦ ﺳ ِ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫اﻟﻨﺎس ﻓﯽ ﻳَﺪك ﻟُﺆﻟُﺆَة ٌ ﻣﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﻮزة ٌ َو ﻗﺎل ُ‬ ‫ﻮﮐﺎن ﻓﯽ ﻳ َ َﺪ َك َﺟ َ‬ ‫‪٧‬ــ اﻣﺎم ﮐﺎﻇﻢ )ع(‪ :‬ﻳﺎ ﻫﺸﺎم ﻟ َ َ‬ ‫ﺟﻮزة ٌ ﻣﺎ‬ ‫اﻟﻨﺎس َا ﻧﱠﻬﺎ َ‬ ‫ﻗﺎل ُ‬ ‫ﻧﺖ ﺗ َ ۡـﻌﻠَ ُﻢ َا ﻧﱠﻬﺎ َﺟ ۡﻮ َزةٌ‪ ،‬و ﻟﻮﮐﺎن ﻓﯽ ﻳ َ ِﺪ َك ﻟﺆﻟﺆة ٌ و َ‬‫ﻨﻔﻌ َﻚ َو َا َ‬‫ﮐﺎن ﻳ َ ُ‬ ‫ﻧﺖ ﺗَﻌﻠَ ُﻢ َا ﻧﱠﻬﺎ ﻟﺆﻟﺆة ٌ‪.‬‬ ‫َﺿ ﱠﺮ َك َو َا َ‬ ‫اﮐﻨﻮن ﺛﻤﺮاﺗﯽ را ﮐﻪ اﺳﺘﺎد ﻣﻄﻬﺮی ﺑﺮ ﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ اﻳﻦ اﺣﺎدﻳﺚ ﺗﻄﺒﻴﻖ دﻫﻴﺪ و‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﮐﻪ از ﻫﺮ ﺣﺪﻳﺚ ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد از آن ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽ آﻳﺪ؟ آن ﻫﺎ را ﻣﺸﺨﺺ ﮐﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﮐﺎر ﻋﻘﻞ ﭼﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﯽ دارد؟‬ ‫ﮐﺎر ّﻗﻮه ی ﻋﻘﻞ ﺷﻨﺎﺧﺖ »ﺣﻖ« و ﺟﺪاﮐﺮدن آن از »ﺑﺎﻃﻞ« اﺳﺖ‪».‬ﺣﻖ« ﻳﺎ »ﺣﻘﻴﻘﺖ« ﺑﺮ‬ ‫دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﻗﺴﻢ ّاول ﻫﻤﺎن ﻫﺴﺘﯽ و واﻗﻌﻴﺖ ﻫﺎی ﺟﻬﺎن اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺪای ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪،‬‬ ‫آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺎه‪،‬و ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﺎن و ﺣﻴﻮاﻧﺎت‪.‬وﻗﺘﯽ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻴﻢ‪» :‬ﺧﺪای ﻣﺘﻌﺎل ﺣﻖ اﺳﺖ«؛ ﻳﻌﻨﯽ‬ ‫واﻗﻌﻴﺖ دارد و ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻴﻢ‪ » :‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و آﺳﻤﺎن ﻫﺎ ﺣﻖ اﻧﺪ «؛ ﻳﻌﻨﯽ اﻳﻦ ﻫﺎ ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ و واﻗﻌﻴﺖ‬ ‫دارﻧﺪ‪.‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﺣﻖ‪ ،‬ﺧﺪاﺳﺖ؛ زﻳﺮا او ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ و ﺑﻪ وﺟﻮد آورﻧﺪه ی ﻫﻤﻪ ی‬ ‫ﻣﻮﺟﻮدات اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﮐﺎرﺑﺮد دﻳﮕﺮ‪» ،‬ﺣﻖ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ارزﺷﻤﻨﺪ و ﺧﻮب اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻫﺮ اﻣﺮ ﺑﯽ ارزش و ﺑﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﻼً؛ راﺳﺖ ﮔﻮﻳﯽ‪ ،‬اﻧﺼﺎف‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ و اﻣﺎﻧﺖ داری‪ ،‬ﺧﻮب و ﺣﻖ اﺳﺖ ّاﻣﺎ دروغ ﮔﻮﻳﯽ‪ ،‬ﺑﯽ اﻧﺼﺎﻓﯽ‪ ،‬ﻇﻠﻢ‬ ‫و ﺧﻴﺎﻧﺖ در اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺑﺪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪١‬ــ ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬ج ‪ ،١‬ﭼﺎپ اﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص ‪ ٢٠‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ )ﺣﺪﻳﺚ ‪ ١٢‬ﮐﺘﺎب ﻋﻘﻞ و ﺟﻬﻞ(‬ ‫‪ ٢‬ــ ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺒﻪ ‪٢٠١‬‬ ‫‪ ٣‬ــ ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬ج ‪ ،١‬ﭼﺎپ اﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص ‪٢٣‬‬ ‫‪١٦‬‬  ‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ‬ ‫ﮐﻠﻤﻪ ی »ﺑﺎﻃﻞ« را ﺑﺎ دو ﻣﻌﻨﺎی ﺣﻖ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﮐﻨﻴﺪ ﻣﻌﻨﺎی آن را ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻴﺪ و ﺑﺮای‬ ‫ﻫﺮﮐﺪام ﻣﺜﺎل ﻫﺎﻳﯽ ﺑﺰﻧﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻋﻘﻞ اﻧﺴﺎن ﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ از دو ﺟﻬﺖ رﺷﺪ ﮐﻨﺪ و ﭘﺮورش ﻳﺎﺑﺪ‪:‬‬ ‫ّاول‪ :‬از ﺟﻬﺖ درک و ﺷﻨﺎﺧﺖ واﻗﻌﻴﺖ ﻫﺎی ﻫﺴﺘﯽ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻟﻖ و ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت او‪.‬‬ ‫دوم‪ :‬از ﺟﻬﺖ درک و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﻮﺑﯽ ﻫﺎ و ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻫﺎ و ﮐﺎرﻫﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد رﺿﺎﻳﺖ ﺧﺪاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﺮ ﻗﺪر ﮐﻪ ﻗﻮه ی ﻋﻘﻞ ﭘﺮورش ﻳﺎﺑﺪ و ﺷﮑﻮﻓﺎ ﺷﻮد‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻋﻤﻴﻖ ﺗﺮ ﺟﻬﺎن را درک ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ‬ ‫ﻫﺪف ﻫﺎی آن ﭘﯽ ﻣﯽ ﺑﺮد و ﻧﻴﺰ ﺧﻮﺑﯽ ﻫﺎو ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻫﺎ را ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽ ﺷﻨﺎﺳﺪ و آن ﻫﺎ را از ﻫﻢ ﺟﺪا ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ‪١‬ــ‪٤‬ــ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻋﻘﻞ‬ ‫اﮐﻨﻮن‪ ،‬ﺳﺆال اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻋﻘﻞ را ﺗﺮﺑﻴﺖ ﮐﻨﻴﻢ ﺗﺎ رﺷﺪ ﻳﺎﺑﺪ و ﺷﮑﻮﻓﺎ ﺷﻮد و روﺷﻨﯽ ﺑﺨﺶ‬ ‫زﻧﺪﮔﯽ ﮔﺮدد؟‬ ‫ﺷﮑﻮﻓﺎﻳﯽ ﻋﻘﻞ در ﮔﺮو