تفسير موضوعي ترم اول 1403 PDF

‫معجزه‬ ‫راههاى اثبات نبوّ ت‬ ‫سومین مسأله بنیادى در بخش نبوّ ت این است كه صدق ادعاى پیامبران راستین و كذب مدعیان‬ ‫دروغین را چگونه مىتوان براى دیگران اثبات كرد؟‬ ‫بدون شك ا...

‫معجزه‬ ‫راههاى اثبات نبوّ ت‬ ‫سومین مسأله بنیادى در بخش نبوّ ت این است كه صدق ادعاى پیامبران راستین و كذب مدعیان‬ ‫دروغین را چگونه مىتوان براى دیگران اثبات كرد؟‬ ‫بدون شك اگر فردى تبهكار و آلوده به گناهانى باشد كه عقل هم زشتى آنها را درك مىكند چنین كسى‬ ‫قابل اعتماد و تصدیق نخواهد بود و با توجه به شرط عصمت در پیامبران مىتوان كذب ادعاى وى را‬ ‫اثبات كرد مخصوصا اگر دعوت به امورى كند كه مخالف عقل و فطرت انسان باشد یا در سخنانش‬ ‫تناقضاتى یافت شود‪.‬‬ ‫از سوى دیگر‪ ،‬ممكن است حسن سوابق فرد بگونهاى باشد كه افراد بى غرض‪ ،‬اطمینان به صدق وى‬ ‫پیدا كنند بویژه اگر عقل هم به صحّ ت محتواى دعوت او گواهى دهد‪.‬نیز ممكن است پیامبرى كسى با‬ ‫پیشگویى و معرفى پیامبر دیگر‪ ،‬ثابت شود بطورى كه براى افراد حقیقت جو‪ ،‬جاى شك و شبههاى‬ ‫باقى نمىماند‪.‬‬ ‫اما در صورتى كه مردمى قرائن اطمینان بخشى در دست نداشتند و بشارت و تأییدى هم از دیگر‬ ‫پیامبران به ایشان نرسیده بود طبعا نیاز به راه دیگرى براى اثبات نبوّ ت خواهند داشت‪.‬و خداى‬ ‫متعال بر حسب حكمت بالغهاش این راه را گشوده و معجزاتى به پیامبران داده است كه نشانه هایى بر‬ ‫صدق ادّعاى ایشان باشد و از اینروى‪ ،‬آنها را «آیات»‪ =( 1‬نشانه ها) نامیده‬ ‫‪.1‬واژه «آیات» كاربردهایى نیز دارد كه از جمله آنها نشانه هاى علم و قدرت و حكمت الهى در‬ ‫پدیده هاى هستى است خواه عادى و خواه غیرعادى‪.‬است‪.‬‬ ‫حاصل آنكه‪ :‬صدق ادّعاى پیامبر راستین را از سه راه مىتوان ثابت كرد‪:‬‬ ‫‪ -1‬از راه قرائن اطمینان بخش‪ ،‬مانند راستى و درستى و عدم انحراف از مسیر حق و عدالت در‬ ‫طول زندگى‪.‬اما این راه در مورد پیامبرانى وجود دارد كه سالها در میان مردم‪ ،‬زندگى كرده و‬ ‫داراى منش شناخته شدهاى باشند‪.‬ولى اگر پیامبرى مثل در عنفوان جوانى و پیش از آنكه مردم پى به‬  ‫شخصیت و منش ثابت او ببرند مبعوث به رسالت شد نمىتوان صحّ ت ادّعاى او را از راه چنین‬ ‫قرائنى شناخت‪.‬‬ ‫‪ -2‬معرفى پیامبر پیشین یا معاصر‪.‬این راه هم اختصاص به مردمى دارد كه پیامبر دیگرى را شناخته‬ ‫و از بشارت و تأیید وى اطلع یافته باشند و طبعا درباره نخستین پیامبر هم موردى نخواهد داشت‪.‬‬ ‫‪ -3‬از راه ارائه معجزه كه مىتواند كارآیى گسترده و همگانى داشته باشد‪.‬از اینروى به توضیح این‬ ‫راه مىپردازیم‪.‬‬ ‫تعریف معجزه‬ ‫معجزه عبارتست از‪ :‬امر خارق العادهاى كه با اراده خداى متعال از شخص مدّعى نبوت‪ ،‬ظاهر شود‬ ‫و نشانه صدق ادّعاى وى باشد‪.‬‬ ‫چنانكه ملحظه مىشود این تعریف‪ ،‬مشتمل بر سه مطلب است‪:‬‬ ‫الف‪ -‬پدیده هاى خارق العادهاى وجود دارد كه از راه اسباب و علل عادى و متعارف‪ ،‬پدید نمىآید‪.‬‬ ‫ب‪ -‬برخى از این امور خارق العاده‪ ،‬با اراده الهى و با اذن خاص خداى متعال‪ ،‬از پیامبران‪ ،‬ظهور‬ ‫مىكند‪.‬‬ ‫ج‪ -‬چنین امر خارق العادهاى مىتواند نشانه صدق ادّعاى پیامبر باشد و در این صورت‪ ،‬اصطلحا‬ ‫«معجزه» نامیده مىشود‪.‬‬ ‫اینك به توضیحى پیرامون عناصر سه گانه تعریف فوق مىپردازیم‪.‬‬ ‫امور خارق العاده‬ ‫پدیده هایى كه در این جهان‪ ،‬پدید مىآید غالبا از راه اسباب و عللى است كه با آزمایشهاى گوناگون‪،‬‬ ‫قابل شناخت مىباشد مانند اكثریت قریب به اتفاق پدیده هاى فیزیكى و شیمیایى و زیستى و روانى‪.‬‬ ‫ولى در موارد نادرى‪ ،‬پارهاى از این پدیده ها بگونه دیگرى تحقق مىیابد و مىتوان كلیّه اسباب و‬ ‫علل آنها را بوسیله آزمایشهاى حسى شناخت و شواهدى یافت مىشود كه در پیدایش اینگونه پدیده ها‬ ‫نوع دیگرى از عوامل‪ ،‬مؤثر است مانند كارهاى شگفت انگیزى كه مرتاضان‪ ،‬انجام مىدهند و‬ ‫متخصصان علوم مختلف‪ ،‬گواهى مىدهند كه این كارها براساس قوانین علوم مادى و تجربى‪ ،‬انجام‬ ‫نمىیابد‪.‬چنین امورى را «خارق العاده» مىنامند‪.‬‬  ‫خارق العاده هاى الهى‬ ‫امور خارق العاده را مىتوان به دو بخش كلى‪ ،‬تقسیم كرد‪ :‬یكى امورى كه هر چند اسباب و علل‬ ‫عادى ندارد‪ ،‬اما اسباب غیرعادى آنها كم و بیش در اختیار بشر قرار مىگیرد و مىتوان با آموزشها‬ ‫و تمرینهاى ویژهاى به آنها دست یافت مانند كارهاى مرتاضان‪.‬بخش دیگر‪ ،‬كارهاى خارق العادهاى‬ ‫است كه تحقق آنها مربوط به اذن خاص الهى مىباشد‪.‬و اختیار آنها بدست افرادى كه ارتباط با خداى‬ ‫متعال ندارند سپرده نمىشود و از اینروى داراى دو ویژگى اساسى است‪.‬اوال قابل تعلیم و تعلّم‬ ‫نیست‪ ،‬و ثانیا تحت تأثیر نیروى قویترى قرار نمىگیرد و مغلوب عامل دیگرى واقع نمىشود‪.‬اینگونه‬ ‫خوارق عادت‪ ،‬مخصوص بندگان برگزیده خداست و هرگز در دام گمراهان و هوسبازان نمىافتد ولى‬ ‫اختصاص به پیامبران ندارد بلكه گاهى سایر اولیاء خدا هم از آنها برخوردار مىشوند و از اینروى‪،‬‬ ‫باصطلح كلمى‪ ،‬همه آنها را «معجزه» نمىخوانند و معموال چنین كارهایى كه از غیر پیامبران‬ ‫سرمى زند بنام «كرامت» موسوم مىگردد چنانكه علمهاى غیرعادى الهى هم منحصر به «وحى‬ ‫نبوّ ت» نیست و هنگامى كه چنین علمهایى به دیگران داده شود بنام «الهام» و «تحدیث» و مانند آنها‬ ‫نامیده مىشود‪.‬‬ ‫ضمنا راه بازشناسى این دو نوع از خوارق عادت «الهى و غیرالهى» نیز معلوم شد یعنى اگر انجام‬ ‫دادن امر خارق العادهاى قابل تعلیم و تعلّم باشد یا فاعل دیگرى بتواند جلو ایجاد یا ادامه آنرا بگیرد و‬ ‫اثرش را خنثى سازد از قبیل خوارق عادت الهى نخواهد بود‪.‬چنانكه تبهكارى و فساد عقاید و اخلق‬ ‫شخص را مىتوان نشانه دیگرى بر عدم ارتباط وى با خداى متعال‪ ،‬و شیطانى یا نفسانى بودن‬ ‫كارهایش بحساب آورد‪.‬‬ ‫در اینجا مناسب است به نكته دیگرى اشاره كنیم كه فاعل كارهاى خارق العاده الهى را مىتوان خداى‬ ‫متعال دانست (علوه بر فاعلیتى كه نسبت به همه مخلوقات و از جمله پدیده هاى عادى دارد) از این‬ ‫نظر كه تحقق آنها منوط به اذن خاص وى مىباشد‪ ،1‬و مىتوان آنها را به وسایطى مانند فرشتگان یا‬ ‫پیامبران‪ ،‬نسبت داد به لحاظ نقشى كه بعنوان واسطه یا فاعل قریب دارند چنانكه در قرآن كریم‪ ،‬احیاء‬ ‫مردگان و شفاء بیماران و خلق طیر‪ ،‬به حضرت عیسى (علیه السلم) نسبت داده شده است‪ 2‬و بین‬ ‫این دو نسبت‪ ،‬تعارض و تضادى وجود ندارد زیرا فاعلیّت الهى در طول فاعلیّت بندگان است‪.‬‬ ‫ویژگى معجزات انبیاء‬ ‫سومین مطلبى كه در تعریف معجزه‪ ،‬به آن اشاره شد كه معجزات پیامبران‪ ،‬نشانه صدق ادّعاى ایشان‬ ‫است و از اینروى‪ ،‬هنگامى كه امر خارق العادهاى باصطلح خاصّ كلمى «معجزه» نامیده مىشود‬ ‫كه علوه بر استناد به اذن خاص الهى‪ ،‬بعنوان دلیلى بر پیامبرى پیامبران پدید آید‪.‬و با اندكى تعمیم‬ ‫در مفهوم آن‪ ،‬شامل امور خارق العادهاى نیز مىشود كه بعنوان دلیل بر صدق ادّعاى امامت‪ ،‬انجام‬ ‫یابد‪.‬و بدین ترتیب‪ ،‬اصطلح «كرامت» اختصاص مىیابد به سایر خارق العاده هاى الهى كه از‬ ‫اولیاء خدا صادر مىشود در برابر خوارق عادتى كه مستند به نیروهاى نفسانى و شیطانى است مانند‬ ‫سحر و كهانت و اعمال مرتاضان‪ ،‬اینگونه اعمال‪ ،‬هم قابل تعلیم و تعلّم است و هم بوسیله نیروى‬ ‫قویترى مغلوب مىگردد و معموال الهى نبودن آنها را مىتوان از راه فساد عقاید و اخلق صاحبانشان‬ ‫نیز شناخت‪.‬‬  ‫‪.1‬ر‪.‬ك‪ :‬سوره رعد آیه ‪ ،37‬سوره غافر آیه ‪.78‬‬ ‫‪.2‬ر‪.‬ك‪ :‬سوره آل عمران آیه ‪ ،49‬سوره مائده آیه ‪.110‬‬ ‫نكتهاى كه در اینجا باید به آن توجه كرد این است كه آنچه را معجزات انبیاء (علیهم السلم) مستقیما‬ ‫اثبات مىكند صدق ایشان در ادّعاى نبوّ ت است و اما صحّ ت محتواى رسالت‪ ،‬و لزوم اطاعت از‬ ‫فرمانهایى كه ابلغ مىكنند مع الواسطه و بطور غیرمستقیم‪ ،‬ثابت مىشود‪.‬و به دیگر سخن‪ :‬نبوّ ت‬ ‫انبیاء (علیهم السلم) با دلیل عقلى‪ ،‬و اعتبار محتواى پیامهایشان با دلیل تعبّدى‪ ،‬اثبات مىگردد‬ ‫اعجاز قرآن‬ ‫ـ معجزه بودن قرآن‬ ‫ـ‬ ‫قرآن كریم‪ ،‬تنها كتاب آسمانى است كه با صراحت و قاطعیّت تمام‪ ،‬اعلم داشته كه هیچكس توان‬ ‫آوردن كتابى همانند آن را ندارد‪ ،‬و حتى اگر همه آدمیان و ج ّنیان با یكدیگر همكارى كنند قدرت چنین‬ ‫كارى را نخواهند داشت‪.1‬و نه تنها قدرت برآوردن كتاب كاملى مثل كل قرآن را ندارند بلكه قدرت‬ ‫برآوردن ده سوره‪ 2‬و حتى یك سوره یك سطرى را هم نخواهند داشت‪.3‬‬ ‫سپس با بیشترین تأكیدات‪ ،‬همگان را مورد «تحدّى» قرار داده و به معارضه طلبیده و عدم قدرت‬ ‫ایشان را بر چنین كارى‪ ،‬دلیل بر خدایى بودن این كتاب و رسالت پیامبر گرامى اسلم (صلّى ّ‬ ‫للا علیه‬ ‫و آله و سلّم) دانسته است‪.4‬‬ ‫پس جاى ش ّكى نیست كه این كتاب شریف‪ ،‬ادّعاى معجزه بودن خوش را دارد و آورنده این كتاب‪،‬‬ ‫آنرا بعنوان معجزهاى جاودانى و برهانى قاطع بر پیامبرى خودش‪ ،‬به همه جهانیان و براى همیشه‪،‬‬ ‫عرضه داشته است‪.‬و هم اكنون بعد از گذشتن چهارده قرن‪ ،‬این نداى الهى هر صبح و شام بوسیله‬ ‫فرستنده هاى دوست و دشمن‪ ،‬به گوش جهانیان مىرسد و حجت را بر ایشان تمام مىكنند‪.‬‬ ‫‪.1‬ر‪.‬ك‪ :‬سوره اسراء‪ ،‬آیه ‪.88‬‬ ‫‪.2‬ر‪.‬ك‪ :‬سوره هود‪ ،‬آیه ‪.13‬‬ ‫‪.3‬ر‪.‬ك‪ :‬سوره یونس‪ ،‬آیه ‪.38‬‬ ‫‪.4‬ر‪.‬ك‪ :‬سوره بقره‪ ،‬آیه ‪.24 ،23‬‬ ‫از سوى دیگر مىدانیم كه پیامبر اسلم (صلّى ّ‬ ‫للا علیه و آله و سلّم) از نخستین روز اظهار دعوتش‪،‬‬ ‫با دشمنان سرسخت و كینه توزى مواجه شد كه از هیچگونه تلش و كوششى براى مبارزه با این آیین‬  ‫الهى‪ ،‬كوتاهى نكردند و پس از نومید شدن از تأثیر تهدیدات و تطمیعات‪ ،‬كمر به قتل آن حضرت‬ ‫بستند‪.‬كه با تدبیر الهى‪ ،‬این توطئه هم از هجرت شبانه و مخفیانه آن بزرگوار بسوى مدینه‪ ،‬خنثى‬ ‫شد‪.‬و بعد از هجرت هم بقیه عمر شریفش را در جنگهاى متعدّد با مشركان و همدستان یهودى آنان‬ ‫سپرى كرد‪.‬و از هنگام رحلت آن حضرت تا امروز هم همواره منافقین داخلى و دشمنان خارجى‬ ‫درصدد خاموش كردن این نور الهى بوده و هستند و از هیچ كارى در این راه‪ ،‬فروگذار نكرده و‬ ‫نمىكنند‪.‬و اگر آوردن كتابى مانند قرآن كریم‪ ،‬امكان مىداشت هرگز از آن‪ ،‬صرف نظر نمىكردند‪.‬‬ ‫در این عصر هم كه همه دولتهاى بزرگ دنیا اسلم را بزرگترین دشمن براى سلطه ظالمانه خودشان‬ ‫شناخته و كمر مبارزه جدّى با آن را بستهاند و همه گونه امكانات مالى و علمى و سیاسى و تبلیغاتى‬ ‫را در اختیار دارند اگر مىتوانستند اقدام به تهیه یك سطر مشابه یكى از سوره هاى كوچك قرآن‬ ‫مىكردند و آنرا بوسیله رسانه هاى گروهى و وسایل تبلیغات جهانى عرضه مىداشتند‪.‬زیرا این كار‪،‬‬ ‫ساده ترین و كم هزینه ترین و مؤثرترین راه براى مبارزه با اسلم و جلوگیرى از گسترش آن است‪.‬‬ ‫بنابراین‪ ،‬هر فرد عاقلى كه جویاى حقیقت باشد با توجه به این نكات‪ ،‬یقین خواهد كرد كه قرآن كریم‪،‬‬ ‫كتابى استثنائى و غیرقابل تقلید است و هیچ فرد یا گروهى با هیچ آموزش و تمرینى نمىتواند مانند‬ ‫آنرا بیاورد‪.‬یعنى همه ویژگیهاى یك معجزه (خارق العاده بودن‪ ،‬الهى و غیرقابل تقلید بودن‪ ،‬و بعنوان‬ ‫دلیلى بر صحّ ت نبوّ ت ارائه شدن) را داراست‪.‬و از اینروى‪ ،‬بهترین دلیل قاطع بر صدق دعوت‬ ‫پیامبر اكرم (صلّى ّ‬ ‫للا علیه و آله و سلّم) و حقّانیت دین مقدس اسلم مىباشد‪.‬و از بزرگترین نعمتهاى‬ ‫الهى بر جامعه انسانى همین است كه این كتاب شریف را به گونهاى نازل فرموده كه همواره‬ ‫بصورت معجزهاى جاویدان باقى بماند و دلیل صدق و صحّ تش را با خودش داشته باشد‪.‬دلیلى كه‬ ‫درك داللت آن‪ ،‬نیازى به تحصیل و تخصص ندارد و براى هر فردى قابل فهم و پذیرش است‪.‬‬ ‫جهات اعجاز قرآن‬ ‫اكنون كه اجماال و سر بسته دانستیم كه قرآن مجید‪ ،‬سخنى الهى و اعجازآمیز است به توضیح بعضى‬ ‫از جهات اعجاز آن مىپردازیم‪.‬‬ ‫الف‪ -‬فصاحت و بلغت قرآن‬ ‫نخستین وجه اعجاز قرآن كریم‪ ،‬شیوایى (فصاحت) و رسایى (بلغت) آن است‪.‬یعنى خداى متعال‬ ‫براى بیان مقاصد خود در هر مقامى شیواترین و زیباترین الفاظ‪ ،‬و سنجیده ترین و خوش آهنگ ترین‬ ‫تركیباتى را بكار گرفته كه به بهترین و رساترین وجهى معانى مورد نظر را به مخاطبین مىفهماند‪.‬‬ ‫و گزینش چنین الفاظ و تركیبات متناسب و هماهنگ با معانى بلند و دقیق‪ ،‬براى كسى میسر است كه‬ ‫احاطه كافى بر همه ویژگیهاى الفاظ و دقایق معانى و روابط متقابل آنها داشته باشد و بتواند با در‬ ‫نظر گرفتن همگى اطراف و ابعاد معانى مورد نظر و رعایت مقتضیات حال و مقام‪ ،‬بهترین الفاظ و‬ ‫عبارات را انتخاب كند‪.‬و چنین احاطه علمى بدون وحى و الهام الهى براى هیچ انسانى فراهم‬ ‫نمىشود‪.‬‬  ‫جذاب و ملكوتى قرآن براى همگان‪ ،‬و شیوایى و رسایى آن براى آشنایان به زبان‬ ‫زیبایى آهنگ ّ‬ ‫عربى و فنون فصاحت و بلغت‪ ،‬قابل درك است اما تشخیص معجزه بودن فصاحت و بلغت‪ ،‬قابل‬ ‫درك است اما تشخیص معجزه بودن فصاحت و بلغت آن از كسانى ساخته است كه مهارت و‬ ‫تخصص در فنون مختلف سخنورى داشته باشد و آنرا با دیگر سخنان فصیح و بلیغ‪ ،‬مقایسه كنند و‬ ‫توان خودشان را در برابر آن بیازمایند و این‪ ،‬كارى بود كه از شعراء و چكامه سرایان عرب برمى‬ ‫آمد‪ ،‬زیرا بزرگترین هنر اعراب‪ ،‬سخن سرایى بود كه در عصر نزول قرآن‪ ،‬به اوج شكوفایى رسیده‬ ‫بود و نمونه هایى از بهترین اشعار را پس از نقد ادبى بعنوان بهترین و ارزشمندترین دستاوردهاى‬ ‫هنرى‪ ،‬گزینش و معرّفى مىكردند‪.‬‬ ‫اساسا حكمت و عنایت الهى‪ ،‬اقتضاء دارد كه معجزه هر پیامبرى متناسب با علم و هنر رایج در آن‬ ‫زمان باشد تا امتیاز و برترى اعجازآمیز آنرا بر آثار بشرى‪ ،‬به خوبى درك كنند چنانكه امام هادى‬ ‫(علیه السلم) در پاسخ «ابن سكیّت» كه پرسید‪« :‬چرا خداى متعال‪ ،‬معجزه حضرت موسى (علیه‬ ‫السلم) را ید بیضاء و اژدها كردن عصا‪ ،‬و معجزه حضرت عیسى‬ ‫(علیه السلم) را شفاء دادن بیماران‪ ،‬و معجزه پیامبر اسلم (صلّى ّ‬ ‫للا علیه و آله و سلّم) را قرآن‬ ‫كریم قرار داد؟» فرمود‪« :‬هنر رایج حضرت موسى (علیه السلم) سحر و جادو بود از اینروى‪،‬‬ ‫خداى متعال معجزه آن حضرت را شبیه كارهاى آنان قرار داد تا عجز و ناتوانى خودشان را از‬ ‫آوردن مانند آن دریابند‪.‬و هنر رایج زمان حضرت عیسى (علیه السلم) فنّ پزشكى بود از اینروى‪،‬‬ ‫خداى متعال معجزه آن حضرت را شفاء دادن بیماران علج ناپذیر‪ ،‬قرار داد تا جهت اعجاز آنرا‬ ‫للا علیه و آله و سلّم) سخنورى و چكامه‬‫بخوبى درك كنند‪.‬اما هنر رایج در زمان پیامبر اسلم (صلّى ّ‬ ‫سرایى بود از این جهت‪ ،‬خداى متعال قرآن كریم را با زیباترین اسلوب‪ ،‬نازل فرمود تا برترى‬ ‫اعجازآمیز آنرا باز شناسند‪».1‬‬ ‫بارى‪ ،‬بزرگترین سخن شناسان آن عصر‪ ،‬مانند ولید بن مغیره مخزومى و عتبة بن ربیعه و طفیل بن‬ ‫عمرو‪ ،‬به نهایت فصاحت و بلغت قرآن و برترى آن بر شیواترین سخنان بشرى‪ ،‬گواهى دادند‪.2‬و‬ ‫در حدود یك قرن بعد‪ ،‬كسانى امثال ابن ابى العوجاء و ابن مقفّع و ابوشاكر دیصانى و عبدالملك‬ ‫بصرى‪ ،‬تصمیم گرفتند كه توان خود را در معارضه با قرآن بیازمایند و یك سال تمام‪ ،‬نیروى خود را‬ ‫بر سر این كار گذاشتند ولى كوچكترین كارى از پیش نبردند و سرانجام‪ ،‬همگى در برابر عظمت این‬ ‫كتاب الهى‪ ،‬زانوى عجز و حیرت به زمین زدند و هنگامى كه در مسجدالحرام جلسهاى براى‬ ‫بازرسى كارهاى یك ساله شان تشكیل داده بودند امام صادق (علیه السلم) از كنار ایشان عبور كرد و‬ ‫این آیه شریفه را تلوت فرمود‪:‬‬ ‫ضهُم ل َبعض‬ ‫ون بمثله َو لَو َ‬ ‫كان َبع ُ‬ ‫«قُل لَئن اج َت َم َعت اْلنسُ َو الجن َعلى أَن َیأ ُتوا بمثل َ‬ ‫هذا القُرآن ال َیأ ُت َ‬ ‫َظهیرا»‪.3‬‬ ‫ب‪ -‬اُمّى بودن آورنده‬ ‫قرآن كریم‪ ،‬كتابى است كه با وجود كوچكى نسبى حجم‪ ،‬مشتمل بر انواعى از معارف و علوم و احكام‬ ‫و قوانین فردى و اجتماعى است و بررسى كامل هر دسته از آنها نیازمند به گروههاى متخصصى‬ ‫است كه در طول سالیان دراز‪ ،‬به تحقیق و تلش علمى‬  ‫‪.1‬ر‪.‬ك‪ :‬اصول كافى‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.24‬‬ ‫‪.2‬ر‪.‬ك‪ :‬اعلم الورى‪ ،‬ص ‪ 28 ،27‬و ص ‪.49‬و سیره ابن هشام‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،293‬و ص ‪.410‬‬ ‫‪.3‬سوره اسراء‪ ،‬آیه ‪ ،88‬و نورالثقلین در ذیل همین آیه‪.‬‬ ‫درباره آنها بپردازند و تدریجا رازهاى نهفته آنرا كشف كنند و به حقایق بیشترى دست یابند هر چند‬ ‫كشف همه حقایق و اسرار آن‪ ،‬جز بوسیله كسانى كه داراى علم الهى و تأیید خدایى باشند میسّر‬ ‫نخواهد بود‪.‬‬ ‫این مجموعه هاى گوناگون كه شامل ژرفترین و بلندترین معارف‪ ،‬و واالترین و ارزشمندترین‬ ‫دستورات اخلقى‪ ،‬و عادالنه ترین و استوارترین قوانین حقوقى و جزائى‪ ،‬و حكیمانه ترین مناسك‬ ‫عبادى و احكام فردى و اجتماعى‪ ،‬و سودمندترین مواعظ و اندرزها‪ ،‬و آموزنده ترین نكات تاریخى‪،‬‬ ‫و سازنده ترین شیوه هاى تعلیم و تربیت‪ ،‬و در یك جمله‪ :‬حاوى همه اصول مورد نیاز بشر براى‬ ‫سعادت دنیا و آخرت است با اسلوبى بدیع و بى سابقه‪ ،‬در هم آمیخته شده‪ ،‬به گونهاى كه همه قشرهاى‬ ‫جامعه بتوانند به فراخور استعدادشان از آن‪ ،‬بهرهمند شوند‪.‬‬ ‫فراهم آوردن همه این معارف و حقایق در چنین مجموعه اى‪ ،‬فراتر از توان انسانهاى عادى است‪.‬‬ ‫ولى آنچه بر شگفتى آن مىافزاید این است كه این كتاب عظیم بوسیله یك فرد درس نخوانده و تعلیم‬ ‫ندیده كه هرگز قلمى بر كاغذ نیاورده و در محیطى دور از تمدن و فرهنگ‪ ،‬پرورش یافته بود‬ ‫عرضه شد‪.‬و عجیبتر آنكه در زندگى چهل ساله قبل از بعثتش نمونهاى از این سخنان‪ ،‬از وى شنیده‬ ‫نشده بود و در دوران رسالتش هم آنچه را بعنوان وحى الهى‪ ،‬ارائه مىكرد اسلوب ویژه و هماهنگ و‬ ‫موزونى داشت كه كامل آنرا از دیگر سخنانش متمایز مىساخت و تفاوت آشكارى میان این كتاب با‬ ‫سایر سخنان وى مشهود و محسوس بود‪.‬‬ ‫ت َتتلُوا من َقبله من كتاب َو ال َت ُخط ُه ب َیمین َ‬ ‫ك إذا‬ ‫قرآن كریم با اشاره به این نكات مىفرماید‪َ « :‬و ما ُكن َ‬ ‫تاب المُبطلُ َ‬ ‫ون»‪.1‬‬ ‫الَر َ‬ ‫للاُ ما َتلَو ُت ُه َعلَی ُكم َو ال أَدرا ُكم به َف َقد لَبث ُ‬ ‫ت فی ُكم ُعمُرا من َقبله‬ ‫و در جاى دیگر مىفرماید‪« :‬قُل لَو شا َء ّ‬ ‫ون»‪ 2‬یعنى‪ :‬اگر خدا خواسته بود این كتاب را بر شما تلوت نمىكردم و شما را از آن‪ ،‬آگاه‬ ‫أَ َفل َتعقلُ َ‬ ‫نمىساختم‪ ،‬چه اینكه قبل عمرى را در میان شما سپرى كردم (در حالى كه نمونهاى از این سخنان از‬ ‫من نشیدند) مگر نمىفهمید؟!‬ ‫‪.1‬ر‪.‬ك‪ :‬سوره عنكبوت‪ ،‬آیه ‪.48‬‬ ‫‪.2‬ر‪.‬ك‪ :‬سوره یونس‪ ،‬آیه ‪.16‬‬ ‫و به احتمال قوى‪ ،‬آیه (‪ )23‬از سوره بقره « َفأ ُتوا بس َ‬ ‫ُورة من مثله» نیز اشاره به همین جهت اعجاز‬ ‫است یعنى احتمال قوى دارد كه ضمیر «مثله» به «عبدنا» برگردد‪.‬‬  ‫حاصل آنكه‪ :‬اگر بفرض محال‪ ،‬امكان داشته باشد كه صدها گروه دانشمند و متخصص با همكارى و‬ ‫همیارى یكدیگر‪ ،‬چنین كتابى را تهیه كنند اما هرگز یك فرد درس نخوانده‪ ،‬از عهده چنین كارى‬ ‫برنخواهد آمد‪.‬‬ ‫بنابراین‪ ،‬ظهور چنین كتابى با این ویژگیها از فرد تحصیل نكرده اى‪ ،‬مبیّن جهت دیگرى از جهات‬ ‫اعجاز آن مىباشد‪.‬‬ ‫ج‪ -‬هماهنگى و عدم اختلف‬ ‫للا علیه و آله و سلّم)‬ ‫قرآن كریم‪ ،‬كتابى است كه در طول بیست و سه سال رسالت پیامبر اكرم (صلّى ّ‬ ‫كه دورانى بحرانى و پرماجرا و توأم با فراز و نشیبها و حوادث تلخ و شیرین فراوان بود نازل گردید‬ ‫ولى این دگرگونیهاى عجیب‪ ،‬تأثیرى در انسجام مطالب و شیوه اعجازآمیز آن نگذاشت‪.‬و همین‬ ‫هماهنگى و یكنواختى آن از نظر شكل و محتوى‪ ،‬جهت دیگرى از جهات اعجاز بشمار مىرود كه‬ ‫مانند دو جهت دیگر‪ ،‬در خود قرآن به آن‪ ،‬اشاره شده است در آنجا كه مىفرماید‪« :‬أَ َفل َی َتدَ َّبر َ‬ ‫ُون‬ ‫كان من عند َغیر ّ‬ ‫للا لَ َو َج ُدوا فیه اختلفا َكثیرا»‪.1‬‬ ‫القُر َ‬ ‫آن َو لَو َ‬ ‫توضیح آنكه‪ :‬هر انسانى دست كم‪ ،‬دستخوش دو نوع دگرگونى قرار مىگیرد‪ :‬یكى آنكه تدریجا بر‬ ‫معلومات و مهارتهایش افزوده مىشود و افزایش دانشها و توانشها در سخنانش انعكاس مىیابد و طبعا‬ ‫در فاصله زمانى بیست ساله‪ ،‬تفاوت و اختلف چشمگیرى بین گفتارهایشان نمایان مىگردد‪.‬‬ ‫دو دیگر‪ ،‬آنكه حوادث گوناگون زندگى‪ ،‬موجب پیدایش حاالت روانى و احساسات و عواطف مختلفى‬ ‫از قبیل بیم و امید غم و شادى و هیجان و آرامش مىشود و اختلف این حاالت‪ ،‬تأثیر بسزایى در‬ ‫اندیشه و گفتار و كردار شخص مىگذارد و طبعا با شدت یافتن این دگرگونیها‪ ،‬سخنان وى هم دچار‬ ‫اختلف شدیدى مىگردد‪.‬و در حقیقت تغییرات گفتار‪ ،‬تابعى از تغییرات حاالت روانى است كه آنها‬ ‫هم به نوبه خود‪ ،‬تابع اوضاع و احوال طبیعى و اجتماعى مىباشد‪.‬‬ ‫‪.1‬ر‪.‬ك‪ :‬سوره نساء‪ ،‬آیه ‪.82‬‬ ‫اكنون اگر فرض كنیم كه قرآن كریم‪ ،‬دستبافت شخص پیامبر اكرم (صلّى ّ‬ ‫للا علیه و آله و سلّم)‬ ‫بعنوان یك انسان محكوم دگرگونیهاى یاد شده‪ ،‬باشد با توجه به شرایط بسیار متغیّر زندگى آن‬ ‫حضرت‪ ،‬مىبایست از نظر شكل و محتوى‪ ،‬داراى اختلفات فراوانى باشد در صورتى كه اثرى از‬ ‫چنین اختلفات‪ ،‬در آن مشاهده نمىشود‪.‬‬ ‫پس نتیجه مىگیریم كه هماهنگى و عدم اختلف در مضامین قرآن و در سطح بلغت اعجازآمیز آن‪،‬‬ ‫نشانه دیگرى از صدور این كتاب شریف‪ ،‬از منبع علم ثابت و نامتناهى خداى متعال است كه حاكم بر‬ ‫طبیعت و نه محكوم پدیده هاى دگرگون شونده آن مىباشد‪.‬‬ ‫مصونیت قرآن از تحریف‬  ‫مقدّمه‬ ‫چنانكه قبال اشاره شد دلیل ضرورت نبوت‪ ،‬اقتضاء دارد كه پیامهاى الهى بطور سالم و دست نخورده‪ ،‬در دسترس‬ ‫انسانها قرار گیرد تا بتوانند از آنها براى پیمودن راه سعادت دنیا و آخرتشان بهره بگیرند‪.‬‬ ‫بنابراین‪ ،‬مصونیّت قرآن كریم تا هنگام ابالغ به مردم‪ ،‬مانند هر كتاب آسمانى‪ ،‬بعد از آنكه در اختیار مردم‪ ،‬قرار گرفت‬ ‫كمابیش دستخوش تحریفات و تغییراتى گردید و یا پس از چندى بدست فراموشى سپرده شد چنانكه امروز اثرى از كتاب‬ ‫حضرت نوح و حضرت ابراهیم (علیهماالسالم) در دست نیست و كتاب حضرت موسى و حضرت عیسى‬ ‫(علیهماالسالم) به صورت اصلى‪ ،‬یافت نمىشود‪.‬با توجه به این مطلب‪ ،‬سؤالى مطرح مىشود كه‪ :‬از كجا بدانیم كه آنچه‬ ‫للا علیه و آله و سلّم) نازل‬ ‫امروز بنام آخرین كتاب آسمانى در دست ماست همان كتابى است كه بر پیامبر اسالم (صلّى ّ‬ ‫شده و هیچ گونه تغییر و تبدیلى در آن‪ ،‬راه نیافته و نه چیزى بر آن افزوده و نه چیزى از آن‪ ،‬كاسته شده است؟‬ ‫البته كسانى كه اندك آشنایى با تاریخ اسالم و مسلمین داشته باشند و از اهتمام رسول اكرم و جانشینان معصومش (صلّى‬ ‫ّ‬ ‫للا علیه و علیهم) به كتابت و ضبط آیات قرآن‪ ،‬آگاه باشند و همچنین از اهتمام مسلمانان به حفظ كردن آیات قرآن‪ ،‬مطلع‬ ‫باشند بطورى كه تنها در یك جنگ‪ ،‬عدد شهدایى كه حافظ قرآن بودند به هفتاد نفر رسید‪.‬و نیز از نقل متواتر قرآن در‬ ‫طول چهارده قرن و اهتمام به شمارش آیات و كلمات و حروف و مانند آنها با خبر باشند‬ ‫چنین كسانى احتمال كمترین تحریف در این كتاب شریف را نخواهند داد‪.‬ولى صرف نظر از این قرائن یقین آور‬ ‫تاریخى‪ ،‬مىتوان مصونیّت قرآن كریم را با بیانى مر ّكب از یك دلیل عقلى و یك دلیل نقلى‪ ،‬نیز ثابت كرد یعنى مىتوان‬ ‫نخست‪ ،‬زیاد نشدن چیزى بر قرآن كریم را با دلیل عقلى ثابت كرد و بعد از ثابت شدن اینكه قرآن موجود‪ ،‬از طرف‬ ‫خداى متعال است با استناد به آیات آن‪ ،‬كاسته نشدن چیزى از آن را نیز به اثبات رساند‪.‬‬ ‫از اینروى‪ ،‬موضوع مصونیّت قرآن شریف از هرگونه تحریف را در دو بخش جداگانه‪ ،‬مورد بررسى قرار مىدهیم‪.‬‬ ‫زیاد نشدن چیزى بر قرآن‬ ‫زیاد نشدن چیزى بر قرآن كریم‪ ،‬مورد اجماع همه مسلمانان بلكه مورد اتّفاق همه آگاهان جهان است و هیچگونه‬ ‫حادثهاى كه منشأ احتمال افزایش چیزى بر قرآن شود روى نداده‪ ،‬و هیچگونه سندى براى چنین احتمالى‪ ،‬قابل ارائه‬ ‫نیست ‪.‬در عین حال‪ ،‬مىتوان فرض افزایش را با دلیل عقلى نیز ابطال كرد به این بیان‪:‬‬ ‫اگر فرض شود كه مطلب تا ّمى بر قرآن‪ ،‬افزوده شده معنایش این است كه آوردن مثل قرآن‪ ،‬امكان داشته است و چنین‬ ‫فرضى با اعجاز قرآن و عدم توانایى بشر برآوردن مثل آن‪ ،‬سازگار نیست‪.‬و اگر فرض شود كه تنها یك كلمه یا آیه‬ ‫كوتاهى (مانند« ُم ْدها َّمتان‪»)1‬افزوده شده الزمهاش این است كه نظم سخن بهم خورده باشد و از صورت اصلى اعجاز‬ ‫آمیزش خارج شده باشد و در این صورت‪ ،‬قابل تقلید و آوردن مثل آن خواهد بود ‪.‬زیرا نظم اعجازآمیز عبارات قرآنى‪،‬‬ ‫به انتخاب كلمات و حروف نیز بستگى دارد و با دگرگونى آنها از حالت اعجازآمیز‪ ،‬خارج مىشود‪.‬‬ ‫پس به همان دلیلى كه معجزه بودن قرآن كریم‪ ،‬ثابت شد محفوظ بودن آن از اضافات نیز ثابت مىشود‪.‬چنانكه با همین‬ ‫دلیل‪ ،‬كم شدن كلمات یا جمالتى كه موجب خروج آیات از حالت اعجاز باشد نفى مىگردد‪.‬و اما عدم حذف یك سوره‬ ‫كامل یا یك مطلب تا ّم به گونهاى كه موجب خارج شدن بقیه آیات از حالت اعجاز نباشد احتیاج به دلیل دیگرى دارد‪.‬‬ ‫‪1.‬ر‪.‬ك‪ :‬سوره الرحمن‪ ،‬آیه ‪.64‬‬  ‫كم نشدن چیزى از قرآن‬ ‫بزرگان علماء اسالم از شیعه و سنّى‪ ،‬تصریح و تأكید كردهاند به اینكه ‪:‬همانگونه كه چیزى بر قرآن كریم‪ ،‬افزوده نشده‬ ‫چیزى هم از آن كم نشده است‪.‬و براى این مطلب‪ ،‬دالیل فراوانى آورده اند‪.‬ولى متأسفانه در اثر نقل پارهاى روایات‬ ‫مجعول در كتب حدیث فریقین‪ ،‬و برداشت نادرست از برخى روایات معتبر ‪1‬بعضى احتمال دادهاند و یا حتى تأیید‬ ‫كردهاند كه آیاتى از قرآن كریم‪ ،‬حذف شده است‪.‬‬ ‫اما عالوه بر وجود قرائن قطعى تاریخى بر مصونیّت قرآن كریم از هرگونه تحریفى خواه به زیاد كردن باشد و خواه به‬ ‫حذف كردن و عالوه بر اینكه حذفى كه موجب بهم خوردن نظم اعجازآمیز آن باشد بوسیله دلیل اعجاز‪ ،‬نفى مىشود‬ ‫مىتوان مصونیّت از حدف آیه یا سوره مستقل را از خود قرآن كریم‪ ،‬استفاده كرد‪.‬‬ ‫یعنى بعد از آنكه ثابت شد كه همه قرآن موجود‪ ،‬كالم خداست و چیزى بر آن‪ ،‬افزوده نشده‪ ،‬مفاد آیات آن بعنوان‬ ‫محكمترین دالیل نقلى و تعبّدى‪ ،‬حجت مىشود‪.‬و یكى از مطالبى كه از آیات كریمه قرآن بدست مىآید همین است كه‬ ‫خداى متعال‪ ،‬مصونیّت این كتاب را از هرگونه تحریفى ضمانت كرده است برخالف سایر كتب آسمانى كه نگهدارى آنها‬ ‫بعهده مردم گذاشته شده بود‪2.‬‬ ‫این مطلب از آیه (‪ )9‬از سوره حجر‪ ،‬استفاده مىشود كه مىفرماید« ‪:‬إنّا نَحْ نُ نَ َّز ْلنَا ال ِّذ ْك َر َو إنّا لَهُ لَحافظُونَ ‪».‬‬ ‫این آیه شریفه از دو جمله‪ ،‬تشكیل یافته است‪ :‬در جمله اول «إنّا نَحْ نُ نَ َّز ْلنَا ال ِّذ ْكر »بر این مطلب‪ ،‬تأكید شده كه قرآن كریم‬ ‫از طرف خداى متعال‪ ،‬نازل شده و در هنگام نزول‪ ،‬هیچگونه تصرفى‬ ‫‪1.‬مانند روایاتى كه در مقام تفسیر آیات و ذكر بعضى از مصادیق آنها‪ ،‬یا در مقام ابطال تفسیرهاى غلط و تحریفهاى‬ ‫معنوى است و از آنها چنین برداشت شده كه داللت بر حذف كلمات یا عباراتى از قرآن كریم دارد‪.‬‬ ‫ظوا م ْن كتاب ّ‬ ‫للا َو كانُوا َعلَیْه‬ ‫‪2.‬چنانكه در آیه (‪ )44‬از سوره مائده درباره علماء یهود و نصارى مىفرماید« ‪:‬ب َما ا ْستُحْ ف ُ‬ ‫ُ‬ ‫شهَداء‪».‬‬ ‫در آن‪ ،‬صورت نگرفته است‪.‬و در جمله دوم «إنّا لَهُ لَحافظُونَ »با استفاده مج ّدد از ادوات تأكید و هیئتى كه داللت بر‬ ‫استمرار مىكند محفوظ بودن همیشگى قرآن از هرگونه تحریفى تضمین شده است‪.‬‬ ‫این آیه هر چند داللت بر اضافه نشدن چیزى بر قرآن نیز دارد لیكن استدالل به آن براى نفى این قسم از تحریف‪ ،‬نوعى‬ ‫استدالل دورى است زیرا فرض زیاد شدن چیزى بر قرآن‪ ،‬شامل زیاد شدن همین آیه هم مىشود و ابطال چنین فرضى‬ ‫با خود این آیه‪ ،‬صحیح نیست‪.‬از اینروى‪ ،‬ما آن فرض را با استناد به دلیل معجزه بودن قرآن كریم‪ ،‬ابطال كردیم و‬ ‫سپس با استفاده از این آیه شریفه‪ ،‬محفوظ بودن آنرا از حذف آیه یا سوره مستقلّى (به نحوى كه موجب بهم خوردن نظم‬ ‫اعجازآمیز آن نشود) را نیز ثابت كردیم‪.‬و بدین ترتیب‪ ،‬مصونیّت قرآن كریم از تحریف به زیادى و حذف‪ ،‬با بیانى‬ ‫مر ّكب از یك دلیل عقلى و یك دلیل نقلى‪ ،‬ثابت مىشود‪.‬‬ ‫در پایان الزم است این نكته را خاطر نشان كنیم كه منظور از مصونیّت قرآن شریف از تحریف این نیست كه هر جا‬ ‫كتابى بنام قرآن یافت شود قرآن كامل و محفوظ از اشتباهات كتابتى یا قرائنى باشد و یا هیچگونه تفسیر غلط و تحریف‬ ‫معنوى درباره آن‪ ،‬امكان نداشته باشد و یا آیات و سوره هاى آن به ترتیب نزول‪ ،‬تنظیم شده باشد‪ ،‬بلكه منظور این است‬ ‫كه قرآن كریم چنان در میان بشر باقى بماند كه طالبان حقیقت‪ ،‬امكان دسترسى به همه آیات آن بدان گونه كه نازل شده‬ ‫است داشته باشند‪.‬بنابراین‪ ،‬ناقص بودن یا غلط داشتن بعضى از نسخه هاى قرآن‪ ،‬یا اختالف قرائن ها‪ ،‬یا تنظیم آیات و‬ ‫سوره هاى آن برخالف ترتیب نزول‪ ،‬یا وجود تحریفهاى معنوى و انواع تفسیر برأى‪ ،‬منافاتى با مصونیّت قرآن كریم از‬ ‫تحریف مورد بحث ندارد‪.‬‬ ‫جهانى و جاودانى بودن اسالم‬  ‫مقدّمه‬ ‫دانستیم كه ایمان به همه پیامبران و پذیرفتن همه پیامهاى ایشان ضرورت دارد ‪1‬و انكار یك پیامبر یا انكار یكى از احكام‬ ‫و پیامهاى او به معناى انكار ربوبیّت تشریعى الهى و نظیر كفر ابلیس مىباشد‪.‬‬ ‫بنابراین‪ ،‬بعد از ثابت شدن رسالت پیامبر اسالم(ص) ایمان به آن حضرت و ایمان به همه آیاتى كه بر او نازل شده و‬ ‫همه احكام و قوانینى كه از طرف خداى متعال آورده است ضرورت دارد‪.‬‬ ‫اما ایمان آوردن به هر پیامبر و كتاب آسمانى او مستلزم ضرورت عمل بر طبق شریعت وى نیست چنانكه مسلمانان‪،‬‬ ‫ایمان به همه پیامبران عظام (علیهم السالم )و به همه كتب آسمانى دارند ولى نمىتوانند و نباید به شرایع پیشین‪ ،‬عمل‬ ‫كنند و قبال نیز اشاره شد كه وظیفه عملى هر امتى عمل كردن به دستورات پیامبر همان امت است ‪2.‬پس ضرورت عمل‬ ‫كردن همه مردم به شریعت اسالم در صورتى ثابت مىشود كه رسالت پیامبر اسالم‪ ،‬اختصاص به قوم خاصى (مانند‬ ‫عرب) نداشته باشد و نیز پیامبر دیگرى بعد از آن حضرت مبعوث نشده باشد كه شریعت وى را نسخ كند‪.‬و به دیگر‬ ‫سخن‪ :‬اسالم‪ ،‬دین جهانى و جاودانى باشد‪.‬‬ ‫از اینروى‪ ،‬الزم است این مسأله را مورد بحث قرار دهیم كه‪ :‬آیا رسالت پیامبر اسالم(ص) جهانى و جاودانى است‪ ،‬یا‬ ‫اختصاص به قوم معیّن یا زمان محدودى داشته است؟‬ ‫روشن است كه چنین مسألهاى را نمىتوان با روش عقلى خالص‪ ،‬مورد بررسى قرار داد بلكه باید از روش تحقیق در‬ ‫علوم نقلى و تاریخى‪ ،‬بهره گرفت یعنى باید به اسناد و مدارك معتبر‪ ،‬مراجعه كرد‪.‬‬ ‫و كسى كه حقّانیت قرآن كریم و نبوّت و عصمت پیامبر اسالم(ص) را احراز كرده باشد براى وى هیچ مدركى معتبرتر‬ ‫از كتاب و سنت نخواهد بود‪.‬‬ ‫جهانى بودن اسالم‬ ‫جهانى بودن دین اسالم و عدم اختصاص آن به قوم یا منطقه خاصى‪ ،‬از ضروریّات این آیین الهى است و حتى كسانى هم‬ ‫كه ایمان به آن ندارند مىدانند كه دعوت اسالم‪ ،‬همگانى بوده و محدود به منطقه جغرافیایى خاصّى بنوده است‪.‬‬ ‫افزون بر این‪ ،‬شواهد تاریخى فراوان وجود دارد كه پیامبر اكرم(ص) به سران كشورها مانند قیصر روم و پادشاه ایران‬ ‫و فرمانروایان مصر و حبشه و شامات و نیز به رؤساى قبائل مختلف عرب و‪...‬نامه نوشتند و پیك ویژه بسوى آنان‬ ‫گسیل داشتند و همگان را دعوت به پذیرفتن این دین مق ّدس كرده از پیامدهاى وخیم كفر و استنكاف از پذیرفتن اسالم‪ ،‬بر‬ ‫حذر داشتند ‪1.‬و اگر دین اسالم‪ ،‬جهانى نبود چنین دعوت عمومى انجام نمىگرفت و سایر اقوام و امتها هم عذرى براى‬ ‫عدم پذیرش مىداشتند‪.‬‬ ‫بنابراین نمىتوان بین ایمان به حقّانیت اسالم و ضرورت عمل بر طبق این شریعت الهى‪ ،‬تفكیكى قائل شد و در نتیجه‪،‬‬ ‫كسانى را از موظف بودن به پیروى عملى از این آیین الهى‪ ،‬مستثنى دانست‪.‬‬ ‫دالیل قرآنى بر جهانى بودن اسالم‬ ‫همانگونه كه اشاره شد بهترین دلیل و معتبرترین مدرك براى اثبات اینگونه مطالب‪ ،‬قرآن كریم است كه حقّانیت و‬ ‫اعتبار آن در درسهاى گذشته‪ ،‬واضح گردید ‪.‬و كسى كه یك مرور اجمالى بر این كتاب الهى بكند با كمال روشنى در‬ ‫خواهد یافت كه دعوت آن‪ ،‬عمومى و همگانى است و اختصاص به قوم و اهل نژاد و زبان معیّنى ندارد‪.‬‬ ‫از جمله‪ ،‬در آیات زیادى همه مردم را بعنوان «یا أَیُّ َها النّاس« ‪»1‬یا َبنی آدَم ‪»2‬مورد خطاب‪ ،‬قرار داده و هدایت خود را‬ ‫شامل همه انسانها «النّاس ‪3‬و ا ْلعالَمین »‪4‬دانسته است‪.‬و همچنین در آیات فراوانى رسالت پیامبر اكرم(ص) را براى‬ ‫همه مردم «النّاس ‪5‬و ا ْلعالَمین »‪6‬ثابت كرده‪ ،‬و در آیهاى شمول دعوت وى را نسبت به هر كسى كه از آن‪ ،‬مطّلع شود‬ ‫مورد تأكید قرار داده است ‪7.‬و از سوى دیگر‪ ،‬پیروان سایر ادیان را بعنوان «اهل كتاب» مورد خطاب و عتاب قرار‬ ‫داده ‪8‬و رسالت پیامبر اكرم(ص) را در مورد آنان تثبیت فرموده‪ ،‬و اساساً هدف از نزول قرآن كریم بر پیامبر‬ ‫اكرم(ص) را پیروزى اسالم بر سایر ادیان‪ ،‬شمرده است‪9.‬‬ ‫با توجه به این آیات‪ ،‬جاى هیچگونه شك و شبههاى درباره همگانى بودن دعوت قرآن كریم و جهانى بودن دین مق ّدس‬ ‫اسالم‪ ،‬باقى نمىماند‪.‬‬ ‫جاودانى بودن اسالم‬ ‫آیات مزبور همانگونه كه با بكار گرفتن الفاظ عا ّم (مانند بنى آدم و الناس و العالمین) و با متوجه كردن خطاب به اقوام‬ ‫غیرعرب و پیروان سایر ادیان (مانند «یا أَ ْه َل ا ْلكتاب )»عمومیّت و جهانى بودن اسالم را ثابت مىكند همچنین با اطالق‬ ‫زمانى‪ ،‬محدودیّت و مقیّد بودن آنرا به زمان معینى نفى مىكند و بویژه‪ ،‬تعبیر «لی ْ‬ ‫ُظه َرهُ َعلَى الدِّین ُكلِّه»‪ 1‬جاى هیچگونه‬ ‫شبههاى باقى نمىگذارد‪.‬همچنین مىتوان به آیه (‪ )42‬از سوره فصّلت‪ ،‬استدالل كرد كه مىفرماید‪َ « :‬و إنَّهُ لَكتاب عَزیز‪.‬‬ ‫ال َیأْتیه ا ْلباط ُل م ْن َبیْن َی َدیْه َو ال م ْن َخ ْلفه تَ ْنزیل م ْن َحكیم َحمید» و داللت دارد بر اینكه هیچگاه قرآن كریم‪ ،‬صحّت و‬ ‫اعتبار خود را از دست نخواهد داد‪.‬نیز دالیل خاتمیّت پیامبر اسالم(ص) (كه در درس دیگرى مورد بحث‪ ،‬واقع‬ ‫مىشود) هرگونه توهّمى را نسبت به امكان نسخ شدن این دین الهى بوسیله پیامبر و شریعت دیگرى‪ ،‬باطل مىسازد‪.‬و‬ ‫نیز روایات فراوانى به این مضمون‪ ،‬وارد شده است‪« :‬حالل محمد حالل الى یوم القیامة‪ ،‬و حرامه حرام الى یوم‬ ‫القیامة»‪ 2‬عالوه بر اینكه جاودانى بودن اسالم‪ ،‬مانند جهانى بودن آن‪ ،‬از ضروریات ان دین الهى و بى نیاز از دلیلى‬ ‫زائد بر دالیل حقّانیت اسالم است‪.‬‬ ‫‪1.‬ر‪.‬ك‪ :‬سوره بقره‪ :‬آیه ‪ ،21‬سوره نساء‪ :‬آیه ‪ ،174 ،1‬سوره فاطر‪ :‬آیه ‪.15‬‬ ‫‪2.‬ر‪.‬ك‪ :‬سوره اعراف‪ :‬آیه ‪ ،35 ،31 ،28 ،27 ،26‬سوره یس‪ :‬آیه ‪.60‬‬ ‫‪3.‬ر‪.‬ك‪ :‬سوره بقره‪ :‬آیه ‪ ،187 ،185‬سوره آل عمران‪ :‬آیه ‪ ،138‬سوره ابراهیم ‪:‬آیه ‪ ،52 ،1‬سوره جاثیه‪ :‬آیه ‪،20‬‬ ‫سوره زمر‪ :‬آیه ‪ ،41‬سوره نحل‪ :‬آیه ‪ ،44‬سوره كهف‪ :‬آیه ‪ ،54‬سوره حشر‪ :‬آیه ‪.21‬‬ ‫‪4.‬ر‪.‬ك‪ :‬سوره انعام‪ :‬آیه ‪ ،90‬سوره یوسف‪ :‬آیه ‪ ،104‬سوره تكویر‪ :‬آیه ‪ ،27‬سوره قلم‪ :‬آیه ‪.52‬‬ ‫‪5.‬ر‪.‬ك‪ :‬سوره نساء‪ :‬آیه ‪ ،79‬سوره حج‪ :‬آیه ‪ ،49‬سوره سبأ‪ :‬آیه ‪.28‬‬ ‫‪6.‬ر‪.‬ك‪ :‬سوره انبیاء‪ :‬آیه ‪ ،107‬سوره فرقان‪ :‬آیه ‪.1‬‬ ‫‪7.‬ر‪.‬ك‪ :‬سوره انعام‪ :‬آیه ‪.19‬‬ ‫‪8.‬ر‪.‬ك‪ :‬سوره آل عمران‪ :‬آیه ‪ ،110 ،99 ،98 ،71 ،70 ،65‬سوره مائده‪ :‬آیه ‪.19 ،15‬‬ ‫‪9.‬ر‪.‬ك‪ :‬سوره توبه‪ :‬آیه ‪ ،33‬سوره فتح‪ :‬آیه ‪ ،38‬سوره صف‪ :‬آیه ‪.9‬‬ ‫ح ّل چند شبهه‬ ‫دشمنان اسالم كه براى جلوگیرى از گسترش این دین الهى‪ ،‬از هیچگونه تالشى فروگذار نكرده و نمىكنند‪ ،‬درصدد‬ ‫برآمدند كه با القاء شبهاتى چنین وانمود كنند كه دین اسالم فقط براى مردم عربستان نازل شده و رسالتى نسبت به سایر‬ ‫مردم نداشته است!‬ ‫از جمله به آیاتى تشبّت كردهاند كه پیامبر اكرم(ص) را مأمور هدایت خویشان و نزدیكان خودش یا اهل مكه و حوالى آن‬ ‫كرده است ‪3‬و نیز آیه (‪ )69‬از سوره مائده كه بعد از اشاره به یهود و صابئین و نصارى‪ ،‬مالك سعادت را ایمان و عمل‬ ‫صاحل مىداند و نامى از پذیرفتن دین اسالم بعنوان شرط سعادت نمىبرد‪.‬عالوه بر اینكه در فقه اسالمى اهل كتاب‪،‬‬ ‫همسنگ مشركان نیستند بلكه با پرداختن جزیه (بجاى خمس و زكاتى كه مسلمانان مىپردازند) امنیت ایشان در پناه‬ ‫دولت اسالمى حفظ مىشود و مىتوانند به احكام شریعت خودشان عمل كنند و این‪ ،‬نشانه به رسمیّت شناختن این ادیان‬ ‫است‪.‬‬ ‫‪1.‬ر‪.‬ك‪ :‬سوره توبه‪ :‬آیه ‪ ،33‬سوره فتح‪ :‬آیه ‪ ،38‬سوره صف‪.9 :‬‬ ‫‪2.‬ر‪.‬ك‪ :‬كافى‪ :‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،57‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،260‬ج ‪ ،24‬ص ‪ ،288‬وسایل الشیعه‪ :‬ج ‪ ،18‬ص ‪.124‬‬ ‫‪3.‬ر‪.‬ك‪ :‬سوره شعراء‪ :‬آیه ‪ ،214‬سوره انعام‪ :‬آیه ‪ ،92‬سوره شورى‪ :‬آیه ‪ ،7‬سوره سجده‪ :‬آیه ‪ ،3‬سوره قصص‪ :‬آیه‬ ‫‪ ،46‬پس ‪ 5‬و ‪.6‬‬ ‫در پاسخ باید گفت‪ :‬آیاتى كه خویشان پیامبر اكرم(ص) و اهل مكه را ذكر مىكند درصددبیان مراحل دعوت است كه از‬ ‫خویشان آن حضرت شروع مىشود و سپس به سایر اهل مكه و حوالى آن‪ ،‬گسترش مىیابد و سرانجام همه جهانیان را‬ ‫در برمى گیرد‪.‬و چنین آیاتى را نمىتوان مختصّ آیاتى شمرد كه رسالت آن حضرت را جهانى مىداند‪ ،‬زیرا عالوه بر‬ ‫آنكه لحن این آیات‪ ،‬اباى از تخصیص دارد‪ ،‬الزمه چنین تخصیصى «تخصیص اكثر» است كه در عرف عقالء‪،‬‬ ‫مستهجن و غیرقابل قبول مىباشد‪.‬‬ ‫و اما آیه یاد شده از سوره مائده‪ ،‬در مقام بیان این نكته است كه صرف انتساب به این یا آن دین‪ ،‬براى رسیدن به سعادت‬ ‫حقیقى‪ ،‬كافى نیست بلكه عامل سعادت‪ ،‬ایمان واقعى و عمل به وظایفى است كه خداى متعال براى بندگانش مقرّر فرموده‬ ‫است و طبق دالیلى كه جهانى بودن و جاودانى بودن اسالم را اثبات مىكند وظیفه همه مردم بعد از ظهور پیامبر اسالم‪،‬‬ ‫عمل به احكام و قوانین این دین است‪.‬‬ ‫و اما امتیازى كه در اسالم براى اهل كتاب بر سایر كافران‪ ،‬منظور شده به معناى معاف بودن ایشان از پذیرفتن اسالم و‬ ‫عمل به احكام آن نیست بلكه در واقع‪ ،‬ارفاقى دنیوى است كه بنابر مصالحى در حق آنان روا داشته شده و به اعتقاد‬ ‫شیعه‪ ،‬همین ارفاق هم موقّتى است و در زمان ظهور ولى عصر عجّل للا فرجه الشریف حكم نهایى ایشان اعالم‪ ،‬و با‬ ‫آنان مانند دیگر كافران رفتار خواهد شد و این مطلب را از جمله «لی ْ‬ ‫ُظه َرهُ َعلَى الدِّین ُكلِّه »مىتوان استفاده كرد‬ ‫اهتمام قرآن به مسأله معاد‬ ‫بیش از ثلث آیات قرآن‪ ،‬ارتباط با زندگى ابدى دارد‪ :‬در یك دسته از آیات‪ ،‬بر لزوم ایمان به آخرت تأكید شده‪1‬؛ در دسته‬ ‫دیگر‪ ،‬پى آمدهاى انكار آن‪ ،‬گوشزد شده‪2‬؛ و در دسته سوم‪ ،‬نعمتهاى ‪3‬ابدى‪ ،‬و در دسته چهارمى عذابهاى عذابهاى‬ ‫جاودانى‪ ،‬بیان شده است ‪4.‬همچنین در آیات فراوانى رابطه بین اعمال نیك و بد با نتایج اخروى آنها ذكر گردیده؛ و نیز‬ ‫با شیوه هاى گوناگونى امكان و ضرورت رستاخیز مورد تأكید و تبیین قرار گرفته و به شبهات منكران‪ ،‬پاسخ داده شده؛‬ ‫چنانكه منشأ تبهكاریها وكجرویها فراموش كردن یا انكار قیامت و روز حساب‪ ،‬معرّفى شده است‪5.‬‬ ‫از دقت در آیات قرآنى بدست مىآید كه بخش عمدهاى از سخنان پیامبران و بحثها و جدالهاى ایشان با مردم‪ ،‬اختصاص‬ ‫به موضوع معاد داشته است و حتى مىتوان گفت كه‬ ‫‪1.‬سوره بقره‪ :‬آیه ‪ ،4‬سوره نمل‪ :‬آیه ‪ 3‬و‪...‬‬ ‫‪2.‬سوره اسراء‪ :‬آیه ‪ ،10‬سوره فرقان‪ :‬آیه ‪ ،11‬سوره صبا‪ :‬آیه ‪ ،8‬سوره مؤمنون‪ :‬آیه ‪ 74‬و‪...‬‬  ‫‪3.‬سوره الرحمن‪ :‬آیه ‪ 46‬تا آخر‪ ،‬سوره الواقعه‪ :‬آیه ‪ ،38-15‬سوره الدهر‪ :‬آیه ‪ 21-11‬و‪...‬‬ ‫‪4.‬سوره الحاقه‪ :‬آیه ‪ ،27-20‬سوره الملك‪ :‬آیه ‪ ،11-6‬سوره الواقعه‪ :‬آیه ‪ 56 ،42‬و‪...‬‬ ‫‪5.‬سوره ص‪ :‬آیه ‪ ،26‬سوره سجده‪ :‬آیه ‪.140‬‬ ‫تالش آنها براى اثبات این اصل‪ ،‬بیش از تالشى بوده كه براى اثبات توحید كردهاند زیرا اكثر مردم‪ ،‬سرسختى بیشترى‬ ‫براى پذیرفتن این اصل‪ ،‬نشان مىداده اند‪.‬علت این سرسختى را مىتوان در دو عامل‪ ،‬خالصه كرد‪ :‬یكى عامل مشترك‬ ‫در انكار هر امر غیبى و نامحسوس‪ ،‬و دیگرى عامل مختص به موضوع معاد یعنى میل به بى بندوبارى و عدم‬ ‫مسئولیت‪.‬زیرا همانگونه كه اشاره شد اعتقاد به قیامت و حساب‪ ،‬پشتوانه نیرومندى براى احساس مسئولیت و پذیرفتن‬ ‫محدودیتهاى رفتارى و خوددارى از ظلم و تجاوز و فساد و گناه است و با انكار آن‪ ،‬راه براى هوسرانیها و شهوت‬ ‫پرستیها و خودكامگیها باز مىشود‪:‬‬ ‫قرآن كریم با اشاره به این عامل مىفرماید‪:‬‬ ‫ی َبنانَهُ‪َ.‬بلْ یُری ُد ْاْل ْنسانُ ل َی ْف ُج َر أَما َمهُ‪»1.‬‬ ‫«أَ َیحْ َسبُ ْاْل ْنسانُ أَلَّ ْن نَجْ َم َع عظا َمهُ ‪َ.‬بلى قادرینَ عَلى أَ ْن نُ َس ِّو َ‬ ‫آیا انسان چنین مىپندارد كه استخوانهایش را (پس از متالشى شدن) جمع نخواهیم كرد؟ چرا (این كار را خواهیم كرد در‬ ‫حالى كه) تواناییم كه سر انگشتانشان را (مانند اول) هموار سازیم‪.‬بلكه انسان مىخواهد جلوى خویش را باز كند (و بى‬ ‫بندوبار باشد‪).‬‬ ‫همین روحیه اباء و امتناع از پذیرفتن معاد به معناى حقیقى را مىتوان در كسانى یافت كه در گفتارها و نوشتارهایش‬ ‫مىكوشند كه «رستاخیز» و «روز واپسین» و دیگر تعبیرات قرآنى درباره معاد را بر پدیده هاى این جهانى و رستاخیز‬ ‫ملتها و تشكیل دادن جامعه بى طبقه و ساختن بهشت زمینى‪ ،‬تطبیق كنند یا عالم آخرت و مفاهیم مربوط به آن را مفاهیمى‬ ‫ارزشى و اعتبارى و اسطورهاى ‪2‬قلمداد نمایند!‬ ‫قرآن كریم چنین كسانى را «شیاطین انس» و «دشمنان انبیاء» دانسته است كه با سخنان آراسته و فریبنده شان به‬ ‫راهزنى دلها مىپردازند و مردم را از ایمان و اعتقاد صحیح و پایبندى به احكام الهى‪ ،‬باز مىدارند‪:‬‬ ‫ضهُ ْم إلى بَعْض ُز ْخرُفَ ا ْلقَوْ ل ُغرُوراً َو لَوْ شا َء َربُّ َ‬ ‫ك ما‬ ‫ك َج َع ْلنا ل ُك ِّل نَب ّی َع ُد ًّوا شَیاطینَ ْاْل ْنس َو ا ْلجنِّ یُوحی بَ ْع ُ‬ ‫« َو كَذل َ‬ ‫فَ َعلُوهُ فَ َذرْ هُ ْم َو ما یَ ْفتَرُونَ ‪َ.‬و لتَصْ غى إلَیْه أَ ْفئ َدةُ الَّذینَ ال ی ُْؤمنُونَ‬ ‫‪1.‬سوره القیامه‪ ،‬آیه ‪.5-3‬‬ ‫‪2.‬سوره نمل‪ :‬آیه ‪ ،68‬سوره احقاف‪ ،‬آیه ‪.17‬‬ ‫﴿ صفحه ‪﴾343‬‬ ‫ضوْ هُ َو ل َی ْقتَرفُوا ما هُ ْم ُم ْقتَرفُونَ ‪»1‬‬ ‫ب ْاْلخ َرة َو لیَرْ َ‬ ‫جن قرار دادیم كه براى فریفتن مردم پیرایه هاى سخن را به‬‫و بدین سان براى هر پیامبرى دشمنى از شیاطین انس و ّ‬ ‫یكدیگر الهام مىكنند و اگر خدا مىخواست (جبراً جلوى آنها را مىگرفت و) چنین كارهایى انجام نمىدادند (ولى‬ ‫خواست خدا این است كه مردم در گزینش راه خوب و بد‪ ،‬آزاد باشند) پس آنان را با دروغهایشان واگذار‪.‬و تا دلهاى‬ ‫كسانى كه ایمان به آخرت ندارند به سخنان آراسته آنان فرا داده شود و آنها را بپسندند و آنچه را بخواهند مرتكب شوند‪.‬‬  ‫نتیجه‬ ‫براى اینكه شخص بتواند راهى را در زندگى برگزیند كه به سعادت حقیقى و كمال نهائیش بینجامد باید بیندیشد كه‪ :‬آیا‬ ‫حیات انسانى با مرگ‪ ،‬پایان مىیابد یا پس از آن‪ ،‬حیات دیگرى خواهد داشت؟ و آیا انتقال از این جهان به جهان دیگر‪،‬‬ ‫همانند مسافرت از شهرى به شهر دیگر است كه مىتوان لوازم و وسایل زیستن را در همان جا فراهم كرد یا اینكه حیات‬ ‫این جهان‪ ،‬مق ّدمه و زمینه ساز خوشیها و ناخوشیهاى آن جهان است و كار را باید در این جا انجام داد و نتیجه نهائیش را‬ ‫در آنجا یافت؟ و تا این مسائل‪ ،‬ح ّل نشود نوبت به شناختن راه و گزینش خطّ مشى و برنامه زندگى نمىرسد زیرا تا‬ ‫مقصد سیر و سفر‪ ،‬معلوم نشود نمىتوان راه وصول به آنرا تشخیص داد‪.‬‬ ‫در پایان‪ ،‬یادآور مىشویم كه احتمال وجود چنین حیاتى هر قدر ضعیف‪ ،‬فرض شود كافى است كه انسان هوشیار و‬ ‫خردمند را وادار به تحقیق و پژوهش درباره آن كند زیرا «مقدار محت َمل» بى نهایت است‪.‬‬ ‫معاد در قرآن‬ ‫مقدّمه‬ ‫آیات قرآن كریم‪ ،‬پیرامون اثبات معاد و احتجاج با منكرین آن را مىتوان به پنج دسته‪ ،‬تقسیم كرد‪:‬‬ ‫‪1-‬آیاتى كه بر این نكته‪ ،‬تأكید مىكند كه برهانى بر نفى معاد‪ ،‬وجود ندارد‪.‬این آیات‪ ،‬به منزله خلع سالح منكرین است‪.‬‬ ‫‪2-‬آیاتى كه به پدیده هاى مشابه معاد‪ ،‬اشاره مىكند تا جلوى استبعاد را بگیرد‪.‬‬ ‫‪3-‬آیاتى كه شبهات منكرین معاد را ر ّد‪ ،‬و امكان وقوع آنرا تثبیت مىكند‪.‬‬ ‫‪4-‬آیاتى كه معاد را بعنوان وعده حتمى و تخلّف ناپذیر الهى‪ ،‬معرّفى مىكند و در واقع‪ ،‬وقوع معاد را از راه اخبار‬ ‫ُمخبر صادق‪ ،‬اثبات مىنماید‪.‬‬ ‫‪5-‬آیاتى كه اشاره به برهان عقلى بر ضرورت معاد دارد‪.‬‬ ‫در حقیقت‪ ،‬سه دسته اوّل‪ ،‬ناظر به امكان معاد‪ ،‬و دو دسته اخیر‪ ،‬ناظر به وقوع و ضرورت آن است‪.‬‬ ‫انكار معاد‪ ،‬بى دلیل است‬ ‫یكى از شیوه هاى احتجاج قرآن با صاحبان عقاید باطل این است كه از آنان‪ ،‬مطالبه دلیل مىكند تا روشن شود كه عقاید‬ ‫ایشان پایه عقلى و منطقى ندارد‪ ،‬چنانكه در چندین آیه‪ ،‬آمده است« ‪:‬قُلْ هاتُوا بُرْ هانَ ُك ْم بگو (اى پیامبر) دلیلتان را‬ ‫بیاورید‪...»1.‬‬ ‫‪1.‬سوره بقره‪ :‬آیه ‪ ،111‬سوره انبیاء‪ :‬آیه ‪ ،24‬سوره نمل‪ :‬آیه ‪.64‬‬  ‫‪.‬‬ ‫و در موارد مشابهى با این لحن مىفرماید كه صاحبان این عقاید نادرست‪« ،‬علم» و اعتقاد مطابق با واقع و مستند به‬ ‫ّ‬ ‫«ظن» و گمان بى دلیل و مخالف با واقع‪ ،‬بسنده كرده اند‪1.‬‬ ‫برهان ندارند بلكه به‬ ‫و در مورد منكرین معاد هم مىفرماید‪:‬‬ ‫ك م ْن ع ْلم إ ْن هُ ْم إالّ یَظُنُّونَ ‪»2.‬‬ ‫« َو قالُوا ما ه َی إالّ َحیاتُنَا ال ُّد ْنیا َن ُم ُ‬ ‫وت َو نَحْ یا َو ما یُهْل ُكنا إالَّ ال َّد ْه ُر َو ما لَهُ ْم بذل َ‬ ‫و (كافران) گفتند‪ :‬جز این زندگى دنیا حیاتى نیست كه مىمیریم و زندگى مىكنیم و جز روزگار‪ ،‬چیزى ما را نابود‬ ‫نمىكند (در صورتى كه) به این مطلب‪ ،‬علمى ندارد و تنها گمانى مىبرند‪.‬‬ ‫همچنین در آیات دیگرى بر این نكته‪ ،‬تأكید شده كه انكار معاد‪ ،‬تنها گمان بى دلیل و نادرستى است ‪3.‬البته ممكن است‬ ‫گمانهاى بى دلیل در صورتى كه موافق هواى نفس باشد مورد قبول هوى پرستان‪ ،‬واقع شود ‪4‬و در اثر رفتارهاى‬ ‫متناسب با آنها و ارتكاب گناهان تدریجا ً به صورت اعتقاد جزمى‪ ،‬جلوه كند ‪5‬و حتى شخص بر چنین اعتقادى پافشارى‬ ‫نماید‪6.‬‬ ‫قرآن كریم‪ ،‬سخنان منكرین معاد را نقل كرده است كه غالبا ً چیزى بیش از استبعاد نیست و احیاناً اشاره به شبهات‬ ‫ضعیفى دارد كه منشأ استبعاد و شك در امكان معاد شده است ‪7.‬از اینرو‪ ،‬از یك سو‪ ،‬پدیده هاى مشابه معاد را یادآور‬ ‫مىشود تا رفع استبعاد گردد‪ ،8‬و از سوى دیگر به پاسخ شبهات‪ ،‬اشاره مىكند تا هیچ گونه شبههاى باقى نماند و امكان‬ ‫وقوعى معاد‪ ،‬كامال تثبیت شود‪.‬ولى به این مقدار‪ ،‬اكتفاء نمىكند و عالوه بر حتمى بودن این وعده الهى و اتمام حجّت‬ ‫بر مردم به وسیله وحى‪ ،‬به برهان عقلى بر ضرورت معاد نیز اشاره مىكند چنان كه در درسهاى آینده‪ ،‬بیان خواهد شد‪.‬‬ ‫‪1.‬مؤمنون ‪ ،117 /‬نساء ‪ ،157 /‬انعام ‪ ،148 ،119 ،100 /‬كهف ‪ ،5 /‬حج ‪ ،71 ،8 ،3 /‬عنكبوت ‪ ،8 /‬روم ‪،29 /‬‬ ‫لقمان ‪ ،20 /‬غافر ‪ ،42 /‬زخرف ‪ ،20 /‬نجم ‪.28 /‬‬ ‫‪2.‬سوره جاثیه‪ ،‬آیه ‪.24‬‬ ‫‪3.‬قصص ‪ ،39 /‬كهف ‪ ،36 /‬ص ‪ ،27 /‬جاثیه ‪ ،32 /‬انشقاق ‪.14 /‬‬ ‫‪4.‬سوره القیامه‪ ،‬آیه ‪.5‬‬ ‫‪5.‬روم ‪ ،10 /‬مطفّفین ‪.14-10 /‬‬ ‫‪6.‬سوره نحل‪ ،‬آیه ‪.38‬‬ ‫‪7.‬هود ‪ ،7 /‬اسراء ‪ ،51 /‬صافات ‪ ،53 ،16 /‬دخان ‪ ،36-34 /‬احقاف ‪ ،18 /‬ق ‪ ،3 /‬واقعه ‪ ،48-47 /‬مطفّفین ‪-12 /‬‬ ‫‪ ،13‬نازعات ‪.11-10 /‬‬ ‫‪8.‬امورى كه مثل یكدیگرند در همان جهان مماثلت‪ ،‬حكم واحدى خواهند داشت؛ خواه حكم به امكان باشد و یا حكم به‬ ‫عدم امكان «حكم االمثال فى ما یجوز و ما ال یجوز واحد‪».‬‬ ‫پدیده هاى مشابه معاد‬  ‫الف‪ -‬رویش گیاه ‪.‬زنده شدن انسان پس از مرگ‪ ،‬از آن جهت حیات مسبوق به موت است شبیه روییدن گیاه در زمین‪،‬‬ ‫بعد از خشكى و مردگى آن است‪.‬از اینرو‪ ،‬تأ ّمل در این پدیده كه همواره در جلو چشم همه انسانها رخ مىدهد كافى است‬ ‫كه به امكان حیات خودشان بعد از مرگ‪ ،‬پى ببرند‪.‬و در واقع‪ ،‬آنچه موجب ساده شمردن این پدیده و غفلت از اهمیت آن‬ ‫شده عادت كردن مردم به دیدن آن است و گرنه از جهت پیدایش حیات جدید‪ ،‬فرقى با زنده شدن انسان‪ ،‬بعد از مرگ‬ ‫ندارد‪.‬‬ ‫قرآن كریم براى دریدن این پرده عادت‪ ،‬مكرّراً توجه مردم را به این پدیده جلب‪ ،‬و رستاخیز انسانها را به آن‪ ،‬تشبیه‬ ‫مىكند ‪1‬و از جمله مىفرماید‪:‬‬ ‫ك َلُُ محْ ی ا ْل َموْ تى َو هُ َو عَلى ُك ِّل ش ْ‬ ‫َیء قَدیر‪»2.‬‬ ‫ض َب ْع َد َموْ تها إ َّن ذل َ‬ ‫للا َكیْفَ یُحْ ی ْ َ‬ ‫اْلرْ َ‬ ‫«فَا ْنظُرْ إلى آثار َرحْ َمت ّ‬ ‫پس به آثار رحمت الهى بنگر كه چگونه زمین را بعد از مرگش زنده مىكند ‪.‬تحقیقا ً (همان زنده كننده زمین) زنده كننده‬ ‫مردگان (هم) هست و او بر هر چیزى تواناست‪.‬‬ ‫ب‪ -‬خواب اصحاب كهف ‪.‬قرآن كریم بعد از ذكر داستان شگفت انگیز اصحاب كهف كه حاوى نكته هاى آموزنده فراوانى‬ ‫است مىفرماید‪:‬‬ ‫ق َو أَ َّن السّا َعةَ ال َری َ‬ ‫ْب فیها‪...»3.‬‬ ‫ك أَ ْعثَرْ نا َعلَیْه ْم لیَ ْعلَ ُموا أَ َّن َو ْع َد ّ‬ ‫للا َح ٌّ‬ ‫« َو كَذل َ‬ ‫بدین سان مردم را بر ایشان (اصحاب كهف) آگاه ساختیم تا بدانند كه وعده خدا راست است و قیامت خواهد آمد و جاى‬ ‫ش ّكى در آن نیست‪.‬‬ ‫بى ش ّ‬ ‫ك‪ ،‬اطالع از چنین حادثه عجیبى كه عدهاى در طول چند قرن (سیصد سال شمسى‬ ‫‪1.‬اعراف ‪ ،57 /‬حج ‪ ،6 ،5 /‬روم ‪ ،19 /‬فاطر ‪ ،9 /‬فصلت ‪ ،19 /‬زخرف ‪ ،11 /‬ق ‪.11 /‬‬ ‫‪2.‬سوره روم‪ ،‬آیه ‪.50‬‬ ‫‪3.‬سوره كهف‪ ،‬آیه ‪.21‬‬ ‫=سیصد و نه سال قمرى) خواب باشند و سپس بیدار شوند تأثیر خاصّى در توجه انسان به امكان معاد و رفع استبعاد آن‬ ‫خواهد داشت زیرا هر خواب رفتنى شبیه مردن است «النو ُم ا ُخ الموت »و هر بیدار شدنى شبیه زنده شدن پس از مرگ‪،‬‬ ‫لیكن در خوابهاى عادى‪ ،‬اَعمال زیستى (بیولوژیك )بدن‪ ،‬بطور طبیعى ادامه مىیابد و بازگشت روح‪ ،‬تعجّبى را برنمى‬ ‫انگیزد اما بدنى كه سیصد سال از موا ّد غذائى‪ ،‬استفاده نكند مىبایست طبق نظام جارى در طبیعت‪ ،‬بمیرد و فاسد شود و‬ ‫آمادگى خود را براى بازگشت روح‪ ،‬از دست بدهد‪.‬پس چنین حادثه خارق العادهاى مىتواند تو ّجه انسان را به ماوراى‬ ‫این نظام عادى‪ ،‬جلب كند و بفهمد كه بازگشت روح به بدن‪ ،‬همیشه در گروى فراهم بودن اسباب و شرایط عادى و‬ ‫طبیعى نیست‪.‬پس حیات مج ّدد انسان هم هر چند برخالف نظام مرگ و زندگى در این عالم باشد‪ ،‬امتناعى نخواهد داشت‬ ‫و طبق وعده الهى‪ ،‬تحقق خواهد یافت‪.‬‬ ‫ج‪ -‬زنده شدن حیوانات ‪.‬قرآن كریم هم چنین به زنده شدن غیرعادى چند حیوان اشاره مىكند كه از جمله آنها زنده شدن‬ ‫چهار مرغ به دست حضرت ابراهیم(ع ‪)1‬و زنده شدن َمركب سوارى یكى از پیامبران است كه به داستان آن‪ ،‬اشاره‬ ‫خواهد شد‪.‬و هنگامى كه زنده شدن حیوانى ممكن باشد زنده شدن انسان هم ناممكن نخواهد بود‪.‬‬ ‫د‪ -‬زنده شدن بعضى از انسانها در همین جهان ‪.‬از همه مهمتر‪ ،‬زنده شدن بعضى از انسانها در همین جهان است كه‬ ‫قرآن كریم‪ ،‬چند نمونه از آنها را یادآور مىشود‪.‬از جمله‪ ،‬داستان یكى از انبیاى بنى اسرائیل است كه در سفرى عبورش‬ ‫به مردمى افتاد كه هالك و متالشى شده بودند و ناگهان به ذهنش خطور كرد كه چگونه این مردم‪ ،‬دوباره زنده خواهند‬ ‫شد! خداى متعال جان او را گرفت و بعد از یك صد سال دوباره زندهاش ساخت و به وى فرمود‪ :‬چه مدت در این مكان‪،‬‬ ‫توقّف كرده اى؟ او كه گویا از خوابى برخاسته است گفت‪ :‬یك روز یا بخشى از روز!‬  ‫خطاب شد‪ :‬بلكه تو یك صد سال در اینجا مانده اى! پس بنگر كه از یك سوى‪ ،‬آب و نانت سالم مانده‪ ،‬و از سوى دیگر‪،‬‬ ‫مركب سواریت متالشى شده است! اكنون بنگر كه ما چگونه استخوانهاى این حیوان را بر روى هم سوار مىكنیم و‬ ‫دوباره گوشت بر آنها مىپوشانیم و آنرا زنده مىسازیم‪1.‬‬ ‫‪1.‬سوره بقره‪ ،‬آیه ‪.26‬‬ ‫مورد دیگر‪ ،‬داستان گروهى از بنى اسرائیل است كه به حضرت موسى(ع) گفتند‪ :‬ما تا خدا را آشكارا نبینیم هرگز ایمان‬ ‫نخواهیم آورد! و خداى متعال آنان را با صاعقهاى هالك كرد و سپس به درخواست حضرت موسى(ع) دوباره آنها را‬ ‫زنده ساخت‪2.‬‬ ‫و نیز زنده شدن یكى از بنى اسرائیل كه در زمان حضرت موسى (ع) به قتل رسیده بود به وسیله زدن پارهاى از پیكر‬ ‫یك گاو ذبح شده به او كه داستان آن در سوره بقره‪ ،‬ذكر شده و سوره مزبور به همین مناسبت نامگذارى گردیده‪ ،‬و در‬ ‫ذیل آن آمده است‪:‬‬ ‫للاُ ا ْل َموْ تى َو یُری ُك ْم آیاته لَ َعلَّ ُك ْم تَعْقلُونَ ‪»3.‬‬ ‫ك یُحْ ی ّ‬ ‫«كَذل َ‬ ‫بدین سان خدا مردگان را زنده مىكند و نشانه هایش را به شما مىنمایاند باشد كه با خرد دریابید‪.‬‬ ‫همچنین زنده شدن بعضى از مردگان به اعجاز حضرت عیسى(ع ‪)4‬را مىتوان نشانهاى بر امكان معاد‪ ،‬قلمداد كرد‪.‬‬ ‫تصویر رستاخیز در قرآن‬ ‫ـ مقدمه‬ ‫ـ وضع زمین و دریاها و كوهها‬ ‫ـ وضع آسمان و ستارگان‬ ‫ـ شیپور مرگ‬ ‫شامل‪ :‬شیپور حیات و آغاز رستاخیز‬ ‫سبَبها و نَ َ‬ ‫سبها‬ ‫ـ ظهور حكومت الهى و انقطاع َ‬ ‫ـ محكمه عدل الهى‬ ‫ـ بسوى اقامتگاه ابدى‬ ‫ـ بهشت‬ ‫ـ دوزخ‬  ‫مقدّمه‬ ‫از قرآن كریم استفاده مىشود كه برپایى جهان آخرت‪ ،‬تنها به زنده شدن مج ّدد انسانها نیست بلكه اساساً نظام این جهان‪،‬‬ ‫دگرگون مىشود و جهان دیگرى با ویژگیهاى دیگرى برپا مىگردد‪ ،‬جهانى كه براى ما قابل پیش بینى نیست و طبعاً‬ ‫شناخت دقیقى هم از ویژگیهاى آن نمىتوانیم داشته باشیم‪.‬و آنگاه همه انسانها از آغاز تا پایان خلقت با هم‪ ،‬زنده مىشوند‬ ‫و به نتایج اعمالشان مىرسند و جاودانه در نعمت یا عذاب مىمانند‪.‬‬ ‫و چون آیات مربوط به این بحث‪ ،‬فراوان است و بررسى آنها به درازا مىكشد از اینرو‪ ،‬تنها به ذكر فشرده مضامین آنها‬ ‫بسنده مىكنیم‪.‬‬