Botanik Bahçeleri PDF

Botanik Bahçeleri Dr. Burcu Bilir Koca  Botanik Bahçeleri  Tarihsel süreç içerisinde, otsu ve odunsu (ağaç, çalıların) bitkilerin bir araya toplanıp, yetiştirildiği, incelendiği, korunduğu ve bireyleri aydınlatmak için tanıtıldığı bir nevi canlı müze görünümü kazanan b...

Botanik Bahçeleri Dr. Burcu Bilir Koca  Botanik Bahçeleri  Tarihsel süreç içerisinde, otsu ve odunsu (ağaç, çalıların) bitkilerin bir araya toplanıp, yetiştirildiği, incelendiği, korunduğu ve bireyleri aydınlatmak için tanıtıldığı bir nevi canlı müze görünümü kazanan botanik bahçesi kavramı ortaya çıkmıştır. Bilimsel anlamda botanik bahçeleri, her biri doğru biçimde tanımlanmış kimlikleri özel etiketlere yazılmış, ağaç, çalı ve otsu bitkilerin gerek dış ortamda gerekse seralarda yaşatıldığı bahçelerdir.  Botanik bahçeleri; eğitsel, ekonomik, tıbbi ya da bilimsel amaçlı olarak canlı bitki koleksiyonları ile yüzyıllar boyu, birçok kültürde ve medeniyette çok belirgin rol oynamışlardır. Bu bahçeler, tarih boyu kültürel ilerlemeye, ekonomik büyümeye ve ticari gelişmeye büyük katkıda bulunmuşlardır. Şehir ortamında doğadan ve diğer canlılardan uzak yaşayan şehirli, botanik bahçeleri sayesinde doğayla buluşur ve doğa sevgisi kazanır.  Bilimsel araştırma, koruma, sergileme ve eğitim amaçları için canlı bitkilerin dokümanlı koleksiyonlarını (topluluklarını) içeren kuruluşlar olarak tanımlanmıştır. Botanik bahçeleri; bahçe ve çiçekleri ile topluma zevk veren ve bitki botaniği konusunda eğitici işlevi olan yaşayan bitki müzesidir. Botanik bahçelerinin bilimsel araştırma yapılan merkezlerden büyük parklara kadar geniş bir yelpazeye yayıldığı söylenebilir. Bir diğer deyişle, botanik bahçelerinin geniş bir yelpazede olması, farklı işlevleri olduğunu göstermektedir.  Botanik bahçelerinin farklı işlevleriyle geçmişte; üniversiteler veya yerel yönetimler ilgiliyken, günümüzde bu işleyişe özel botanik bahçeleri de dahil edilmiştir. Bireylerin bilinçlendirilmesi amacı ile ortaya çıkan botanik bahçeleri; "botanik, farmakoloji bilimi, seleksiyon, melezleme” gibi disiplinler arası araştırmaların yapıldığı, toplumun her kesiminden ve yaş gruplarından bireylerin bitkiler hakkında kurslar, seminerler, sergiler gibi eğitsel faaliyetlerin gerçekleştiği kurumlardır.  Botanik Bahçelerinin Amaçları  Botanik bahçeleri, değişik orijinli bitkilerin kontrol altındaki alanlarda bilimsel sınıflandırma kurallarına göre düzenlendiği ve halka tanıtıldığı, pasif rekreasyon alanlarıdır. Bu bağlamda, botanik bahçeleri; bitki grupları arasındaki akrabalık ilişkilerini yansıtacak şekilde özel olarak düzenlenmiş canlı bitkilerden oluşan bir koleksiyonudur.  Günümüzde botanik bahçelerinde, bireylerin hem göz zevkini okşamak hem de bitkilerin sınıflandırılması hakkında bilgi vermek gibi görevleri bulunmaktadır. Bu nedenle botanik bahçeleri milli mirasın bir parçasını oluşturmaktadırlar.  Botanik bahçeleri, bilimsel, eğitimsel, estetik ve rekreasyonel gereksinimler açısından önemlidir. Botanik bahçeleri, kent peyzajının en önemli yeşil alanları olup bitkilerin topluma belirli düzenlemelerde tanıtıldığı ve bireylere yeşil sevgisinin kazandırıldığı yerlerdir. Botanik bahçelerinin üç temel amacı bulunmaktadır:  Bitkiler üzerinde yapılan araştırmalarla "Taksonomi” ve "Deneysel Botanik” alanlarının geliştirilmesidir. Bitkilerin girdiği akrabalık grupları için kesin açıklamaları veren taksonomi bilimi bitkilerin sınıflandırma ve isimlendirme çalışmaları ile ilgilidir. Dünyanın çeşitli iklim bölgelerinde ve yükseltilerinde dağılmış olan 300.000’e yaklaşan bitki türü arasındaki ilişkiler botanik bahçelerindeki çalışmalarla elde edilebilmiştir. Deneysel botanik bitkilerin anatomisi, sitolojisi ve metabolizmasının tanıtılması ile ilgilidir.  Dünyanın belli bölgelerinde yetişen ekonomik değeri büyük olan; «kahve, çay, vanilya, kauçuk, kakao» gibi bitkilerin adaptasyon istasyonu görevinin sağlanmasıdır. 19. yüzyılda, uzak ülkelere giden gemicilerden, gittikleri yerlerden o yöreye ait bitki, tohum, fide örnekleri istenerek bu bitkiler botanik bahçelerinde üretilerek başka yerlere dağıtılmışlardır.  Çağımızın değişen koşulları, nüfusun artması ve teknolojik gelişmeler nedeniyle doğada meydana gelen deformasyonların önlenmesi amacıyla nesilleri kaybolmaya yüz tutmuş bitkilerin korunmasını da üstlenmiştir. Botanik bahçeleri yok olma tehlikesi altında bulunan bitkileri korumak ve doğa koruma bölgelerinin sürekliliğini sağlamakla görevlidir.  Botanik bahçelerinin bir diğer önemli amacı, yaşadıkları ülkenin florasını saptamak, bitki türlerinin ülkelerindeki durumu, yayılışı, ıslahı ve üretimi gibi konularda bilimsel araştırmalar yapılmasıdır. Bu araştırmalar ülke çapında yapılabildiği gibi, kendi ülkeleri dışında komşu hatta uzak ülkelerde bile yapılabilmektedir.  Botanik Bahçelerinin Tarihsel Gelişimi  Botanik bahçelerinin tarihsel gelişimi ele alındığında; bu bahçelerde meyve-sebze ağaçları ve ilaç yapımında kullanılmak üzere şifalı bitkiler yetiştirildiği bilinmektedir. İlk örnekleri ise; Çin ve Akdeniz kıyısındaki ülkelerde görülmüştür. Daha sonraları matbaanın bulunup yaygınlaşmasıyla, bitki konusunda yazılmış kitaplar çoğaltılmış ve şifalı bitkiler üzerine yayınlar artmaya başlamıştır. Bu gelişmelerin sonucunda da botanik bahçelerinin kurulması fikri ortaya çıkmıştır. Avrupa’da 16. yüzyılın sonunda 5 botanik bahçesi varken, 20. yüzyılın ortalarına gelindiğinde sayıları yüzleri aşmıştır. Başlangıçta, üniversitelerin tıp bölümlerinde kurulan botanik bahçelerinde ilaç yapımında kullanılan bitkilerin yetiştirilmesi ile ilgili eğitimler yapılmıştır.  Orta Çağ Avrupa'sında manastırlarda ziraat ve hortikültür alanlarında çok bilgili din adamları yetişmiştir. Bu bilim adamları dini konular yanında, bitkiler ve faydalı otlar hakkında da geniş bilgi hazinesine sahiptiler. Her manastırda, içinde süs bitkileri, küçük boylu bazı meyve  Bu bağlamda, botanik bahçelerinde ilk önceleri tapınak bahçelerinde ve manastırlarda rahipler tarafından çeşitli türlerde bitkiler yetiştirilmiş ve buralarda yetiştirilen bu bitkiler üzerinde çeşitli araştırmalar yapılmıştır. Örneğin; bir din adamı olan Mendel kendi ismiyle anılan ünlü Mendel Yasası’nı bu bahçelerde bitkiler üzerinde yaptığı çalışmalar sonucunda elde etmiştir.  Önceleri tamamen tıbbi bitkilerin yetiştirilmesi ve bazı inanışlar doğrultusunda kurulan botanik bahçeleri şimdilerde bilimsel amaçlarının yanı sıra eğitsel özellikleri ile birlikte rekreaktif özellikleri de içine almıştır. Günümüzde tekrar önem kazanan botanik bahçeleri yeni bir Rönesans yaşamaktadır. Botanik bahçeleri bitki çeşitliliğinin araştırılması, bitki örneklerinin dökümantasyonu ve tehlikede olan türlerin korunmasını öncelikli tutarak kendi içlerinde bitki araştırma sistemleri oluşturmuşlardır. Ayrıca botanik bahçelerinin bitki koruma bölümleri her yıl tohum listeleri yayınlayarak ve diğer botanik bahçelerinin listeleri ile karşılaştırarak birbirleri ile sürekli bir iletişim içinde bulunmaktadır.  Botanik Bahçelerinin Sınıflandırılması  Tanım ve amaçlar doğrultusunda modern botanik bahçeleri işlev ve ölçülerine göre aşağıdaki şekilde sınıflandırılmaktadır:  Bilimsel Kuruluş Niteliğindeki Botanik Bahçeleri: Tamamen bilimsel araştırmaların yapıldığı, çoğunun bir üniversite ya da eğitim enstitülerine bağlı olduğu bilimsel kuruluş niteliğindeki botanik bahçeleridir.  Kent Park Niteliğindeki Botanik Bahçeleri: Daha çok halkın rekreasyon ihtiyacını karşılayacak kent park niteliğindeki botanik bahçeleridir.  Araştırma-Eğitim ve Kent Parkı Niteliğindeki Botanik Bahçeleri: Araştırma ve eğitim amaçlı enstitüler olmakla birlikte kent park özelliği de taşıyan botanik bahçeleridir.  Eğitim Amaçlı Botanik Bahçeleri: Okullara bağlı, biyoloji ve botanik derslerinin uygulama alanı kazandığı  Botanik Bahçelerinin İşlevleri Botanik Bahçelerinin Eğitim İşlevleri  Uluslararası Botanik Bahçeleri Koruma Örgütü (BGCI); botanik bahçelerinin araştırma, koruma, sergileme amaçları dışında, eğitim işlevlerinin de olduğu bitki koleksiyonlarının yer aldığı kuruluşlar olarak belirtmektedir. Bu bağlamda; botanik bahçeleri dünya üzerindeki bölgelerdeki doğal ve kültür bitkilerinin belirli bir düzen içinde amaçlarına uygun şekilde sınıflandırılarak bir taraftan bölge halkına ve öğrencilere tanıtılarak eğitsel faaliyetlerin düzenlendiği, bir taraftan da çeşitli amaçlara yönelik olarak alan uzmanları tarafından bilimsel araştırmaların gerçekleştiği kuruluşlardır. Botanik bahçeleri botanik bilimi hakkında bireylere bilgiler sunmaktadır.  Bu bahçeleri ziyaret eden bireyler, Dünya'nın farklı bölgelerinde yetişen bitkileri ve yaşadıkları bölgedeki doğal bitki örtüsünü tanınmaktadır. Botanik bahçeleri; sadece öğrencilere yönelik değil, her yaş grubundaki bireylere bitkiler hakkında bilgiler sunarak, doğadaki bitki zenginliklerinin tanıtılarak çevre duyarlılığı ve farkındalığı ile koruma bilincinin oluşmasına da katkı sağlamaktadır. Aynı zamanda botanik bahçelerinin eğitim işlevleri arasında  Özellikle üniversite botanik bahçelerinde bahçe sorumluları, günün belirli saatlerinde ziyaretçilere, tıpkı turist rehberinin tarihi eserleri gezdirip onların öyküsünü anlattığı gibi, bitkileri ve ilginç yaşam öykülerini sadeleştirilmiş bir dille aktarmaktadır. Bu bilgiler, bireylere bitki evreni ve onun zenginliği hakkında bir görüş kazandırmaktadır.  Bunların yanı sıra bir botanik bahçesi için çok önem taşıyan bahçıvanlar için de özel yetiştirme kursları açılmaktadır. Çünkü botanik bahçeleri için gerekli olan bahçıvanlar için yalnızca sera yapısı ve yönetimi, bitki üretimi ve kültürü konularını iyi bilmek yeterli olmamaktadır. Bahçıvanların aynı zamanda, botanik amaçlı, temel laboratuvar eğitimi, sistematik botanik (belli bir sayıda doğal bitkiyi toplama ve teşhis etmek dahil), temel bitki patolojisi, toprak fiziği ve biyolojisi konularında da bilgili olmaları gerekmektedir. Botanik Bahçelerinin Araştırma İşlevleri  Botanik bahçelerinin araştırma işlevlerini; "bitki fizyolojisi, bitki üretimi, bitki kimyası, farmakoloji, peyzaj mimarlığı, ekoloji, bitki introdüksiyonu, hortikültür ve genetik” gibi disiplinler arası alanlarda yapılan araştırmalar oluşturmaktadır. Buna göre; botanik bahçelerinin araştırma işlevleri; bahçenin bulunduğu bölgedeki doğal bitki örtüsünün bireyler tarafından tanınmasının sağlanması ve nesli tükenmekte olan ve hızla azalan ya da nadir bulunan bitkilerin korunması amacıyla üretimi ve tohumların depolanmasıdır. Ayrıca, ülkelerin ekonomik yapısına katkı sağlayacak bitkilerin keşfedilmesi ve bu amaçla bu bitkilerin ülke yararına olacak şekilde yetiştirilerek üretim faaliyetlerinin yapılması, botanik bahçelerinde yapılan araştırmalardır. Alan uzmanları tarafından botanik bahçelerinde yapılan araştırma ve incelemelerin sonuçlarının düzenli olarak kayıt altında tutulması gelecekteki araştırmalara rehberlik etmesi yönünden önemlidir.  Türkiye'nin bulunduğu jeopolitik konumu dolayısıyla sahip olduğu bitki potansiyelinin zenginliği ve yeni introdüksiyonlarla güçlenen botanik bahçeleri tarım,  Botanik Bahçelerinin Rekreaktif İşlevleri  Botanik bahçeleri "bilimsel araştırmaların yapıldığı bilim müzesi niteliği taşımasının yanı sıra, kent halkı için dinlendirici ve eğlendirici doğal çevre yaratan, insanların doğaya karşı araştırma duygu ve sevgisini arttıracak rekreaktif niteliklere de sahiptir. Bu nedenle, halkın rekreasyon gereksinimini karşılayan botanik bahçelerinde yer verilen oyun alanları ve park tipi eylemler botanik bahçesinin bir bölümünü oluşturmalı, bilimsel araştırmaların alanlarından ayrı şekilde planlanmalıdır.  Botanik bahçelerinde gerekli yapıların dışında kalan alanların tamamen yeşil dokuya ayrılması, hem alan olarak kent yeşil alan miktarını artırmakta, hem de halkın diğer bazı rekreaktif ihtiyaçlarını karşılamaktadır.  Okul Dışı Öğrenme Ortamları Olarak Botanik Bahçeleri  Botanik bahçeleri öğrencilerin biyoloji, jeoloji, coğrafya ve çevre konularına ilgisini arttırarak tabiatın korunmasına bireysel katılımlarına ve doğal kaynaklara sahip çıkmalarına önemli katkıda bulunur. Botanik bahçelerinde; çimenlikler, ağaçlar, çalılar, çiçekler, yapay göl, dere, şelale, fidanlıklar, sera ve buraları habitat olarak kullanıp yerleşen doğal fauna bulunabilir. Botanik bahçelerinde; seralarda tohum ekilmesi, saksılara fide dikme, çelik dikme; saksı değiştirme, sulama, fidanların üretilmesinin gösterilmesi, sebze ve meyvelerin yerinde tanınması gibi konularda öğrencilere bilgi verici uygulamalar yapılmaktadır.  Botanik bahçesindeki faaliyetler sırasında bitki dokusuna, çiçeklere ve ağaçlara zarar verilmemelidir. Etrafın kirletilmemesine, çöplerin çöp kutularına atılmasına dikkat edilmelidir. Diğer ziyaretçileri ve faaliyetlerini engelleyebilecek  Botanik Bahçelerinde Örnek Uygulamalar Örnek Uygulama 1: Ders programının bir bölümünü kapsayan küçük bir arazi gezisi  Materyaller  Gözlem Listesi  Büyüteç  Bir botanik bahçesinde bulunabilecek türleri tanımaya yönelik hazırlanmış teşhis anahtarı  Defter  Kalem  Plastik eldiven  Plastik poşet (şeffaf)  Dijital fotoğraf makinesi  Bu inceleme gezisinde öğrencilere grup çalışması yaptırılabilir. Uygulamanın yapılabilmesi için 10-15 dakika yeterlidir.  Örnek Uygulama 1’in Yapılışı  Öğretmen gözetiminde sınıfın hemen dışına çıkarak bulabildikleri bazı bir yıllık (otsu) bitki örneklerini bitkinin tüm bölümlerini (kök, gövde vb.) kapsayacak şekilde toplamalarını isteyiniz.  Sınıfın dışında böyle bir çalışma yapmak mümkün değilse, öğrencileri derse gelirken bir yıllık bitki örneklerini getirmeleri konusunda önceden görevlendiriniz.  Öğrencilerden çevrelerinden topladıkları bir yıllık bitkileri kökleriyle birlikte plâstik şeffaf bir poşette getirmelerini isteyiniz.  Bir yıllık bir bitkinin bölümlerini inceleyiniz. Kök, gövde ve yapraklarını ayrıntılı gözlemleyebilmek için büyüteçten yararlanabilirsiniz.  Defterlerine bir yıllık bir bitkide bulunan bölümleri çizmelerini isteyiniz.  Örnek Uygulama 2  Bir botanik bahçesinin incelenmesi. Bu inceleme gezisinde öğrencilere grup çalışması (5'er kişilik) yaptırılabilir. Örnek Uygulama 2'nin Yapılışı  Öğrencilere botanik bahçesine yapılması plânlanan geziden önce bu yer hakkında bilgiler veriniz. Mümkünse burayla ilgili resimler gösteriniz, ilgili web sitesini incelemelerini isteyiniz. Botanik bahçesinin amaçlarını açıklayınız.  Botanik bahçesini gezerken uyulması gereken kuralları hatırlatınız.  Öğrencilere bitkileri tanımakta kullanılan önceden hazırlanmış bitki teşhis anahtarını ve Türkiye’de yaygın olarak bulunan bitki ya da ağaçların teşhis anahtarını dağıtınız.  Tablo 1'de bazı ağaçların ve bitkilerin tanınmasına yardımcı olacak bir teşhis anahtarı verilmiştir. Ayrıca öğretmen tarafından da teşhis anahtarı hazırlanabilir veya öğrencilere ödev olarak hazırlattırılabilir.  Çok yıllık (odunsu) bir bitkinin bölümlerini inceleyiniz.  Laboratuvar defterlerine gövde, yaprak, meyve gibi teşhis edebildikleri bölümleri çizmelerini söyleyiniz.  Çok yıllık bir bitkinin gövde, yaprak, meyve gibi bölümlerinin fotoğraflarını çekiniz.  Bahçeyi gezerek farklı ağaç türlerini tanımaya çalışınız, bitkiler arasındaki genel benzerlik ve farklılıkları tespit etmeye çalışınız.  Özelliklerini tespit etliğiniz bitkinin karşısında yer alan kutuları (X) şeklinde Tablo 2’de işaretleyiniz. Ayrıca tabloda olmayan farklı gözlemleriniz varsa, bunları da Tablo 2’deki boşluklara yazabilirsiniz.  Bahçede gözlemlediğiniz bitkileri benzerliklerine göre gruplara ayırınız. Bunların ayrı ayrı kısımlarını da gösteren fotoğraflarını çekiniz.  Bahçede gözlemlediğini/ağaçların özelliklerini inceleyerek size dağıtılan teşhis anahtarından (Tablo I) yararlanarak isimlerini bulmaya çalışınız.  İsimlerini tespit ettiğiniz ağaçların özelliklerine bakarak benzer olanları gruplandırınız.  Gözlemlediğiniz ağaçların genel özelliklerini defterinize not ediniz. Fotoğraflarını çekiniz.  Çekilen fotoğraflara ait ağaçların Latince isimlerini altlarına yazarak, ağaçlar hakkında kısa bilgileri de içeren bir pano hazırlayarak, okulunuzda sergileyebilirsiniz.  Botanik bahçelerinde gerçekleşecek uygulamalar sadece fen bilimleri ve biyoloji dersleriyle sınırlı olmayıp, sosyal bilgiler, kimya ve coğrafya TEŞEKKÜRLER