اندیشه اسلامی 2 PDF

‫برای شرکت در قرعه‌کشی‪ ،‬فقط سریال هولوگرام روی جلد کتاب را‬ ‫به شماره «‪ »30008585‬پیامک فرمایید‪.‬‬ ‫جوایز قرعه‌کشی شامل کمک هزینه عمره‪ ،‬عتبات و ‪...‬است‪.‬برای دریافت جایزه‪،‬‬ ‫ارائه کتاب با مهر فروشنده الزامی است‪.‬‬  ‫سرشناســه‪ :‬رضایــی اصفه...

‫برای شرکت در قرعه‌کشی‪ ،‬فقط سریال هولوگرام روی جلد کتاب را‬ ‫به شماره «‪ »30008585‬پیامک فرمایید‪.‬‬ ‫جوایز قرعه‌کشی شامل کمک هزینه عمره‪ ،‬عتبات و ‪...‬است‪.‬برای دریافت جایزه‪،‬‬ ‫ارائه کتاب با مهر فروشنده الزامی است‪.‬‬  ‫سرشناســه‪ :‬رضایــی اصفهانــی‪ ،‬محمدعلــی؛ ‪ 1341‬ـ ـ عنــوان و نــام پدیــدآور‪:‬‬ ‫تفســیر موضوعــی قــرآن کریــم ‪ /‬محمدعلــی رضایــی اصفهانــی‪ ،‬علــی نصیری‪،‬‬ ‫تپــور و علیرضــا کمالــی؛ نمایندگــی مقــام‬ ‫ابراهیــم کالنتــری‪ ،‬عبدالکریــم بهج ‌‬ ‫معظــم رهبــری در دانشــگاه‌ها‪ ،‬معاونــت پژوهشــی دانشــگاه معــارف اســامی‪.‬‬ ‫مشــخصات نشــر‪ :‬قــم‪ ،‬نهــاد نمایندگــی مقــام معظــم رهبــری در دانشــگاه‌ها‪،‬‬ ‫دفتــر نشــر معــارف‪.1400 ،‬مشــخصات ظاهــری‪ 216 :‬ص‪.‬شــابک‪-408-1 :‬‬ ‫‪ 978-600-441‬فروســت‪ :‬مجموعــه معــارف قــرآن و حدیــث؛ ‪ 54‬وضعیــت‬ ‫فهرست‌نویســی‪ :‬فیپــا موضــوع‪ :‬تفاســیر شــیعه ـ ـ قــرن ‪Qur'an - Shiite 14‬‬ ‫‪ hermeneutics - 20th century‬شناســه افــزوده‪ :‬علــی نصیــری‪ ،‬ابراهیــم‬ ‫کالنتــری‪ ،‬عبدالکریــم بهجت‌پــور‪ ،‬علیرضــا کمالــی‪.‬شناســه افــزوده‪ :‬نهــاد‬ ‫نمایندگــی مقــام معظــم رهبــری در دانشــگاه‌ها شناســه افــزوده‪ :‬دانشــگاه‬ ‫معــارف اســامی‪ ،‬معاونــت پژوهشــی شناســه افــزوده‪ :‬نهــاد نمایندگــی مقــام‬ ‫معظــم رهبــری در دانشــگاه‌ها‪ ،‬دفتــر نشــر معــارف رده‌‌بنــدی کنگــره‪98 :‬‬ ‫‪ BP‬رده‌بنــدی دیویــی‪ 297/179 :‬شــماره کتاب‌شناســی ملــی‪8551682 :‬‬ ‫استاد محترم و دانشجوی عزیز‬ ‫خواهشمند است با ارائه دیدگاه‌های خود ما را در رفع نواقص و ارتقای کتاب یاری بخشید‪.‬‬ ‫صندوق پستی‪ 6173 :‬ـــ ‪37155‬‬ ‫اندیشه اسالمی (‪)2‬‬ ‫نویسنده‬ ‫جمعی از نویسندگان‬  ‫‪4‬‬ ‫مجموعه مبانی نظری اسالم ‪74‬‬ ‫اندیشه اسالمی (‪)2‬‬ ‫تألیــف‪ :‬جمعــی از نویســندگان نهــاد نمایندگــی مقــام معظــم رهبــری در دانشــگاه‌ها معاونــت‬ ‫بازبینــی نهایــی‪ :‬سیدســعید‬ ‫ویراســتار ‪ :‬زهــرا جعفــری‬ ‫پژوهشــی دانشــگاه معــارف اســامی‬ ‫روحانــی صفح ـه‌آرا‪ :‬حســین قاســمیان ناشــر ‪ :‬دفتــر نشــر معــارف نوبــت چــاپ‪ :‬اول‪ ،‬تابســتان‬ ‫شــابک ؟ ‪ -‬؟ ‪978 - 600 - 441 -‬‬ ‫قیمــت ‪ 50.000‬تومــان‬ ‫شــمارگان‪ 5000 :‬نســخه‬ ‫‪1401‬‬ ‫مراکز پخش‬ ‫مدیریـ ــت پخـ ــش دفتـ ــر نشـ ــر معـ ــارف‪ :‬قـ ــم‪ ،‬خیابـ ــان شـ ــهدا‪ ،‬کوچـ ــه ‪ ،32‬شـ ــماره ‪ ،3‬تلفـ ــن و نمابـ ــر‪37740004 :‬‬ ‫اراک‪ 086-32229038 :‬ارومیه‪ 044-32254641 :‬اصفهان‪ 031-32351341 :‬اهواز‪ 061-32238000 :‬تهران‪021-88911212 :‬‬ ‫خرم‌آباد‪ 066-33222371 :‬رشت‪ 013-33334569 :‬زنجان‪ 024-33366425 :‬ایالم‪ 09107755188 :‬بجنورد‪-32212283 :‬‬ ‫‪ 058‬بندرعباس‪ 076-33617557 :‬بیرجند‪ 056-32224179 :‬ساری‪ 011-33253020 :‬شهرکرد‪ 038-32243222 :‬شیراز‪:‬‬ ‫‪ 071-32344614‬قزوین‪ 028-33240076 :‬قم‪ 025-37735451 :‬کرج‪ 026-34435290 :‬کرمان‪034-32231466 :‬‬ ‫کرمانشاه‪ 083-37238411 :‬گرگان‪ 017-32237880 :‬مشهد‪ 051-32220119 :‬یاسوج‪ 09107755185 :‬یزد‪035-36230331 :‬‬ ‫کلیه حقوق محفوظ است‬ ‫نشانى الكترونیكی‪E-mail: [email protected] :‬؛ پایگاه اینترنتی‪www.ketabroom.ir :‬‬  ‫سخن آغازین‬ ‫تعریف و تبیین معارف وحیانی قرآن و اهل‌بیت؟مهع؟ برای نسل نوخاسته و پرسشگر‪ ،‬رسالتی‬ ‫سترگ برای محققان‪ ،‬اندیشمندان و استادان معارف اسالمی است‪.‬دانشجوی امروز‪،‬‬ ‫در برخورد با ایده‌ها و حوزه‌های مختلف نوین در زمینه‌های علمی و فرهنگی‪ ،‬با انبوهی‬ ‫از پرسش‌های معرفتی‪ ،‬اعتقادی‪ ،‬رفتاری و ‪...‬رو‌در‌رو و در كالس معارف اسالمی حاضر‬ ‫می‌شود و انتظار پاسخ روشن و مستدل دارد‪.‬فطرت پاك جوان آماده است تا ازطریق بیان‬ ‫شیوای استاد معارف اسالمی به حقایق واالی اسالم معرفت پیدا كند و از آن به افق‌های‬ ‫بلندتر معنوی و آرمان‌های واالتر رهنمون شود‪.‬در این میان‪ ،‬به‌روز‌بودن محتوای دروس‬ ‫نیزاغآ نخس‬ ‫معارف اسالمی‪ ،‬ضرورتی ناگزیر است‪.‬از میان دروس معارف اسالمی‪ ،‬دو درس «اندیشه‬ ‫اسالمی ‪ »1‬و «اندیشه اسالمی ‪ »2‬به اقتضاء ماهیت استداللی خود‪ ،‬باید با ظرافت و دقت‬ ‫بیشتری مسائل مبنایی و سازنده بنیان‌های فكری و اعتقادی را بررسی و تبیین كند‪.‬‬ ‫‪5‬‬ ‫دانشگاه معارف اسالمی طی سالیان متمادی در حد امكان كوشیده است ضمن بهره‌گیری‬ ‫از قوت علمی و پژوهشی خود‪ ،‬كتاب‌های درسی معارف اسالمی را براساس سرفصل‌های‬ ‫مصوب شورای عالی انقالب فرهنگی تدوین و به استادان محترم معارف اسالمی و‬ ‫دانشجویان عزیز تقدیم كند‪.‬‬ ‫متن حاضر‪ ،‬یكی از ده عنوان از دروس معارف اسالمی است كه معاونت آموزشی نهاد‬ ‫نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها در طرح كوتاه‌مدت تحول دروس معارف‬ ‫اسالمی در دستور تولید قرار داد و پس از نظرخواهی از استادان محترم معارف اسالمی‪،‬‬ ‫سرفصل‌ها و مباحث مطر ح‌شده در این اثر را به‌عنوان ّ‬ ‫مصوب شورای معارف اسالمی به‬ ‫دانشگاه معارف ابالغ كرد‪.‬درنهایت‪ ،‬متن به‌صورت حاضر تولید و منتشر شد‪.‬‬ ‫امید است استادان معارف اسالمی‪ ،‬همچون گذشته‪ ،‬با دقت و مهارت خویش نقص‌ها‬ ‫و كاستی‌های احتمالی این كتاب و كتب دیگر طرح یادشده را به‌خوبی جبران كنند و در‬ ‫مسیر ارشاد و ابالغ معارف نورانی قرآن و اهل‌بیت؟مهع؟ به جوانان امروز هرچه بیشتر قرین‬ ‫توفیق باشند‪.‬‬ ‫بی‌گمان استاد توانمند می‌تواند همه نقص‌های هر متن درسی را جبران و با بهره‌برداری‬ ‫از روش‌های كارآمد آموزشی‪ ،‬فراگیران را با عمق و دقت معارف وحیانی اسالم آشنا و مأنوس‬ ‫سازد‪.‬‬ ‫دانشگاه معارف اسالمی از نویسندگان محترم كه سرفصل اعالمی را در قالب متن درسی‬ ‫حاضر تدوین و تألیف كرده‌اند است تشكر می‌كند‪.‬همچنین برای دیگر همكاران‪ ،‬جناب‬ ‫حجت‌االسالم دكتر سید اباذر نبویان‪ ،‬دبیر محترم گروه پژوهشی مبانی نظری اسالم‪،‬‬ ‫جناب آقای دكتر سید روح‌اهلل پرهیزكاری‪ ،‬مدیر محترم برنامه‌ریزی و تدوین متون درسی‬ ‫و نیز جناب آقای دكتر سید سعید روحانی‪ ،‬مدیر محترم امور پژوهشی‪ ،‬سالمت و سعادت‬ ‫روزافزون را مسئلت می‌كند‪.‬نظرهای عالمانه و راهگشای استادان و محققان ارجمند‪،‬‬ ‫همواره در ارتقاء و روزآمدی آثار تولیدی مؤثر و مغتنم است‪.‬‬ ‫اندیشه اسالمی ‪2‬‬ ‫معاونت پژوهشی دانشگاه معارف اسالمی‬ ‫‪6‬‬  ‫سخن آغازین‬ ‫‪5‬‬ ‫فصل اول‪:‬‬ ‫ایمان دینی‬ ‫درس اول‪ :‬چیستی دین و ایمان دینی‬ ‫‪15‬‬ ‫‪.1‬امید و آرامش‬ ‫‪15‬‬ ‫‪.2‬مكاتب و آرمان‌ها‬ ‫‪15‬‬ ‫‪.3‬خواسته‌ها یا نیازها‬ ‫‪16‬‬ ‫‪.4‬هدف و معنای زندگی‬ ‫‪17‬‬ ‫بلاطم تسرهف‬ ‫‪.5‬حیات جاودانه و دین‬ ‫‪18‬‬ ‫‪.6‬چیستی دین‬ ‫‪21‬‬ ‫‪.7‬ایمان دینی‬ ‫‪23‬‬ ‫چكیده درس‬ ‫‪25‬‬ ‫‪7‬‬ ‫برای مطالعه و پژوهش‬ ‫‪25‬‬ ‫درس دوم‪ :‬دین‏‌گرایی انسان‬ ‫‪26‬‬ ‫‪.1‬دین در تاریخ بشریت‬ ‫‪26‬‬ ‫‪.2‬چیستی دین‬ ‫‪27‬‬ ‫‪.3‬عامل دین‌گرایی انسان‬ ‫‪28‬‬ ‫یك‪.‬نظریه فطرت حق‌گرا‬ ‫‪28‬‬ ‫دو‪.‬نظریه‌های انسان‌مدار در دین‌گرایی انسان‬ ‫‪33‬‬ ‫الف) دیدگاه‌های روان‌شناسانه در دین‌گرایی انسان‬ ‫‪33‬‬ ‫ب) دیدگاه‌های جامعه‌شناسانه در دین‌گرایی انسان‬ ‫‪35‬‬ ‫چكیده درس‬ ‫‪37‬‬ ‫برای مطالعه و پژوهش‬ ‫‪37‬‬ ‫درس سوم‪ :‬كاركردهای دین‬ ‫‪38‬‬ ‫‪.1‬دین و انسان؛ نیاز و انتظار‬ ‫‪38‬‬ ‫‪.2‬كاركردهای فردی دین‬ ‫‪39‬‬ ‫یك‪.‬آ گاهی‌بخشی‬ ‫‪39‬‬  ‫دو‪.‬رفع ترس و تنهایی‬ ‫‪40‬‬ ‫سه‪.‬پاسخ به عطش جاودانگی‬ ‫‪42‬‬ ‫چهار‪.‬كاهش رنج و افزایش صبر‬ ‫‪43‬‬ ‫‪.3‬كاركردهای اجتماعی دین‬ ‫‪46‬‬ ‫یك‪.‬انسجام‌بخشی به حیات اجتماعی‬ ‫‪46‬‬ ‫دو‪.‬ترویج و توسعه عدالت‬ ‫‪47‬‬ ‫سه‪.‬ترویج ارزش‌های اخالقی‬ ‫‪48‬‬ ‫چكیده درس‬ ‫‪49‬‬ ‫برای مطالعه و پژوهش‬ ‫‪49‬‬ ‫اندیشه اسالمی ‪2‬‬ ‫فصل دوم‪:‬‬ ‫اسالم‏‌شناسی‬ ‫درس چهارم‪ :‬بعثت و نبوت‬ ‫‪53‬‬ ‫‪.1‬بعثت‪ ،‬ارتباط خدا و خلق‬ ‫‪53‬‬ ‫‪.2‬بعثت و حكمت خدا‬ ‫‪54‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪.3‬چیستی وحی‬ ‫‪56‬‬ ‫‪.4‬عقالنیت وحی‬ ‫‪61‬‬ ‫چكیده درس‬ ‫‪61‬‬ ‫برای مطالعه و پژوهش‬ ‫‪61‬‬ ‫درس پنجم‪ :‬ویژگی‏‌های پیامبران و پیامبر اسالم؟ص؟‬ ‫‪63‬‬ ‫‪.1‬انبیاء؛ برگزیدگان خدا‬ ‫‪63‬‬ ‫‪.2‬ویژگی‌های پیامبران‬ ‫‪64‬‬ ‫یك‪.‬علم غیب‬ ‫‪64‬‬ ‫دو‪.‬عصمت‬ ‫‪66‬‬ ‫الف) ضرورت عصمت انبیاء‬ ‫‪69‬‬ ‫ب) نسبت‌دادن گناه به برخی انبیاء‬ ‫‪70‬‬ ‫سه‪.‬معجزه‬ ‫‪71‬‬ ‫الف) تفاوت‌های معجزه با سحر و جادو‬ ‫‪72‬‬ ‫ب) معجزه و قانون علیت‬ ‫‪73‬‬  ‫‪.3‬ویژگی‌های پیامبر اسالم؟ص؟‬ ‫‪74‬‬ ‫یك‪.‬خاتمیت‬ ‫‪74‬‬ ‫مالك خاتمیت در اندیشه اسالمی‬ ‫‪75‬‬ ‫دو‪.‬قرآن؛ معجزه جاوید‬ ‫‪77‬‬ ‫چكیده درس‬ ‫‪78‬‬ ‫برای مطالعه و پژوهش‬ ‫‪79‬‬ ‫درس ششم‪ :‬عقل و دین‬ ‫‪80‬‬ ‫‪.1‬مسئله عقل و دین‬ ‫‪80‬‬ ‫‪.2‬نسبت میان عقل و دین در جهان مسیحیت‬ ‫‪81‬‬ ‫یك‪.‬عقل‌گراییحداكثری‬ ‫‪82‬‬ ‫بلاطم تسرهف‬ ‫دو‪.‬ایمان‌گرایی‬ ‫‪83‬‬ ‫سه‪.‬عقل‌گراییانتقادی‬ ‫‪84‬‬ ‫‪.3‬نسبت عقل و دین در جهان اسالم‬ ‫‪84‬‬ ‫یك‪.‬چیستی و كاركردهای عقل در فرهنگ اسالمی‬ ‫‪85‬‬ ‫‪9‬‬ ‫الف) چیستی عقل در فرهنگ اسالمی‬ ‫‪85‬‬ ‫ب) كاركردهای عقل در منابع حكمت و اندیشه اسالمی‬ ‫‪86‬‬ ‫‪.1‬كاركردهای قطعی عقل‬ ‫‪87‬‬ ‫‪.2‬كاركردهای ظنی عقل‬ ‫‪87‬‬ ‫دو‪.‬عقل‌گرایی اعتدالی؛ نظریه اندیشه اسالمی‬ ‫‪89‬‬ ‫سه‪.‬نسبت‌های چهارگانه عقل و نقل‬ ‫‪90‬‬ ‫چكیده درس‬ ‫‪91‬‬ ‫برای مطالعه و پژوهش‬ ‫‪92‬‬ ‫درس هفتم‪ :‬علم و دین‬ ‫‪93‬‬ ‫‪.1‬مسئله علم و دین‬ ‫‪93‬‬ ‫‪.2‬چیستی علم‬ ‫‪94‬‬ ‫‪.3‬نسبت میان علم و دین در جهان مسیحیت‬ ‫‪95‬‬ ‫‪.4‬نسبت میان علم و دین در جهان اسالم‬ ‫‪98‬‬ ‫‪.5‬انواع نسبت میان علم و دین‬ ‫‪99‬‬ ‫یك‪.‬نظریه تداخل علم و دین‬ ‫‪99‬‬  ‫دو‪.‬نظریه تعارض میان علم و دین‬ ‫‪99‬‬ ‫سه‪.‬نظریه تمایز میان علم و دین‬ ‫‪100‬‬ ‫چهار‪.‬نظریه سازگاری میان علم و دین‬ ‫‪101‬‬ ‫‪.6‬راه‌حل‌هایی برای رفع تعارض میان علم و دین‬ ‫‪101‬‬ ‫‪.7‬نظریه علم دینی‬ ‫‪103‬‬ ‫چهار بیان از تأثیر متافیزیك دینی در علم‬ ‫‪104‬‬ ‫یك‪.‬تأثیر متافیزیك دینی در فرضیه‌های علمی‬ ‫‪104‬‬ ‫دو‪.‬تأثیر متافیزیك دینی در انگیزه عالمان تجربی‬ ‫‪105‬‬ ‫سه‪.‬تأثیر متافیزیك دینی در مبادی و مسلمات علوم تجربی‬ ‫‪105‬‬ ‫چهار‪.‬تأثیر متافیزیك دینی در روش‌ها و اهداف علوم تجربی‬ ‫‪106‬‬ ‫اندیشه اسالمی ‪2‬‬ ‫چكیده درس‬ ‫‪106‬‬ ‫برای مطالعه و پژوهش‬ ‫‪107‬‬ ‫فصل سوم‪:‬‬ ‫امامت‬ ‫‪10‬‬ ‫درس هشتم‪ :‬امامت و امام در اسالم‬ ‫‪111‬‬ ‫‪.1‬معناشناسی امامت و امام‬ ‫‪111‬‬ ‫‪.2‬نسبت میان امامت و خالفت‬ ‫‪114‬‬ ‫‪.3‬ضرورت امامت و امام‬ ‫‪116‬‬ ‫یك‪.‬هدایت؛ لطف ضروری از خداوند‬ ‫‪116‬‬ ‫دو‪.‬تأمین مصالح بشر‬ ‫‪118‬‬ ‫‪.4‬ویژگی‌های امامت و امام‬ ‫‪119‬‬ ‫یك‪.‬عصمت‬ ‫‪119‬‬ ‫دو‪.‬نصب از‌سوی خدا و رسول‬ ‫‪121‬‬ ‫چكیده درس‬ ‫‪124‬‬ ‫برای مطالعه و پژوهش‬ ‫‪125‬‬ ‫درس نهم‪ :‬امامت‪ ،‬امت و والیت‬ ‫‪126‬‬ ‫‪.1‬معنای «امت»‬ ‫‪126‬‬ ‫یك‪.‬ارتباط ّامت با امام‬ ‫‪129‬‬  ‫دو‪.‬فلسفه و كاركردهای امام و امامت‬ ‫‪129‬‬ ‫الف) هدایت‬ ‫‪129‬‬ ‫ب) مرجعیت در معرفت و رفتار دینی‬ ‫‪131‬‬ ‫ج) حكومت‬ ‫‪134‬‬ ‫‪.2‬والیت و امامت‬ ‫‪136‬‬ ‫یك‪.‬والیت تكوینی‬ ‫‪137‬‬ ‫دو‪.‬والیت تشریعی‬ ‫‪139‬‬ ‫چكیده درس‬ ‫‪140‬‬ ‫برای مطالعه و پژوهش‬ ‫‪140‬‬ ‫درس دهم‪ :‬امامت علی؟ع؟ و فرزندان معصوم ایشان‬ ‫‪141‬‬ ‫بلاطم تسرهف‬ ‫‪.1‬معیارهای عقلی تعیین مصداق امام‬ ‫‪141‬‬ ‫‪«.2‬نص» و تعیین مصداق امام‬ ‫‪142‬‬ ‫‪.3‬نصوص امامت علی؟ع؟‬ ‫‪143‬‬ ‫یك‪.‬آیه انذار‬ ‫‪144‬‬ ‫‪11‬‬ ‫دو‪.‬آیه والیت‬ ‫‪145‬‬ ‫سه‪.‬آیه تبلیغ‬ ‫‪146‬‬ ‫چهار‪.‬آیه اطاعت‬ ‫‪149‬‬ ‫پنج‪.‬حدیثثقلین‬ ‫‪150‬‬ ‫شش‪.‬حدیث اثنی عشر خلیفه‬ ‫‪151‬‬ ‫چكیدهفصل‬ ‫‪151‬‬ ‫برای مطالعه و پژوهش‬ ‫‪152‬‬ ‫فصلچهارم‪:‬‬ ‫منجی‌‏گرایی و مهدویت‬ ‫درس یازدهم‪ :‬منجی‌‏گرایی در ادیان و مهدویت در اسالم‬ ‫‪155‬‬ ‫‪.1‬موعود و منجی در ادیان‬ ‫‪155‬‬ ‫‪.2‬مهدویت در اسالم‬ ‫‪157‬‬ ‫یك‪.‬آموزه مهدویت در دیدگاه اهل سنت‬ ‫‪158‬‬ ‫دو‪.‬آموزه مهدویت در دیدگاه شیعه‬ ‫‪159‬‬  ‫چكیده درس‬ ‫‪167‬‬ ‫برای مطالعه و پژوهش‬ ‫‪167‬‬ ‫درس دوازدهم‪ :‬انتظار‪ ،‬ظهور و حكومت مهدی‬ ‫‪168‬‬ ‫‪.1‬امام غایب و انتظار‬ ‫‪168‬‬ ‫‪.2‬شرایط ظهور و منتظران‬ ‫‪172‬‬ ‫‪.3‬حكومت مهدوی‬ ‫‪173‬‬ ‫چكیده درس‬ ‫‪175‬‬ ‫برای مطالعه و پژوهش‬ ‫‪176‬‬ ‫فصلپنجم‪:‬‬ ‫اندیشه اسالمی ‪2‬‬ ‫والیت فقیه‬ ‫درس سیزدهم‪ :‬چیستی و مبانی والیت فقیه‬ ‫‪179‬‬ ‫‪.1‬جامعه اسالمی در دوره غیبت‬ ‫‪179‬‬ ‫‪.2‬ریشه و پیشینه والیت فقیه‬ ‫‪182‬‬ ‫‪.3‬دالیل والیت فقیه‬ ‫‪183‬‬ ‫‪12‬‬ ‫یك‪.‬والیت فقیه؛ امتداد والیت معصومان؟مهع؟‬ ‫‪183‬‬ ‫دو‪.‬توقیع (نامه) امام مهدی؟جع؟‬ ‫‪184‬‬ ‫سه‪.‬حدیث مقبوله عمر بن حنظله‬ ‫‪185‬‬ ‫‪.4‬والیت فقیه و شئون حكومت‬ ‫‪185‬‬ ‫چكیده درس‬ ‫‪187‬‬ ‫برای مطالعه و پژوهش‬ ‫‪187‬‬ ‫درس چهاردهم‪ :‬والیت فقیه‪ ،‬حكومت و مردم‬ ‫‪188‬‬ ‫‪.1‬فقیه و حكومت بر مردم‬ ‫‪188‬‬ ‫‪.2‬حكومت اسالمی و مردم‌ساالری‬ ‫‪194‬‬ ‫چكیده درس‬ ‫‪196‬‬ ‫برای مطالعه و پژوهش‬ ‫‪196‬‬ ‫فهرست منابع‬ ‫‪199‬‬  ‫فصل اول‪:‬‬ ‫ایماندینی‬ ‫درس اول‪ :‬چیستی و جایگاه دین و ایمان دینی‬ ‫درس دوم‪ :‬دین‌گرایی انسان‬ ‫درس سوم‪ :‬كاركردهای دین‬  ‫درس اول‪ :‬چیستی دین و ایمان دینی‬ ‫از دانشجوی گرامی انتظار می‌رود پس از مطالعه این درس‪:‬‬ ‫با توجه به خواسته اساسی و كانونی انسان‪ ،‬ضرورت و ارزش دین را در حیات‬ ‫‪1‬‬ ‫انسان توضیح دهد؛‬ ‫معنای دین و ایمان دینی و ارتباط آن‌دو را با وجود انسان شرح دهد‪.‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪:‬لوا لصف ینید نامیا‬ ‫‪.1‬امید و آرامش‬ ‫زندگی بدون امید به آینده و آرامش‪ ،‬ناخوشایند و دشوار است‪.‬از‌این‌رو‪ ،‬انسان همواره‬ ‫می‌كوشد مایه امید و كانون اطمینان و آرامشی بیابد‪.‬برخی انسان‌ها به ثروت‪ ،‬دسته‌ای به‬ ‫قدرت‪ ،‬گروهی به خویشاوندان خود و عده‌ای نیز به معبودی واال امید می‌بندند و دلبسته‬ ‫می‌شوند؛ اما كدام‌یك به مراد خویش؛ یعنی به آرامش و اطمینان درونی می‌رسد؟‬ ‫‪15‬‬ ‫با دشواری‌های بی‌شمار زندگی‪ ،‬بسیار اندك‌اند آنان‌كه در درون خویش‪ ،‬آرام و خشنودند و‬ ‫برای دیگران نیز آرامش و خشنودی می‌آفرینند‪.‬چنین انسان‌هایی اندك؛ اما برای دیگران‬ ‫ارجمندند؛ زیرا گمشده‌ای را به‌دست آورده‌اند و به دیگران ارزانی می‌دارند كه همه انسان‌ها‬ ‫ینید نامیا و نید یتسیچ ‪:‬لوا سرد‬ ‫در پی آن‌اند‪.‬‬ ‫آنان‌كه ناآرام و مضطرب‌اند چه كم دارند و آنان‌كه آرام و مطمئن‌اند چه یافته‌اند؟ كدام‬ ‫مقصد و منبع‪ ،‬ناامیدی و درماندگی را می‌زداید و نور امید و خشنودی را بر دل انسان‬ ‫می‌تاباند؟ از كجا و چگونه می‌توان این گوهر گران‌بها را به‌‌دست آورد و نگاه داشت؟ این‬ ‫پرسش‌ها در زندگی همه انسان‌ها فراگیرند؛ چنان‌كه پیر و جوان جهان امروز و دیروز در پی‬ ‫‌پاسخ آن بوده و هستند؛ اما آیا كسی پاسخی برای چنین پرسش‌هایی دارد؟‬ ‫‪.2‬مكاتب و آرمان‌ها‬ ‫در طول تاریخ‪ ،‬مكاتب مختلف دعوتنامه‌های بسیاری برای انسان فرستادند‪.‬همه این‬ ‫مكاتب خود را برحق و برآورنده نیازها و آرمان‌های انسان می‌نامند و به او وعده آرامش و‬ ‫خوشبختی می‌دهند؛ اما نخست باید پرسید‪ :‬به چه دلیل خود را برحق می‌خوانند؟ از كجا‬ ‫كه آن وعده‌ها دست‌یافتنی باشد؟ چگونه می‌توان به این دعوت‌ها و وعده‌ها اعتماد كرد؟‬ ‫با نگاهی به انسان و خواسته‌های خودآ گاه و ناخودآ گاه او پاسخ نیمی از این پرسش‌ها‬ ‫به‌‌دست می‌آید‪.‬خواسته كانونی انسان‪« ،‬هرچه برتر‌شدن و برتر‌ماندن» است‪.‬همه‬ ‫كوشش‌های انسان برای به‌دست‌آوردن چیزی است كه با آن احساس «برتر‌بودن» كند؛‬ ‫بنابراین‪ ،‬مكتب و گرایش مطلوب انسان باید این خواسته او را برآورده كند یا راه و ابزار‬ ‫دستیابی به آن را نشان دهد‪.‬‬ ‫انسان‪ ،‬مكتب و آیینی را بر می‌گزیند كه آرمان‌ها و وعده‌هایش با خواسته درونی او بیشتر‬ ‫همخوان باشد؛ مثًال اگر معیار كسی‪« ،‬لذت‌بردن» باشد‪ ،‬آیینی را انتخاب می‌كند كه هدف‬ ‫اندیشه اسالمی ‪2‬‬ ‫اصلی‌اش كسب لذت باشد یا بیشتر از دیگر مكاتب‪ ،‬در پی تأمین لذت‌ها باشد‪.‬اگر معیار و‬ ‫آرمان كسی كسب قدرت‪ ،‬لذت‪ ،‬آسایش یا دانش باشد‪ ،‬در پی مكتب و آیینی خواهد رفت‬ ‫كه به تصور او آن خواسته را بیشتر و بهتر تأمین می‌كند‪.‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪.3‬خواسته‌ها یا نیازها‬ ‫آدمی نیازها و خواسته‌هایی دارد‪.‬گاه او از برخی نیازهای حقیقی خود بی‌خبر است و بدون‬ ‫آنكه به نیاز خود بیندیشد‪ ،‬برای برآوردن خواسته‌هایی می‌كوشد‪.‬حال باید پرسید‪ :‬از میان‬ ‫«نیازها» و «خواسته‌ها» كدام‌یك اصل و پایه است و كدام‌یك فرع و پیرو؟ با برآورده‌نشدن‬ ‫كدام نیاز و خواسته ‌‪ ،‬دچار نقص و خسارت می‌شود؟ كدام‌یك نیاز حقیقی او است و كدام‬ ‫ممكن است كاذب باشد؟ بسیار پیش می‌آید كه انسان نمی‌تواند نیاز حقیقی خود را از نیاز‬ ‫كاذب و خواسته صحیح خود را از خواسته نادرست تمییز دهد‪.‬همانند فردی بیمار كه‬ ‫غذای خاصی را می‌خواهد كه از‌نظر طبیب‪ ،‬برایش ضرر یا خطر دارد؛ همچنان‌كه دارویی‬ ‫كه درمانگر برای بازگشت سالمتی‌اش تجویز می‌كند‪ ،‬در مذاق او تلخ؛ اما در‌ حقیقت‪ ،‬برای‬ ‫سالمتی‌اش مفید است‪.‬نیازها و خواسته‌های درونی و روحی انسان نیز چنین است‪.‬بسیاری‬ ‫از اوقات چیزی را دوست دارد كه در‌حقیقت برایش مضر و خطرناك است و چه بسیار پیش‬ ‫می‌آید كه از آنچه برای سالمتی روح و جانش مفید و ضروری است‪ ،‬بی‌خبر یا متنفر است‪.‬‬ ‫برای حل این مسئله‪ ،‬انسان باید از چیستی و ابعاد هستی خود آ گاه باشد و بداند كه از‬  ‫كجا آمده‌است‪ ،‬برای چه آمده‌است‪ ،‬در كجاست و به كجا خواهد رفت؛ همچنان‌كه در این‬ ‫دو بیت مشهور آمده‪:‬‬ ‫كــه چــرا غافــل از احــوال دل خویشــتنم‬ ‫روزهافكر منایناستوهمهشبسخنم‬ ‫بــه كجــا م ـی‌روم آخــر ننمایــی وطنــم‬ ‫از كجــا آمــده‌ام آمدنــم بهــر چــه بــود‬ ‫انسان با توجه به هستی و ویژگی‌های خود‪ ،‬ابعادی را می‌یابد كه موجب تمایز خواسته‌ها‬ ‫از نیازها و منشأ پاالیش و گزینش دقیق آنها می‌شود‪.‬این همان است كه اندیشمندان‬ ‫امروزی‪« ،‬هدف زندگی» یا «معنای زندگی» نامیده‌اند‪.‬‬ ‫‪:‬لوا لصف ینید نامیا‬ ‫♦بیندیشیم‬ ‫دانشجوی گرامی! این دو پرسش را با دوستان و استاد خود بررسی كنید و پاسخ دهید‪:‬‬ ‫‪.1‬آیا انسان می‌تواند بدون دل‌بستگی به چیزی‪ ،‬به زندگی ادامه دهد؟‬ ‫‪.2‬چه چیزی ارزش دل‌بستگی حقیقی و نهایی انسان را دارد؟‬ ‫‪17‬‬ ‫‪.4‬هدف و معنای زندگی‬ ‫«هدف و معنای زندگی چیست؟» برای پاسخ به این پرسش‪ ،‬باید دانست كه خود زندگی‬ ‫چیست‪ ،‬سپس به تالش انسان برای حفظ زندگی خود نگریست‪.‬زندگی برای كسانی كه‬ ‫ینید نامیا و نید یتسیچ ‪:‬لوا سرد‬ ‫توان درك ابعاد گسترده و متنوع آن را ندارند‪ ،‬فقط پدیده‌ای شخصی و محدود به كارهای‬ ‫شخصی است؛ اما برای آنان‌كه زندگی را جزئی از پهنه هستی و مرحله‌ای از حركت به‌سوی‬ ‫َ‬ ‫جاودانگی می‌بینند‪ ،‬زندگی قطعه‌ای از آهنگ كل عالم و گامی به‌سوی نیل به كمال مطلق‬ ‫است‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫در حالت عادی‪ ،‬انسان توان خود را صرف ادامه زندگی‪ ،‬بهبود كیفیت آن و محافظت‬ ‫از آن می‌كند‪.‬تغذیه و رشد برای او مهم است و برای حفظ سالمتی‪ ،‬رفع آسیب‌ها‪ ،‬گریز از‬ ‫خطرات و درمان بیماری‌ها می‌كوشد‪.‬شاید بتوان گفت انسان بیش از هرچیز برای حفظ‬ ‫حیات تالش می‌كند‪ 2‬و این برایش ارزشی ویژه دارد؛ از‌این‌رو‪ ،‬باید معنای زندگی را نیز در‬ ‫‪.1‬جعفری‪ ،‬فلسفه و هدف زندگی‪ ،‬ص ‪ 19‬و ‪.20‬‬ ‫‪.2‬ر ‪.‬ك‪ :‬مطهری‪ ،‬مجموعه آثار‪ ،‬ج ‪ ، 16‬ص ‪.23 - 26‬‬ ‫همین درجه از اهمیت جست‌وجو كرد‪.‬اگر زندگی معنا و هدفی دارد‪ ،‬باید هم‌طراز تالش‬ ‫انسان برای حفظ آن باشد‪.‬بیشترین همت و تالش انسان صرف حفظ حیات می‌شود؛‬ ‫بنابراین‪ ،‬معنای زندگی نیز باید ناظر به همین جدی‌ترین و مهم‌ترین دارایی انسان باشد‪.‬‬ ‫هدف و معنای زندگی‪ ،‬همان حقیقتی است كه توانایی‪ ،‬آ گاهی و شوق انسان را به‌سوی‬ ‫خود می‌كشد و انسان برای به‌دست‌آوردن و جاودانه‌داشتن آن همیشه در كوشش است‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫اكنون باید پرسید آیا مبدأ و حقیقتی وجود دارد كه این خواسته جایگزین‌ناپذیر انسان را‬ ‫تأمین كند یا دست‌كم راه و ابزار تحصیل و تأمین آن را به انسان نشان دهد و بیاموزد؟ شاید‬ ‫بتوان گفت بسیاری از مكاتب و آیین‌ها و گرایش‌ها در دنیا با تمركز بر این نكته كوشیده‌اند‬ ‫توجه انسان را به خود جلب كنند‪.‬برخی نیز توان پاسخ نداشت ‌ه و صورت مسئله را پاك‬ ‫اندیشه اسالمی ‪2‬‬ ‫كرده‌اند‪.‬آنان جاودانگی را كه خواسته درونی و فطری انسان است موهوم و دست‌نیافتنی‬ ‫خوانده و حق حیات ابدی را از او گرفته‌اند‪.‬بعضی مكاتب نیز حیات ابدی را خواسته‬ ‫حقیقی و حق بجای انسان دانسته‌اند‪.‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪.5‬حیات جاودانه و دین‬ ‫مكاتب و آیین‌هایی كه همه حقیقت انسان را در همین حیات جسمانی دنیا خالصه‬ ‫می‌دانند و بس‪ ،‬در زندگی انسان جایی برای دین در نظر نمی‌گیرند؛ اما در مكاتب دیگری‬ ‫كه گوشه چشمی به عطش و شور جاودانگی انسان دارند‪ ،‬مجموعه‌ای گنجانده شده‬ ‫است كه در یك كلمه «دین» خوانده می‌شود‪.‬در ادیانی كه پیامبر و كتاب آسمانی دارند‪،‬‬ ‫جاودانگی اهمیتی ویژه و مفهومی عمیق دارد؛ به‌طوری‌كه اگر فقط همین عنصر جاودانگی‬ ‫از انسان گرفته شود‪ ،‬محتوای قابل‌توجهی از آن دین باقی نمی‌ماند‪.‬‬ ‫حال پرسش این است‪ :‬آیا دین ارزش و ضرورتی در حیات انسان دارد؟‬ ‫برای پاسخ به این پرسش‪ ،‬باید دو صورت از معنای «حیات» و «دین» را تعیین كنیم؛‬ ‫صورت نخست این است‪:‬‬ ‫حیات به‌معنای همین پدیده مادی و طبیعی و معمولی باشد كه همه جانداران‬ ‫دیگر نیز دارند و تنها تفاوت میان حیات انسان با حیات دیگر جانداران‪،‬‬ ‫‪.1‬جعفری‪ ،‬فلسفه و هدف زندگی‪ ،‬ص ‪.14‬‬  ‫پیچیدگی بیشتر حیات انسان است و دین نیز به‌معنای مجموعه‌ای از عقاید‬ ‫‪1‬‬ ‫پوچ و بی‌پایه و اعمالی بی‌دلیل و بی‌هدف باشد‪.‬‬ ‫در این صورت‪ ،‬دین جایگاه و ضرورتی در حیات انسان ندارد؛ بنابراین نه‌تنها نمی‌توان‬ ‫ارزش و هدفی برای آن در نظر گرفت؛ بلكه ممكن است حیات مادی و طبیعی را نیز مختل‬ ‫كند‪.‬‬ ‫صورت دوم این است‪:‬‬ ‫حیات انسان‪ ،‬به‌معنای حقیقتی هدفدار و معنادار در جهانی هدفدار و معنادار‬ ‫باشد‪ ،‬كه همه اجزا و گوشه‌گوشه آن با چهار پرسش اساسی انسان‪ ،‬یعنی «من‬ ‫‪:‬لوا لصف ینید نامیا‬ ‫كیستم»‪« ،‬از كجا آمده‌ام»‪« ،‬در كجا هستم» و «به كجا می‌روم»‪ ،‬مواجه است و‬ ‫دین نیز به‌معنای آموزه‌هایی بنیادین باشد كه در صدد معرفی هستی و چیستی‬ ‫‪2‬‬ ‫انسان به خود او و نمایاندن راه تحصیل سعادت جاودانه است‪.‬‬ ‫در این صورت‪ ،‬مسئله با مهم‌ترین خواسته انسان ارتباط دارد و ضرورتی انكارناپذیر است‪.‬‬ ‫در این حالت‪ ،‬انسان به ابعاد خود و دیگر حقایق با نگاهی هدفدار و توجهی عمیق می‌نگرد‬ ‫‪19‬‬ ‫و همواره تالش می‌كند كه لوازم و اسباب الزم برای برآوردن این خواسته بنیادین؛ یعنی‬ ‫جاودانگی را فراهم كند‪.‬او برای خود ارتباط‌هایی متنوع و همه‌جانبه تعریف می‌كند تا‬ ‫از رهگذر آن به خواسته و نیاز حقیقی خود برسد‪.‬مسیری كه چنین رویكردی پیش روی‬ ‫ینید نامیا و نید یتسیچ ‪:‬لوا سرد‬ ‫انسان قرار می‌دهد كامًال متفاوت است با مسیری كه رویكرد مادی و طبیعی به انسان و‬ ‫هستی به او نشان می‌دهد‪.‬‬ ‫برای نمونه‪ ،‬در یكی از صفحات متنی ادبی و فاخر انگلیسی‪ ،‬كلمه «‪ »is‬را در نظر بگیرید‪.‬‬ ‫آیا این كلمه كه در نگاه اولیه‪ ،‬فقط جوهری سیاه بر صفحه‌ای سفید است‪ ،‬به‌خودی‌خود‪،‬‬ ‫می‌داند در كجای صفحه قرار دارد؟ آیا او از ماقبل و مابعد خود آ گاه است؟ آیا این كلمه‬ ‫می‌داند برای ارائه چه معنایی در نوشته حضور دارد؟ آیا این كلمه از اهداف متن این كتاب‬ ‫اطالع دارد؟ و ‪...‬؟ روشن است كه این كلمه‪ ،‬به‌خودی‌خود‪ ،‬از این مطالب آ گاهی ندارد و‬ ‫‪3‬‬ ‫هرگز نمی‌توان چنین توقعی از آن داشت‪.‬‬ ‫‪.1‬جعفری‪ ،‬تكاپوی اندیشه‌ها‪ ،‬ص ‪.84‬‬ ‫‪.2‬همان‪ ،‬ص ‪ 85‬و ‪.86‬‬ ‫‪.3‬همان‪.‬‬ ‫در‌باره انسان نیز چنین است؛ اگر انسان همانند آن كلمه (جوهری بر صفحه كاغذ) از‬ ‫خویشتن خود و نیز چرایی و موقعیت و امور ماقبل و مابعد خود بی‌خبر باشد‪ ،‬طرح مسائلی‬ ‫همچون هدف زندگی‪ ،‬معنای زندگی‪ ،‬جایگاه و ضرورت دین و ‪...‬بی‌ثمر است؛ اما اگر‬ ‫انسان موجودی دارای حیات و شعور ویژه و عنصر جاودانگی‌خواهی باشد‪ ،‬جایگاه و ارزش‬ ‫دین در زندگی‪ ،‬نخستین و مهم‌ترین مطالبه انسان است؛‪ 1‬زیرا دین به معنایی كه یاد شد‪،‬‬ ‫با جاودانگی انسان گره می‌خورد‪.‬‬ ‫♦برای مطالعه بیشتر‬ ‫شهید مطهری‪ ،‬در بیان نیاز انسان به دین‪ ،‬چنین می‌گوید‪:‬‬ ‫آیا انسان برای رسیدن به سعادت نیازمند به راهنماست؟‬ ‫اندیشه اسالمی ‪2‬‬ ‫بحث در این مطلب چندان دشوار نیست‪ّ.‬اوًال باید ببینیم انسان برای رسیدن به‬ ‫سعادت چه نیازمندی‌هایی دارد و خود انسان برای رسیدن به آن نیازمندی‌ها چه اندازه‬ ‫مجهز است و چه اندازه می‌تواند خود را ّ‬ ‫مجهز كند؟‬ ‫ّ‬ ‫بدیهی است كه ا گر سعادت عبارت بود از لذت‪ ،‬و لذت هم عبارت بود از لذات جسمی‬ ‫كه انسان پا‌به‌پای رشد طبیعی و جسمانی خود از وجود آنها آ گاه می‌گردد‪ ،‬نیازی به راهنما‬ ‫‪20‬‬ ‫نبود‪.‬انسان برای رسیدن به لذاتی از‌قبیل خوردن و خوابیدن و غلبه‌كردن و آمیزش‬ ‫جنسی نیازی به رهبر و راهنما ندارد‪.‬و همچنین ا گر انسان نیازمندی خود را در ناحیه‌ای‬ ‫ً‬ ‫ّ ً‬ ‫جدا احساس كند و به‌حسب غریزه چاره آنها را نداند ممكن است تدریجا از راه علم‬ ‫و بسط صنعت به رفع پاره‌ای از آن نیازمندی‌ها توفیق یابد‪.‬انسان دچار بیماری‌هایی‬ ‫ً‬ ‫می‌گردد و به فكر چاره آنها می‌افتد و باألخره پس از سال‌ها و قرن‌ها تدریجا چاره آنها را‬ ‫پیدا می‌كند‪.‬‬ ‫ّاما مسئله سعادت‪ ،‬تنها مسئله لذات حسی نیست كه هركس به حكم غریزه ابتدایی در‬ ‫ّ‬ ‫حسی از‌قبیل بیماری‌ها‬‫جست‌وجوی آن برآید‪.‬همچنین مسئله برخی از نیازمندی‌های ّ‬ ‫نیست كه باألخره با تالش و كوشش‪ ،‬راهی به‌سوی چاره پیدا كند؛ مسئله یك نیازمندی‪،‬‬ ‫دو نیازمندی نیست‪.‬رسیدن به سعادت نیازمند به طرح یك برنامه وسیع و همه‌جانبه‌ای‬ ‫است كه انسان را به‌سوی كماالتی كه در استعداد دارد ‪ -‬خواه مادی و خواه معنوی‪،‬‬ ‫خواه اینكه خودش آنها را بشناسد و نیازمندی خود را احساس كند یا احساس نكند ‪ -‬با‬ ‫در‌نظر‌گرفتن اینكه حدا كثر خوشی و لذت و حداقل رنج و درد به انسان برسد‪ ،‬هدایت و‬ ‫رهبری كند‪.‬‬ ‫بدیهی است كه هیچ فردی قادر نیست چنین برنامه‌ای برای خود یا برای دیگران تنظیم‬ ‫‪.1‬جوادی و جعفری‪ ،‬در محضر حكیم عالمه جعفری‪ ،‬ص ‪.144‬‬  ‫كند‪.‬طرح و تنظیم برنامه سعادت‪ ،‬فرع بر این است كه انسان با تمام استعدادهای‬ ‫مكتومی كه دارد شناخته بشود؛ زیرا سعادت از شكفته‌شدن استعدادها و بروز و ظهور‬ ‫قوه‌ها پیدا می‌شود‪.‬سعادت حقیقی وقتی حاصل می‌شود كه تمام‬ ‫و فعلیت‌یافتن ّ‬ ‫استعدادهای انسانی‪ ،‬باألخص استعدادهای عالی وجود وی‪ ،‬از قوه به فعلیت برسد‪.‬‬ ‫پس انسان با همه استعدادهایش باید شناخته شود تا طرح و تنظیم چنین برنامه‌ای‬ ‫ممكن و ّ‬ ‫میسر گردد‪.‬‬ ‫توجه به اینكه با همه پیشرفت‌های عظیمی كه نصیب بشر در علم و‬ ‫از‌طرف دیگر‪ ،‬با ّ‬ ‫صنعت شده و با همه كشفیات شگفت‌آوری كه در دنیای جمادات و نباتات و جانداران‬ ‫صورت گرفته‪ ،‬انسان هنوز عنوان «موجود ناشناخته» دارد‪ ،‬پس باید قبول كرد كه هنوز‬ ‫علم بشر نتوانسته مدعی شود كه می‌تواند طرح سعادت بشر را تنظیم كند‪.‬‬ ‫‪:‬لوا لصف ینید نامیا‬ ‫پس نه‌تنها یك فرد در رسیدن به سعادت نیازمند به راهنماست؛ بلكه نوع بشر نیز چنین‬ ‫نیازمندی‌‌ای را دارد‪.‬‬ ‫ولی از‌طرف دیگر‪ ،‬آیا می‌توان قبول كرد كه چنین نیازمندی بزرگی كه نتیجه‌اش سرگشتگی‬ ‫ّ‬ ‫انسان است در كار باشد و دستگاه عظیم و منظم خلقت كه در زمینه احتیاج همواره‬ ‫شاهكارهای خود را بروز می‌دهد‪ ،‬این نیازمندی را ندیده گرفته باشد و از افق مافوق تدبیر‬ ‫انسانی‪ ،‬یعنی افق وحی‪ ،‬او را رهبری و هدایت نكند و لوح ضمیر افرادی پاك و آماده را به‬ ‫‪21‬‬ ‫انوار اشراق غیبی روشن نكند؟ ‪....‬احتیاج به چنین انسانی كه بتواند وحی الهی را بگیرد‪،‬‬ ‫در بقای نوع انسان بسی بیشتر است از احتیاج به اینكه بر روی پلك‌های چشم‪ ،‬مژگان و‬ ‫بر باالی چشم‪ ،‬ابرو و در كف قدم‪ ،‬گودی‪ ،‬و اشیایی از این قبیل در زمینه‌های دیگر كه‬ ‫ضرورتی در بقای انسان ندارد‪ ،‬پیدا شود‪.‬‬ ‫ینید نامیا و نید یتسیچ ‪:‬لوا سرد‬ ‫یگانه طرحی كه صالحیت دارد بشر آن را برنامه سعادت خود قرار دهد‪ ،‬طرحی است كه‬ ‫ً‬ ‫از‌ طریق وحی به‌وسیله انبیاء عظام تدریجا برای بشر بیان شده است و صورت كامل آن‪،‬‬ ‫‪1‬‬ ‫مقدس اسالم است‪.‬‬ ‫دین ّ‬ ‫‪.6‬چیستی دین‬ ‫دین‪ ،‬به‌دلیل پیوند با جاودانگی‌خواهی انسان‪ ،‬ارزش و جایگاهی ممتاز در زندگی او دارد‪.‬‬ ‫واژه دین را به صورت‌های گوناگون تعریف كرده‌اند‪.‬كمتر اندیشمندی است كه به انسان‬ ‫و سرنوشت و جاودانگی او توجه داشته باشد؛ اما معنایی برای این كلمه بیان یا انتخاب‬ ‫نكرده باشد‪.‬‬ ‫‪.1‬مطهری‪ ،‬مجموعه آثار‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪.77 - 78‬‬ ‫این مفهوم‪ ،‬گاه ساده و همه‌فهم دانسته شده و گاه پیچیده و دشوار؛‪ 1‬گاه برای آن‬ ‫تبیین‌هایی ساده به‌‌كار رفته است و گاه تحلیل‌هایی دقیق و متفاوت‪ 2.‬صرف‌نظر از‬ ‫توضیحات و مناقشه‌های دامنه‌دار‪ 3،‬باید گفت‪ :‬دین در لغت‪ ،‬به اطاعت‪ ،‬جزا‪ ،‬خضوع‪،‬‬ ‫تسلیم و ‪...‬معنا شده است؛‪ 4‬اما در دین‌شناسی‪ ،‬دین حق عبارت است از مجموعه آموزه‌ها‪،‬‬ ‫اعتقادات و دستورالعمل‌های وحیانی و الهی كه خدای متعال برای هدایت انسان‌ها بر‬ ‫پیامبران نازل كرده و از تحریف در امان است‪.‬این مجموعه‪ ،‬بر حقیقت وجود انسان تمركز‬ ‫دارد و راه سعادت جاودانه انسان را به او می‌نمایاند‪ 5.‬به‌بیان دیگر‪ ،‬دین مجموعه‌ای از‬ ‫ُ‬ ‫آموزه‌ها و معارف است كه به حیات دنیوی و اخروی انسان توجه و برای آن رهنمود تام و‬ ‫‪6‬‬ ‫ویژه دارد‪.‬‬ ‫اندیشه اسالمی ‪2‬‬ ‫♦نكته‬ ‫چون مصادیق دین فراوان و ابعاد و ویژگی‌های آن بسیار متنوع است‪ ،‬نمی‌توان از آن‬ ‫تعریف واحدی كرد كه همه ادیان را در بر بگیرد‪.‬از‌این‌رو‪ ،‬تعریف ذكر‌شده‪ ،‬تعریف «دین‬ ‫‪7‬‬ ‫حق» است‪.‬‬ ‫‪22‬‬ ‫مختصر آنكه معنای منتخب از دین‪ ،‬در قرآن كریم و روایات آمده است‪.‬دین در قرآن كریم‬ ‫به معناهایی همچون جزا‪ ،‬تسلیم‪ ،‬عقیده‪ ،‬آیین‪ ،‬سلطنت‪ 8‬و در روایات‪ ،‬با فراوانی باالیی‪،‬‬ ‫حب‌وبغض قلبی‪ ،‬معرفت‌داشتن‪ ،‬دوستی‌ورزیدن‪،‬‬ ‫به معناهایی ازجمله ایمان‪ ،‬یقین‪ّ ،‬‬ ‫‪9‬‬ ‫اخالق نیكو‪ ،‬نورانیت‪ ،‬عزت و مایه حیات آمده است‪.‬‬ ‫‪.1‬هیوم‪ ،‬ادیان زنده جهان‪ ،‬ص ‪.18‬‬ ‫‪.2‬الیاده‪ ،‬فرهنگ و دین‪ ،‬ص ‪.202‬‬ ‫‪.3‬همتی‪ ،‬شناخت دانش ادیان‪ ،‬ص ‪.20‬‬ ‫‪.4‬راغب اصفهانی‪ ،‬مفردات الفاظ القرآن‪ ،‬ص ‪ 697‬واژه دین‪.‬‬ ‫‪.5‬ر ‪.‬ك‪ :‬طباطبایـی‪ ،‬تفسـیر المیـزان‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ 343‬و ج ‪ ،3‬ص ‪120‬؛ یوسـفیان‪ ،‬كالم جدیـد‪ ،‬ص ‪6‬؛ جبرئیلـی‪ ،‬فلسـفه‬ ‫دیـن و كالم جدیـد‪ ،‬ص ‪.200‬‬ ‫‪.6‬امام خمینی‪ ،‬شرح چهل حدیث‪ ،‬ص ‪.38‬‬ ‫‪.7‬ر ‪.‬ك‪ :‬جوادی آملی‪ ،‬دین‌شناسی‪ ،‬ص ‪.29‬‬ ‫‪.8‬واژه دیـن در آیـات فراوانـی ذكـر شـده اسـت‪ ،‬ازجملـه‪ :‬فاتحـه ‪3 /‬؛ بقـره ‪93 /‬؛ آل‌عمـران ‪19 /‬؛ انعـام ‪ 161 /‬و‬ ‫انفال ‪.39 /‬‬ ‫‪.9‬العروسی الحویزی‪ ،‬تفسیر نورالثقلین‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪285‬؛ محمدی ر ی‌شهری‪ ،‬میزان الحكمة‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.395‬‬  ‫‪.7‬ایمان دینی‬ ‫اكنون كه به جاودانگی‌خواهی انسان اشاره و معنای منتخب دین روشن شد‪ ،‬باید نكته‌ای‬ ‫سرنوشت‌ساز را افزود و آن اینكه سعادت جاودانه‪ ،‬كه دین حق به آن توجهی ویژه دارد‪،‬‬ ‫تنها با اطالع و آ گاهی ذهنی از آموزه‌ها و عقاید و دستورالعمل‌های دین به‌‌دست نمی‌آید؛‬ ‫بلكه باید به آن حقایق «ایمان» داشت و همسو با آن عمل كرد‪.‬‬ ‫رفتارهای انسان گاه مربوط به امور عادی و روزمره زندگی است؛ اما برخی رفتارها به‬ ‫سرنوشت ابدی انسان مربوط است‪.‬از‌این‌رو باید درباره چنین رفتارهایی اندیشید و چرایی‬ ‫و چگونگی آنها را سنجید‪.‬اینجاست كه نقش و جایگاه ایمان دینی نمایان می‌شود‪.‬ایمان‬ ‫‪:‬لوا لصف ینید نامیا‬ ‫منشأ رفتارهای انسان است‪.‬رفتارهای متناسب با آموزه‌های دینی و هم‌راستا با سعادت‬ ‫جاودانه‪ ،‬نشان‌دهنده تحقق ایمان دینی است؛ بنابراین‪ ،‬ایمان دینی‪ ،‬به‌طور مستقیم‪ ،‬با‬ ‫سرنوشت ابدی انسان گره خورده و بود و نبود ایمان منشأ سعادت یا شقاوت ابدی او است‪.‬‬ ‫ایمان به حقایق دینی و عمل منطبق با آن‪ ،‬نه‌تنها در دنیا مایه سعادت و خشنودی است؛‬ ‫ُ‬ ‫‪23‬‬ ‫‌بلكه سرمایه سعادت و رستگاری در حیات اخروی است‪.‬‬ ‫اما ایمان چیست؟ و چگونه می‌توان به ایمان دینی رسید؟‬ ‫برای انسان سعادت‌طلب و جاودانگی‌خواه‪ ،‬ایمان‪ ،‬مطلوب و شیرین است؛ زیرا چنان‌كه‬ ‫اشاره شد‪ ،‬ایمان دینی‪ ،‬شرط دستیابی به سعادت جاودانه است‪.‬ازاین‌رو‪ ،‬باید چیستی و‬ ‫ینید نامیا و نید یتسیچ ‪:‬لوا سرد‬ ‫ابعاد ایمان را شناخت و راه تحصیل آن را آموخت‪.‬‬ ‫ایمان‪ ،‬در لغت‪ ،‬از ماده «أ م ن»‪ ،‬به‌معنای ایمنی و امنیت و نیز به‌معنای مخالف كفر آمده‬ ‫است‪ 1.‬در اصطالح دین‌شناسی و تفسیر‪ ،‬به‌معنای امری مركب از سه عنصر آمده است‪.1 :‬‬ ‫باور قلبی؛ ‪.2‬گفتار زبانی؛ ‪.3‬رفتار با اعضا (جوارح)‪ 2.‬همچنین ایمان چنین تعریف شده‬ ‫‪3‬‬ ‫است‪« :‬وقار قلبی كه عمل انسان آن را تأیید كند‪».‬‬ ‫عالوه‌براین‪ ،‬ایمان واقعیتی است كه شدت و ضعف دارد‪.‬به‌عبارت بهتر‪ ،‬ممكن است‬ ‫شخصی به حقیقتی دینی؛ مثًال وجود خدای متعالی یا حیات اخروی‪ ،‬در سطحی عمومی‬ ‫‪.1‬ابن‌منظور ‪ ،‬لسان العرب‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.108‬‬ ‫‪.2‬شیخ صدوق‪ ،‬التوحید‪ ،‬ص ‪.180‬‬ ‫‪.3‬مجلسی‪ ،‬بحاراالنوار‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪.228‬‬ ‫و عادی ایمان داشته باشد؛ اما شخصی دیگر به همان حقیقت‪ ،‬ایمانی عمیق داشته‬ ‫باشد كه در عمق جان و دلش نفوذ دارد‪.‬بدیهی است كه رفتار این دو شخص نیز در‬ ‫برابر آن حقیقت‪ ،‬كه متعلق ایمان است‪ ،‬متفاوت است‪.‬شخص نخست ممكن است در‬ ‫دشواری‌های مختلف از التزام عملی به آموزه دینی صرف‌نظر كند؛ اما شخص دوم‪ ،‬در راه‬ ‫نگاهبانی از عقیده‌اش به آن حقیقت دینی‪ ،‬بسیاری از داشته‌ها و خواسته‌های خود را فدا‬ ‫می‌كند‪.‬‬ ‫♦بیشتر بدانیم‬ ‫ایمان هم در قرآن و روایات و هم در آثار مختلف اندیشمندان اسالمی‪ ،‬مفهومی واال‬ ‫و بسیار مهم است‪.‬با توجه به مفاد آیات قرآن كریم‪ ،‬معنای خاص ایمان‪« ،‬آ گاهی‬ ‫اندیشه اسالمی ‪2‬‬ ‫ارتقاء‌یافته و نفوذ‌یافته به قلب انسان» است‪.‬اما سخن در این است كه چگونه می‌توان‬ ‫آ گاهی از حقایقی را كه در پیام الهی آمده است‪ ،‬به تعلق قلبی تبدیل كرد‪.‬‬ ‫شاید این پرسش مهم‌تر از معنا و متعلق ایمان به‌نظر برسد‪.‬‬ ‫امام خمینی در‌این‌باره دستورالعملی را معرفی كرده است كه می‌توان مشابه آن را در‬ ‫مهارت‌های پیشنهادی علم روان‌شناسی نیز جست‪.‬این دستورالعمل به‌ظاهر ساده؛ اما‬ ‫‪24‬‬ ‫بسیار ارزشمند و مؤثر‪ ،‬در دو كتاب ایشان به نام‌های شرح چهل حدیث و شرح حدیث‬ ‫جنود عقل و جهل بیان شده است‪.‬‬ ‫از آنچه گذشت‪ ،‬این نكته به‌‌دست می‌آید كه ایمان‪ ،‬امری باطنی و قلبی است‪.‬چنان‌كه‬ ‫قرآن كریم نیز محل استقرار ایمان را‪ ،‬قلب انسان دانسته است‪ 1.‬بنابراین‪ ،‬ایمان دینی؛‬ ‫یعنی تعلق قلبی به حقایق و آموزه‌های وحیانی كه ازطریق پیامبران الهی به‌دست انسان‬ ‫رسیده است و عمل‌كردن همسو با آن حقایق و آموزه‌ها‪.‬چنین ایمانی مایه سعادت جاودانه‬ ‫‪2‬‬ ‫انسان است‪.‬‬ ‫نكته مهم دیگر اینكه در فرهنگ اسالمی‪ ،‬به‌ویژه در آیات قرآن‪ ،‬هنگام بیان راه تحصیل‬ ‫سعادت جاودانه‪ ،‬دو مفهوم ایمان و عمل صالح در كنار هم آمده‌اند؛ چراكه عمل صالح‪،‬‬ ‫امتداد ایمانی است كه در قلب انسان راسخ و مستقر شده است‪.‬قرآن كریم در آیه‌ای ویژه‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫الص ِال ُح یَ ْر ف ُع ُه؛‪ 3‬به‌سوی حق تعالی صعود می‌یابد‬ ‫می‌فرماید‪ « :‬ل ْ ه َ ْص َع ُد الكل ُم ّالط ّ ُ َوال َع َم ُل ّ‬ ‫ِی ب‬ ‫ِ‬ ‫ِإ ی ِ ی‬ ‫‪.1‬بقره ‪4 /‬؛ آل‌عمران ‪114 /‬؛ انعام ‪54 /‬؛ حجرات ‪ 14 /‬و ‪....‬‬ ‫‪.2‬درباره جاودانگی و معاد‪ ،‬در درس اندیشه اسالمی‪ 1‬به‌تفصیل بحث شده است‪.‬‬ ‫‪.3‬فاطر ‪.10 /‬‬  ‫و عمل صالح آن را باال می‌برد‪ ».‬منظور از «كلم ّ‬ ‫طیب» اعتقاد به حقایق دینی و الهی است‬ ‫و اگر عمل صالح با آن همراه شود‪ ،‬ارتقاء می‌یابد و موجب تقرب انسان به درگاه حق‌تعالی‬ ‫‪1‬‬ ‫می‌شود‪.‬‬ ‫♦چكیده درس‬ ‫‪.1‬انسان همواره در پی دستیابی به امری است كه مایه امید و خشنودی او از زندگی‬ ‫باشد؛‬ ‫‪.2‬حیات انسان‪ ،‬با جاودانگی معنا و هدف می‌یابد‪.‬از‌این‌رو‪ ،‬باید برنامه‌ای متناسب با‬ ‫این ویژگی در دست او باشد؛‬ ‫‪.3‬دین‪ ،‬مجموعه آموزه‌ها و دستورات برای دستیابی به سعادت جاودانه انسان است؛‬ ‫‪:‬لوا لصف ینید نامیا‬ ‫بنابراین میزان ضرورت و ارزش آن‪ ،‬هم‌طراز حیات انسان است؛‬ ‫‪.4‬ایمان دینی؛ یعنی آ گاهی از آموزه‌ها و دستورالعمل‌های دین و رفتار متناسب و همسو‬ ‫با آن؛ شرط اساسی برای دستیابی به سعادت جاودانه است‪.‬‬ ‫♦برای مطالعه و پژوهش‬ ‫‪ -‬امام خمینی‪ ،‬سید روح‌اهلل‪ ،‬شرح حدیث جنود عقل و جهل‪ ،‬تهران‪ ،‬مؤسسه تنظیم و‬ ‫‪25‬‬ ‫نشر آثار امام خمینی‪.1382 ،‬‬ ‫‪ -‬جوادی آملی‪ ،‬عبداهلل‪ ،‬تفسیر انسان به انسان‪ ،‬قم‪ ،‬اسرا‪.1384 ،‬‬ ‫‪ -‬یوسفیان‪ ،‬حسن‪ ،‬كالم جدید‪ ،‬قم‪ ،‬مؤسسه امام خمینی‪.1390 ،‬‬ ‫‪ -‬خسروپناه‪ ،‬عبدالحسین‪ ،‬كالم جدید‪ ،‬قم‪ ،‬مركز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی‪،‬‬ ‫ینید نامیا و نید یتسیچ ‪:‬لوا سرد‬ ‫‪.1383‬‬ ‫‪ -‬جوادی‪ ،‬محسن‪ ،‬نظریه ایمان‪ ،‬قم‪ ،‬دفتر نشر معارف‪.1376 ،‬‬ ‫‪.1‬ر ‪.‬ك‪ :‬طباطبایی‪ ،‬المیزان‪ ،‬ج ‪ ،17‬ص ‪.23‬‬  ‫درس دوم‪ :‬دین‏‌گرایی انسان‬ ‫از دانشجوی گرامی انتظار می‌رود پس از مطالعه این درس‪:‬‬ ‫فطرت‬ ‫ِ‬ ‫با توجه به معنای دین‪ ،‬ارتباط دین را با ابعاد درونی انسان‪ ،‬به‌ویژه‬ ‫‪1‬‬ ‫حقیقت‌طلب و مطلق‌خواه انسان تبیین كند؛‬ ‫ضمن توجه به نقاط مثبت نظریه‌های روان‌شناسی و جامعه‌شناسی در زمینه‬ ‫‪3‬‬ ‫دین‌گرایی انسان‪ ،‬كاستی‌های آن نظریه‌ها را بیان و بررسی كند‪.‬‬ ‫اندیشه اسالمی ‪2‬‬ ‫‪.1‬دین در تاریخ بشریت‬ ‫شاید نتوان قطعه‌ای از تاریخ را یافت كه انسان در آن به آیین‪ ،‬مكتب‪ ،‬مذهب یا دینی‬ ‫دل‌بستگی و توجه فردی یا جمعی نداشته باشد‪.‬تفاوتی ندارد كه دین و آیینی به‌طور‬ ‫مستقل پدیدار شده یا به‌قصد مقابله با آیین‌های دیگر ایجاد شده باشد؛ از سوی خدا آمده‬ ‫‪26‬‬ ‫باشد یا شخص یا گروهی آن را ساخته باشند‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫نمونه‌هایی از رفتارهای جوامع انسانی گزارش شده است كه نشان‌ می‌دهد انسان‌ها با‬ ‫تعلق خاطر به دین‪ ،‬به موضوع جاودانگی توجهی ویژه كرده‌اند‪:‬‬ ‫در جامعه كرومگنون‪ 2‬جسد شكارچی مرده را در دخمه‌ای همراه با اشیایی؛ مانند نیزه‪،‬‬ ‫ظروف و تزئینات دفن می‌كنند؛ گویی او حیات دیگری را پیش‌رو دارد‪.‬در ژاپن مدرن‪ ،‬یك‬ ‫«ذن بودیست»‪ ،‬درباره وحدت «من» با «نا ‪ -‬من» می‌اندیشد‪.‬مسلمانان ساكن بسیاری از‬ ‫كشورها در ماه رمضان‪ ،‬از اذان صبح تا اذان مغرب روزه می‌گیرند‪.‬مسیحیان مؤمن دوهزار‬ ‫سال است كه در روز عید پاك جشن می‌گیرند و ‪....‬این شواهد نشان می‌دهد كه انسان‌ها‬ ‫‪3‬‬ ‫به‌روشنی «دینی» هستند و به‌طرزی جدی و چشمگیر‪ ،‬به حقیقتی غایی می‌اندیشند‪.‬‬ ‫‪.1‬ر ‪.‬ك‪ :‬یونگ‪ ،‬روان‌شناسی و دین‪ ،‬ص ‪1‬؛ طباطبایی‪ ،‬خالصه تعالیم اسالم‪ ،‬ص ‪.31‬‬ ‫‪.2‬جامعـه‌ای كـه پـس از انسـان‌های نئاندرتـال زیسـت می‌كردنـد و پیشینه‌شـان تـا چهـل هـزار سـال پیـش گـزارش شـده‬ ‫اسـت‪.‬‬ ‫‪.3‬پترسون و دیگران‪ ،‬عقل و اعتقاد دینی‪ ،‬ص ‪.17‬‬  ‫♦بیندیشیم‬ ‫دانشجوی گرامی! با دوستان و استاد محترم خود‪ ،‬نمونه‌های دیگری از آیین‌های‬ ‫مختلف را شناسایی و بررسی كنید كه كدام‌یك چگونه به موضوع جاودانگی‌خواهی‬ ‫انسان توجه دارد‪.‬‬ ‫‪.2‬چیستی دین‬ ‫در درسی كه گذشت دین به‌اختصار تعریف شد‪.‬دین حق‪ ،‬آیینی است كه با نگاه به چیستی‬ ‫و ابعاد انسان در حیات دنیوی و اخروی آموزه‌ها و دستورالعمل‌های خود را بیان و انسان‬ ‫‪:‬لوا لصف ینید نامیا‬ ‫را به‌سوی سعادت حقیقی و جاودانه راهنمایی می‌كند‪.‬خداوند این مجموعه آموزه‌های‬ ‫منسجم را به‌صورت وحی بر قلب پیامبران نازل كرده است و ایشان نیز این پیام الهی را به‬ ‫انسان‌های دیگر ابالغ كرده‌اند‪.‬‬ ‫برخی دین‌پژوهان‪ ،‬چنین می‌نویسند‪« :‬دین مجموعه‌ای از اعتقادات‪ ،‬اعمال و احساسات‬ ‫است كه حول یك حقیقت غایی سامان یافته است‪ 1».‬این حقیقت غایی در دین اسالم‪،‬‬ ‫‪27‬‬ ‫«خدا» است؛ حقیقتی كه سعادت جاودانه انسان‪ ،‬در گرو برقراری ارتباط بایسته و شایسته‬ ‫ُ‬ ‫با او است‪.‬رابطه‌ای كه در دنیا برقرار و دامنه آثار آن به حیات اخروی و جاودانه انسان نیز‬ ‫ُ‬ ‫كشیده می‌شود‪.‬در اسالم‪ ،‬این ارتباط «قرب الهی» نامیده می‌شود‪.‬‬ ‫در فرهنگ اسالمی‪ ،‬دین مجموعه‌ای از حقایق متعالی و نجات‌بخش است كه خدای‬ ‫ناسنا ییارگ‏نید ‪:‬مود سرد‬ ‫متعال با اراده تشریعی خود بر فرستادگانش نازل می‌كند‪.‬ایشان نیز آن حقایق را به مردم‬ ‫دوران خود ابالغ می‌كنند‪.‬منبع این حقایق و معارف‪ ،‬خدای تعالی؛ یعنی آفریننده انسان‬ ‫است كه به تمام معنا‪ ،‬از حقیقت و ابعاد هستی انسان آ گاه است‪.‬به همین دلیل‪ ،‬بیش از‬ ‫همه راه و بایستگی‌های كمال و سعادت جاودانه او را می‌داند و پیام سعادت جاودانه را نیز‬ ‫به‌سوی او فرستاده است‪.‬به‌عبارت دیگر‪ ،‬در دین‌شناسی اسالمی‪ ،‬اراده تشریعی خداوند مبدأ‬ ‫ابالغ و ارسال آموزه‌های دینی؛ وجود انسان‪ ،‬بستر جریان آموزه‌های دین؛ و كمال حقیقی‬ ‫و سعادت جاودانه انسان‪ ،‬هدف آن است‪ 2.‬خالق انسان با آ گاهی مطلق از همه حقیقت و‬ ‫هستی انسان‪ ،‬قوانین الزم را برای برآوردن نیازهای او و همچنین راهنمایی‌های ناظر به‬ ‫‪.1‬همان‪ ،‬ص ‪.20‬‬ ‫‪.2‬امام خمینی‪ ،‬شرح چهل حدیث‪ ،‬ص ‪.386 - 389‬‬ ‫ابعاد مادی و معنوی او را در قالب دین و به‌واسطه پیامبران به‌سوی انسان فرستاده است‪.‬‬ ‫بنابراین‪ ،‬منشأ وجودی دین‪ ،‬خداست‪.‬دین‪ ،‬مستقل از وجود انسان است و پذیرفتن یا‬ ‫نپذیرفتن آن از‌سوی او‪ ،‬اثری در حقیقت دین ندارد‪.‬سرچشمه پیدایش دین‪ ،‬خدا و وحی‬ ‫الهی است‪.‬همچنان‌كه هدف نهایی دین نیز رسیدن انسان به قرب خدای تعالی است‪.‬‬ ‫این سخن‪ ،‬پیامد این جهان‌بینی است كه مبدأ و معاد همه هستی خداست‪.‬خداوند‪ ،‬بر‬ ‫پایه علم‪ ،‬اراده و صفات متعالی خود جهان را اداره و براساس حكمت‪ ،‬والیت‪ ،‬عدالت‪،‬‬ ‫‪1‬‬ ‫تدبیر و ربوبیت‪ ،‬نظام هستی را تنظیم می‌كند‪.‬‬ ‫♦بیندیشیم‬ ‫اندیشه اسالمی ‪2‬‬ ‫استاد محترم و دانشجوی گرامی! آیا می‌توان آیینی را یافت كه خود را دین حق و آیینی‬ ‫حقیقی بداند؛ اما خدای تعالی را مبدأ هستی و سرچشمه دین نداند؟‬ ‫یادآوری‬ ‫در آنچه تاكنون گفتیم‪ ،‬به پرسش از سرچشمه و خاستگاه دین پرداختیم؛ اما پرسش‬ ‫‪28‬‬ ‫دیگری نیز وجود دارد كه شاید برای برخی مهم‌تر از پرسش پیشین باشد و آن «چرایی‬ ‫دین‌گرایی انسان» است؛ به این معنا كه چرا انسان در طول تاریخ به چیزی به نام دین‬ ‫گرایش داشته است و دلیل گرایش انسان به دین چیست؟‬ ‫‪.3‬عامل دین‌گرایی انسان‬ ‫چرا انسان در طول تاریخ همواره به مصداقی از دین توجه و عالقه داشته است؟ در این‬ ‫بخش از نوشتار حاضر‪ ،‬دیدگاه‌های مختلف را در‌این‌باره بررسی می‌كنیم‪.‬‬ ‫یك‪.‬نظریه فطرت حق‌گرا‬ ‫اگر انسان را موجودی گسسته از موجودات دیگر و پدیده‌های مختلف هستی بدانیم كه‬ ‫همه هستی و چیستی او همین چندین و چند سال زندگی جسمانی و معلوماتش نیز محدود‬ ‫‪.1‬جوادی آملی‪ ،‬دین‌شناسی‪ ،‬ص ‪ 38 ،37‬و ‪.39‬‬  ‫به حواس و تخیالت شخصی‌اش است‪ ،‬جز آنچه برای حفظ حیات جسمانی‌اش ضروری‬ ‫است‪ ،‬به هیچ چیز دیگری‪ ،‬از‌جمله دین و آیین نیازی ندارد؛ اما اگر انسان غیر از امور‬ ‫جسمانی‪ ،‬به واقعیت‌هایی برتر از ماده و جسم بیندیشد و در جست‌وجوی آ گاهی از آن‬ ‫حقایق باشد‪ ،‬بی‌گمان به ارتباط خود با خدا و بایستگی‌های آن توجه می‌كند‪.‬اینجاست كه‬ ‫ناخواسته و با تمام وجود‪ ،‬نیاز خود را به آن مبدأ متعالی می‌یابد و درك می‌كند‪.‬نیازی كه از‬ ‫نخستین روز زندگی همراهش بوده و همه كوشش‌های وی در راستای رسیدن به آن بوده‬ ‫است‪.‬این ارتباط ویژه و كشش درونی همیشه‌فعال‪ ،‬كه گاه انسان به آن توجه آ گاهانه‬ ‫ندارد‪ ،‬همان فطرت و خداگرایی فطری انسان است؛ حقیقتی كه با كمی تعقل و واقع‌بینی‬ ‫‪:‬لوا لصف ینید نامیا‬ ‫‪1‬‬ ‫روشن می‌شود‪.‬‬ ‫در ادامه‪ ،‬معنای فطرت و كاركرد آن را در دین‌گرایی انسان تبیین می‌كنیم‪.‬اما نخست‬ ‫باید پرسید‪ :‬راز ماندگاری دین چیست؟‬ ‫‪.1‬راز ماندگاری دین‪ :‬هر پدیده‌ای با دو شرط می‌تواند به‌موازات حیات بشر بقا داشته باشد‪:‬‬ ‫یك‪.‬خودش مورد نیاز بشر و خواست قطعی او و جایگزین‌ناپذیر باشد؛‬ ‫‪29‬‬ ‫دو‪.‬عامل تأمین‌كننده آن باشد‪.‬‬ ‫درصورت نبود این دو الزام‪ ،‬هیچ پدیده‌ای دوام و امتداد نخواهد داشت‪.‬دلیل آنكه در‬ ‫طول تاریخ انسان‪ ،‬دین همواره در صورت‌های مختلف دوام و امتداد داشته این بوده‬ ‫ناسنا ییارگ‏نید ‪:‬مود سرد‬ ‫است كه یا خود نیاز جایگزین‌ناپذیر انسان بوده یا تأمین‌كننده آن‪.‬به حكم زوال‌ناپذیری‬ ‫دین‌گرایی انسان‪ ،‬دین نیز حقیقتی زوال‌ناپذیر و از خواسته‌های ذاتی انسان است كه در‬ ‫نهاد و ژرفنای وجود او جای دارد‪.‬از‌نظر فرهنگ اسالمی‪ ،‬دین هر دو ویژگی را دارد؛ یعنی‬ ‫هم در نهاد بشر ریشه دارد و جایگزین‌ناپذیر است و هم تأمین‌كننده خواست‌های ذاتی‬ ‫انسان است‪ 2.‬این معنا در نظریه فطرت حق‌گرای انسان تبیین می‌شود‪.‬‬ ‫♦برای مطالعه بیشتر‬ ‫شهید مطهری در‌باره انسان‌هایی كه به دین می‌گروند چنین می‌گوید‪:‬‬ ‫یكی از دالیلی كه ما همیشه به آن استناد می‌كنیم این است كه مشتری‌های دین؛ یعنی‬ ‫گرایش‌پیدا كنندگان به دین از چه گروه‌هایی هستند؟ آیا مردمی كه به‌حسب طبع‪،‬‬ ‫‪.1‬همان‪ ،‬ص ‪.47 - 48‬‬ ‫‪.2‬مطهری‪ ،‬مجموعه آثار‪ ،‬ج‪ ،3‬ص ‪.384 - 388‬‬ ‫ساختمان ّاولیه‪ ،‬سرشت ‪ -‬اسمش را هرچه می‌خواهید بگذارید ‪ -‬نجیب و شریف‬ ‫هستند‪ ،‬گرایش به دین پیدا می‌كنند‪ ،‬یا اغلب مردم نجیب و شریف‪ ،‬آنهایی كه در خود‬ ‫توجه نمی‌كنند‪ ،‬فقط افرادی كه شرا