Psychologia Społeczna - Wprowadzenie PDF

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA: WPROWADZENIE dr Mirosława Marks PSYCHOLOGIA OSOBOWOŚCI: bada właściwości, które powodują, że jednostki są unikatowe i różnią się od siebie; PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA: bada procesy psychologiczne pojawiające się gdy ludzie przebywają ze sobą – co powoduje...

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA: WPROWADZENIE dr Mirosława Marks PSYCHOLOGIA OSOBOWOŚCI: bada właściwości, które powodują, że jednostki są unikatowe i różnią się od siebie; PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA: bada procesy psychologiczne pojawiające się gdy ludzie przebywają ze sobą – co powoduje, że stają się podatni na wpływ społeczny; PSYCHOLOGIA KLINICZNA: dziedzina badań i praktyki psychologicznej, zajmującej się: opisem i wyjaśnianiem zaburzonego zachowania oraz przeżywania, określaniem ich psychospołecznych przyczyn oraz stosowaniem tej wiedzy w diagnozie i pomocy psychologicznej. SOCJOLOGIA: dostarcza ogólnych praw i teorii dotyczących społeczeństw, a nie jednostek NEUROFIZJOLOGICZNE PODSTAWY ZACHOWANIA (za: Aronson, Wilson, Akert 1997; Sęk 2013). 2 PSYCHOLOGIA OSOBOWOŚCI: bada właściwości, które powodują, że jednostki są unikatowe i różnią się od siebie; PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA: bada procesy psychologiczne pojawiające się gdy ludzie przebywają ze sobą – co powoduje, że stają się podatni na wpływ społeczny; PSYCHOLOGIA KLINICZNA: dziedzina badań i praktyki psychologicznej, zajmującej się: opisem i wyjaśnianiem zaburzonego zachowania oraz przeżywania, określaniem ich psychospołecznych przyczyn oraz stosowaniem tej wiedzy w diagnozie i pomocy psychologicznej. SOCJOLOGIA: dostarcza ogólnych praw i teorii dotyczących społeczeństw, a nie jednostek NEUROFIZJOLOGICZNE PODSTAWY ZACHOWANIA (za: Aronson, Wilson, Akert 1997; Sęk 2013). 3  PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA PODSTAWOWY BŁĄD ATRYBUCJI: tendencja do przeceniania rozmiaru, w jakim zachowanie ludzi jest wynikiem oddziaływania dyspozycji wewnętrznych (niedocenianie roli czynników sytuacyjnych) (Ross, 1977) PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA: naukowe badanie sposobu w jaki rzeczywista bądź wyobrażona obecność innych ludzi wywiera wpływ na ludzkie myślenie, odczuwanie i zachowanie (Aronson i wsp.1997)  PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA PODSTAWOWY BŁĄD ATRYBUCJI: Jeśli ludzie czynią patologiczne lub odrażające rzeczy – to czy trafne i stosowne jest opisanie ofiar i oprawców w kategoriach cech osobowości? Od lewej: lincz dokonany przez zdezindywidualizowany tłum orazofiary zbiorowego samobójstwa sekty Jima Jonesa (1978) (za: Aronson i in., 1997) 5 Atrakcyjność interpersonalna dr Mirosława Marks  „OD PIERWSZEGO WRAŻENIA DO…” KOGO LUBIMY? JEŚLI SPOTYKASZ KOGOŚ PIERWSZY RAZ DLACZEGO CZUJESZ DO NIEGO SYMPATIĘ? A MOŻE ANTYPATIĘ I UPRZEDZENIE? Sympatia jest potężnym narzędziem wpływu społecznego. Jak wskazują badania, pociągają nas ludzie, którzy dostarczają nam maksymalnej ilości nagród czy gratyfikacji przy minimalnym koszcie (za: Zimbardo, 1994). 7  NIEOCZEKIWANA HISTORIA MIŁOŚCI (NEW YORK, 21 STYCZNIA 1940) CO SPRAWIŁO, ŻE HILDA VOGEL I NATHAN SELIN OD RAZU POCZULI DO SIEBIE SYMPATIĘ? DLACZEGO SIĘ ZAKOCHALI? (za: Aronson i in. 1997) Hilda i Nathan Serlin na fotografii z 1941 r. 8  „PROBLEMY ATRAKCYJNOŚCI INTERPERSONALNEJ SĄ, CAŁKIEM DOSŁOWNIE, SPRAWĄ ŻYCIA I ŚMIERCI NIE TYLKO DLA JEDNOSTKI, ALE DLA CAŁEJ LUDZKOŚCI” (Ellen Berscheid, 1985, s. 414; za: Aronson i wsp. 1997) 9  DLACZEGO JEDNI LUDZIE SĄ DLA NAS BARDZIEJ ATRAKCYJNI OD INNYCH? W ocenie atrakcyjności fizycznej kluczową rolę odgrywają: ATRAKCYJNOŚĆ FIZYCZNA EFEKT CZĘSTOŚCI KONTAKTÓW PODOBIEŃSTWO LUBIENIE KOMPETENCJA 10  ATRAKCYJNOŚĆ FIZYCZNA („TO CO JEST PIĘKNE JEST I DOBRE”) Badania Karen Dion i wsp. (1972) wykazały, że piękno tworzy silny stereotyp, polegający na przeświadczeniu, że pozytywne cechy osobowości i sukces idą w parze z urodą (za Aronson, 1997). CECHY OSOBOWOŚCI PRZYPISYWANE OSOBOM ATRAKCYJNYM FIZYCZNIE: seksowność, uprzejmość, siła, szlachetność, otwartość, opiekuńczość, wrażliwość, są interesujący, są zrównoważeni, są uspołecznieni, są ekscytujący na randce, mają lepszy „charakter” PRZYSZŁE LOSY LUDZI ATRAKCYJNYCH (W PORÓWNANIU DO TYCH NIEATRAKCYJNYCH): większy prestiż, szczęśliwsze małżeństwo, większe sukcesy społeczne i zawodowe, większa kompetencja w małżeństwie, życie bardziej spełnione 11  ATRAKCYJNOŚĆ FIZYCZNA („TO CO JEST PIĘKNE JEST I DOBRE”) W badaniach Smitha i Engela (1968) wykazano, że samochód o który opiera się piękna dziewczyna jest spostrzegany jako szybszy, lepiej zaprojektowany i droższy (za: Wojciszke, 2009). 12  ATRAKCYJNOŚĆ FIZYCZNA („SAMOSPEŁNIAJĄCE SIĘ PROROCTWO”) 1. SPOSÓB W JAKI TRAKTUJEMY INNYCH LUDZI, WPŁYWA NA ICH ZACHOWANIE I NA TO CO MYŚLĄ O SOBIE 2. JEŚLI LUBIMY LUDZI ATRAKCYJNYCH FIZYCZNIE - TO MOGĄ ONI MYŚLEĆ OSOBIE JAKO O OSOBACH DOBRYCH LUB MIŁYCH, PONIEWAŻ SĄ KONSEKWENTNIE TRAKTOWANI W TAKI SPOSÓB. ANALOGICZNIE LUDZIE NIEATRAKCYJNI MOGĄ TRAKTOWAĆ SIĘ JAKO GORSZYCH CZY NIE LUBIANYCH, PONIEWAŻ SĄ TAK ODBIERANI (ZWYKLE JUŻ OD DZIECIŃSTWA). 3. JEDNOSTKI MOGĄ ZACZĄĆ ZACHOWYWAĆ SIĘ ZGODNIE Z TAKIM OBRAZEM SIEBIE, JAKI ZOSTAŁ STWORZONY LUB WZMOCNIONY PRZEZ INNYCH LUDZI (za: Aronson i wsp., 1997) 13  STEREOTYP „TO CO JEST PIĘKNE JEST I DOBRE” JEST WCZEŚNIE PRZYSWAJANY Badania Karen Dion i Ellen Berscheid (1974) wykazały, że już w przedszkolu dzieci są wrażliwe na fizyczną atrakcyjność swoich rówieśników. Tendencja ta może być, między innymi, efektem naśladowania zachowań dorosłych (Dion, 1972), za Aronson i in., 1997). 14  „TO CO JEST PIĘKNE JEST I DOBRE” – ALE CO JEST WŁAŚCIWIE PIĘKNE? W badaniach wykazano istnienie pewnych wyraźnych standardów kulturowych określających, kogo uważa się za atrakcyjnego fizycznie. I tak, między innymi, sędziowie kompetentni pochodzący z wszystkich części USA nie mieli trudności z szacowaniem ludzi pod względem atrakcyjności fizycznej a ich oceny wykazywały dzieciństwa dużą zgodność. Już od wczesnego społeczeństwo i media uczą nas, co jest piękne, wskazując na związek owego piękna z pojęciem dobra (za: Aronson i in., 1997). W innych badaniach wykazano jednak, że zarówno wewnątrz tej samej kultury jak i w grupach wielokulturowych i wielorasowych kryteria piękna są silne zbieżne i uniwersalne. Już 2-miesięczne niemowlęta dłużej patrzą na twarz atrakcyjną, później zaś chętniej bawią się z osobą o pięknej twarzy (Langolis i wsp. 2000, 2003) (za: Wojciszke, Gołąb 2024) 15  „TO CO JEST PIĘKNE JEST I DOBRE” – ALE CO JEST WŁAŚCIWIE PIĘKNE? W badaniach wykazano że głównymi wyznacznikami urody twarzy są 3 właściwości: średniość jako najbardziej atrakcyjne, spostrzegane są twarze zbliżone do średniej tego co spotyka się w populacji – czyli zgodne z prototypem ludzkiej twarzy symetria symetria jest częstym jest częstym kryterium wyboru partnera wśród zwierząt, ponieważ dobrze służy interesom prokreacyjnym męskość – kobiecość dymorfizm płciowy jest silnie powiązany z poziomem testosteronu i estrogenu. Im bardziej twarz kobiety jest kobieca – tym bardziej jest urodziwa. W przypadku związku męskości twarzy męskiej z atrakcyjnością – zależność ta nie jest jednoznacznie określona (za: Wojciszke, Gołąb 2024) Ilustracja efektu uśredniania twarzy po ich dogitalizacji. Pojedyncza twarz (skrajna z lewej) staje się coraz ładniejsza po nałożeniu obrazu kolejnych rzeczywistych twarzy (32 twarze) – twarz skrajna z prawej (Halberstadt; za: Wojciszke, Gołąb 2024) 16  „TO CO JEST PIĘKNE JEST I DOBRE” – ALE CO JEST WŁAŚCIWIE PIĘKNE? Jak wskazują badania, głównymi wyznacznikami piękna ciała są: wielkość mierzona zwykle wskaźnikiem BMI. W przypadku kobiet, w naszym kręgu kulturowym – ideał urody kobiecej „chudnie” od około 50 lat. Niedowaga kobiet jest preferowana głównie przez kobiety („walka o status”). Mężczyźni z kolei, preferują umiarkowane poziomy szczupłości u kobiet. W przypadku ciała męskiego – kobiety preferują umiarkowane poziomy szczupłości, u mężczyzn nie ma zgodności. kształt w badaniach Szmajke (2004) wykazano, że dla urody męskiej kluczowe znaczenie ma proporcja obwodu w ramionach do obwodu w pasie – mężczyźni przystojni to tacy, którzy mają większy obwód w ramionach niż w pasie („litera V”) (prawa strona ryciny 12.2). Z kolei w badaniach kobiet, Singh (1993) wykazał, że obu płciom najbardziej podobała się sylwetka o umiarkowanej masie ciała i wcięciu w talii 0,70 (stosunek talii do bioder) (centralna część ryciny 12.2) (za: Wojciszke, Gołąb 2024) 17 „TO CO JEST PIĘKNE JEST I DOBRE” – ALE CO JEST WŁAŚCIWIE PIĘKNE? 18  `A JEŚLI NIE URODZIŚMY SIĘ Z WYGLĄDEM BARBIE LUB KENA? Co prawda bardziej lubimy ludzi atrakcyjnych fizycznie - jednak badania R. Nisbetta i T. Wilsona (1997) pokazały, że zasada ta może działać w obie strony (za: Aronson i in., 1997). Wykazano bowiem, że fakt iż lubimy daną osobę, wpływa na to, jak bardzo wydaje się nam ona atrakcyjna fizycznie (ryc. za: Aronson i in., 1997). Eksperyment Nisbetta i Wilsona (1997) 70 nauczyciela jako atrakcyjnego 60 % osób, które spostrzegały 50 fizycznie 40 30 20 10 0 "zimny" nauczyciel" "ciepły" nauczyciel 19  EFEKT CZĘSTOŚCI KONTAKTÓW („DZIEWCZYNA Z SĄSIEDZTWA”) Efekt częstości kontaktów (bliskość): zjawisko polegające na tym, że im częściej widzimy i kontaktujemy się z drugą osobą, tym większe prawdopodobieństwo, że ją polubimy lub zostanie ona naszym przyjacielem (za: Aronson i in.,1997). „Nie wierzę – w przeciwieństwie do obiegowej prawdy – że naszymi przyjaciółmi są ludzie, których najbardziej lubimy; są to raczej ci, którzy po prostu trafili do nas pierwsi” Peter Ustinow, 1997 20 Efekt częstości kontaktów wykazała, między innymi, M.Segal (1974). Grupie studentów pierwszego roku przydzielono miejsca w grupach i w akademiku zgodnie z porządkiem alfabetycznym nazwisk. Pod koniec semestru poproszono ich o wskazanie trzech najlepszych przyjaciół z roku. Jak możemy się przekonać, patrząc na rycinę, odpowiedzi zwykle odpowiadały regule alfabetyzacji (za: Aronson i in., 1997). 21  EFEKT CZĘSTOŚCI KONTAKTÓW L. Festinger, S. Schachter i K. Beck badali studenckie pary małżeńskie zamieszkujące kampus Westgate West (na zdjęciu). Mieszkańcy przydzieleni byli do mieszkań w sposób losowy i wcześniej prawie nikogo nie znali. W takcie badań zostali poproszeni o wskazanie trojga najlepszych przyjaciół na terenie kompleksu. Zgodnie z efektem częstości kontaktów, 65% studentów uznanych za przyjaciół mieszkało w tym samym budynku co wybierający (za: Aronson i in.,1997) 22  EFEKT CZYSTEJ EKSPOZYCJI Efekt częstości kontaktów (bliskości) jest specyficzną odmianą „efektu czystej ekspozycji”. „Efekt czystej ekspozycji” jest to zjawisko polegające na tym, że im częściej jesteśmy wystawiani na ekspozycję określonego bodźca, tym bardziej jesteśmy skłonni go polubić. Eksperyment, który przeprowadzili Mita i wsp. (1977), pokazał, że ludzie preferują ten swój portret, który najczęściej oglądają – czyli lustrzane odbicie (na zdjęciu) (za: Aronson i in.,1997). 23  PODOBIEŃSTWO („SWÓJ CIĄGNIE DO SWEGO”) Jak wskazują badania i obserwacja, ludzie lubią tych, którzy są podobni do nich samych. Lubimy zwłaszcza ludzi, którzy mają podobne postawy i zgadzają się z nami Dlaczego osoba o podobnych poglądach jest dla nas tak atrakcyjna? Być może: 1. zgodność dostarcza nam wzmocnienia („mam rację”) 2. zgodność pozwala utrzymać spójne, zrównoważone stosunki z partnerami i przyjaciółmi 3. podobieństwo jest atrakcyjne ze względu na porównania społeczne (ludzie dostarczają nam informacji o naszych zdolnościach, uczuciach i przekonaniach. Jeśli społecznie atrakcyjna dla Ciebie osoba, jest podobna w poglądach do Ciebie – czy nie podnosi to Twojej samooceny?) (za: Aronson i in.,1997; Zimbardo, 1994). 24  KOMPLEMENTARNOŚĆ („PRZECIWIEŃSTWA SIĘ PRZYCIĄGAJĄ”) Czy przeciwieństwa są atrakcyjne? Czy jesteśmy atrakcyjni dla ludzi, posiadających nie podobne, lecz przeciwne niż my cechy? Badania na temat są nieliczne i dają wyniki wieloznaczne. Istnieją badania, które wskazują, że podobieństwo odgrywa główną rolę we wczesnych fazach znajomości, podczas gdy komplementarność cech może mieć istotne znaczenie dla długotrwałego związku. Ale czy wszystkie różnice budzą pozytywne emocje? (za: Aronson i in.,1997; Zimbardo, 1994). 25  LUBIENIE („LUBIMY TYCH KTÓRZY NAS LUBIĄ”) Wszyscy lubimy być lubiani. Czy wraz ze wzrostem sympatii innych lubimy ich coraz bardziej? Zjawisko to zbadali Aronson i Lynder (1965) i określili „efektem zysku-straty”. EFEKT ZYSKU – STRATY to zjawisko polegające na tym, że tym bardziej lubimy daną osobę im więcej wysiłku jesteśmy w stanie włożyć w zmianę jej pierwotnej opinii o nas, natomiast lubimy ją tym mniej, im więcej pierwotnej sytuacji straciliśmy (za: Aronson i in., 1997). Preferowane konfiguracje sytuacji: 1. komunikaty realizujące zasadę zysku interpersonalnego 2. komunikaty całkowicie pozytywne 3. komunikaty całkowicie negatywne 4. komunikaty realizujące zasadę straty 26  KOMPETENCJA Jak wskazują badania, na ogół lubimy ludzi zdolnych i kompetentnych. Jednakże niekiedy lepiej nie być całkiem kompetentnym: wysoce kompetentni ludzie mogą być bardziej lubiani, kiedy okażą ludzką słabość… (za: Aronson i in.,1997; Zimbardo, 1994). 27  BIBLIOGRAFIA:  Aronson E., Wilson T. D., Akert R.T. (1997). Psychologia społeczna. Serce i umysł. Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c., Poznań.  Wojciszke B. (2009). Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej. Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa.  Wojciszke Doliński D.(2023). Psychologia społeczna. W: Strelau J., Doliński D. (red.). Psychologia akademicka (T.2, s. 293-445). Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.  Wojciszke B., Grzyb T. (2024). Psychologia społeczna  Zimbardo P. G., Ruch F. L. (1988). Psychologia i życie. PWN, Warszawa. 28 MIŁOŚĆ I BLISKIE ZWIĄZKI… dr Mirosława Marks  OD PIERWSZEGO WRAŻENIA DO … MIŁOŚCI Czy miłość jest kontynuacją atrakcyjności interpersonalnej (tyle, że w skrajnym natężeniu) czy też jest czymś jakościowo różnym? Obserwacja, badania (m.in.: Rubin, 1970; Dermer i Pyszczyński, 1978) i analiza teoretyczna wskazują, że są to zjawiska jakościowo odrębne (za: Wojciszke, 2009; zdj. google). 2 TEORIE ATRAKCYJNOŚCI INTERPERSONALNEJ W ZWIĄZKACH: TEORIA WYMIANY SPOŁECZNEJ TEORIA RÓWNOŚCI 3  TEORIA WYMIANY SPOŁECZNEJ „Miłość często nie jest niczym innym jak korzystną wymianą pomiędzy dwojgiem ludzi, którzy otrzymują maksimum tego, czego mogli się spodziewać, wziąwszy pod uwagę ich wartość na rynku osobowości”. Erich Fromm, 1955 4  TEORIA WYMIANY SPOŁECZNEJ (Kelley i Thibaut, 1978; Thibaut i Kelley, 1959) W teorii wymiany społecznej zakłada się, że to co ludzie sądzą o związku z inną osobą, zależy od tego jak spostrzegają: nagrody, które daje im ten związek koszty na jakie się narażają poziom odniesienia (bilans /wyrażony w terminach kosztów i nagród/ jakiego oczekujemy od danego związku) („na jaki związek zasługuję?”) porównawczy poziom odniesienia (bilans /kosztów i nagród/ aktualnego związku w porównaniu z innym prawdopodobnym związkiem) („jaka jest szansa, że znajdę kogoś bardziej atrakcyjnego?”) (za: Aronson i in. 1997). 5 Czy w związkach opartych na bliskości ludzie rzeczywiście przywiązują wagę do nagród i kosztów? Czy porównują swoje aktualne związki z tym, co rzeczywiście oczekują otrzymywać w relacjach z partnerem? Czy śledzą inne potencjalne możliwości? Caryl Rusbult (1983) wykazała w badaniach, że przez pierwsze 3 miesiące związku, „chodzący ze sobą” dwudziestolatkowie zdecydowanie bardziej koncentrowali się na nagrodach. Spostrzegali swój związek jako szczęśliwy i nagradzający. Po 7 miesiącach pary, które nadal były razem (w odróżnieniu od tych, które się rozeszły) twierdziły, że są coraz bardziej nagradzane. Ale… Jak wskazują badania autorki, czynnik kosztów ponoszonych w związku był spostrzegany nieco później. Wskazała ona, że wraz ze wzrostem subiektywnie ponoszonych kosztów znacząco maleje satysfakcja ze związku. Tak więc, jak wskazuje Rusbult – nagrody są zawsze ważne dla wyniku końcowego, koszty zaś – odgrywają coraz większą rolę wraz z upływem czasu (za: Aronson i in., 1997; zdj. google) 6  INWESTYCYJNY MODEL ZWIĄZKU (Rusbult, 1980, 1983, 1991) model ten opiera się na teorii wymiany społecznej, uwzględniając dodatkowy czynnik: indywidualny poziom inwestycji wnoszonych w związek - co zostanie utracone – kiedy ludzie się z niego wycofają. Tak więc, zaangażowanie jednostki w związek zależy od tego: jak satysfakcjonujący jest dla nich związek co myślą o innych możliwościach ile zainwestowali w dany związek (za: Aronson i wsp. 1997) 7  TEORIA RÓWNOŚCI (Homans, 1961; Walster i Walster, Berscheid, 1978) W teorii równości zakłada się, że: ludzie czują się najszczęśliwsi w związkach, w których zarówno koszty, jak i zyski będące udziałem jednej ze stron są w przybliżeniu takie same jak koszty i zyski przypadające drugiej stronie. Zgodnie z teorią równości zarówno osoby czerpiące zbyt małe profity jak i osoby czerpiące nadmierne korzyści – powinny być niezadowolone z takiego stanu rzeczy i dążyć do przywrócenia równowagi (za: Aronson i in. 1997, ryc. google). 8  TEORIA RÓWNOŚCI (Homans, 1961; Walster i Walster, Berscheid, 1978) Ludzie różnią się pod względem realizacji teorii równości. W nowych, mniej intensywnych związkach zdecydowanie bardziej śledzimy powinności i pasywa naszych partnerów (reguła „coś za coś”). W związkach długotrwałych jesteśmy swobodniejsi i bardziej nastawieni na pomaganie innym w chwili potrzeby – nie oczekując natychmiastowej gratyfikacji. W literaturze przedmiotu wyróżnia się dwie formy realizacji teorii równości (za: Aronson i in. 1997): RELACJE WYMIANY RELACJE DAROWIZNY 9  TEORIA RÓWNOŚCI – RELACJA WYMIANY (Homans, 1961; Walster i Walster, Berscheid, 1978) Relacja wymiany rządzi zwykle interakcjami osób, które się niedawno poznały. (za: Aronson i in. 1997). 10  TEORIA RÓWNOŚCI – RELACJA DAROWIZNY (Homans, 1961; Walster i Walster, Berscheid, 1978) Relacja darowizny rządzi zwykle interakcjami osób, blisko i/lub długo ze sobą związanych (za: Aronson i in. 1997). 11  OD DZIECIŃSTWA DO DOROSŁOŚCI… Styl przywiązania w dorosłych związkach romantycznych jest do pewnego stopnia powtórzeniem stylu relacji z rodzicami we wczesnym dzieciństwie, chociaż nie jest to nieuchronne… (za: Wojciszke, 2009, zdj. google). 12  PRZYWIĄZANIE U małych dzieci obserwuje się bardzo charakterystyczną sekwencję reakcji na rozłączenie z matką lub istotnym, stałym opiekunem. Jak wskazują badania i obserwacja (m.in. Bowlby,1988), system przywiązania jest wrodzony, a jego biologiczną funkcją jest utrzymanie relacji między dzieckiem a rodzicem, co jest niezbędne dla przetrwania dziecka i sukcesu reprodukcyjnego rodzica (za: Wojciszke, 2009; zdj. google). 13  ROZŁĄCZENIE – reakcje dziecka FAZA 1: PROTEST - wyrażający się płaczem, aktywnym poszukiwaniem matki i oporem przeciwko próbom ukojenia podejmowanym przez inne osoby; FAZA 2: ROZPACZ - wyrażająca się bierną rezygnacją połączoną z głuchym, nieutulonym smutkiem FAZA 3: NEGACJA PRZYWIĄZANIA – wyrażająca się paradoksalnym ignorowaniem matki i jej unikaniem (kiedy się pojawi). Zwykle tej fazie towarzyszą zaburzenia psychosomatyczne (m. in. zanik łaknienia i wycofanie z kontaktów społecznych – dawniej, syndrom tzw. „choroby sierocej”) (za: Wojciszke, 2009; zdj. google). 14  STYLE PRZYWIĄZANIA (relacje: matka – dziecko) Badania nad przebiegiem spontanicznych kontaktów matek z dziećmi wykazały istnienie trzech podstawowych stylów przywiązania (Ainsworth i in., 1978): STYL 1: BEZPIECZNY(66% badanych dzieci): cechuje się zaufaniem dziecka do matki i wiarą w jej stałą dostępność, gotowość do wsparcia i opieki. Matka jest „bezpieczną bazą”, z której dziecko może eksplorować otoczenie i nabywa bazowe przekonanie o własnej wartości oraz o tym – że zasługuje na miłość; STYL 2; NERWOWO-AMBIWALENTNY (19% badanych dzieci): cechuje się zachowaniami charakterystycznymi dla wskazanej wcześniej fazy protestu. Dzieci takie nie mają poczucia bezpieczeństwa ani przekonania, że matka pospieszy im z pomocą. Ciągle upewniają się o jej obecności, odczuwają silny lęk przed rozstaniem, zabiegają o jej względy i jednocześnie protestują na każdy (nawet nieadekwatny) sygnał rozstania. Bywają czarujące lub agresywne, są skłonne do płaczu, generalnie nie interesują się otoczeniem społecznym; STYL 3: UNIKAJĄCY (21% badanych dzieci): cechuje się zachowaniami charakterystycznymi dla fazy negacji przywiązania. Dzieci takie, w efekcie lęku przed odrzuceniem przez matkę (którego zwykle doznały), paradoksalnie ignorują relacje rodzinne i unikają kontaktów społecznych (za: Wojciszke, 2009). 15  STYLE PRZYWIĄZANIA (przejawiane przez osoby dorosłe w budowanych bliskich związkach Analogicznie do stylów przywiązania w relacji matka – dziecko, Hazan i Shavera (1987) postulowali istnienie, takich samych, trzech stylów przywiązania przejawianych przez osoby dorosłe w budowanych przez nie związkach intymnych. W badaniach reprezentatywnej próby dla dorosłych Amerykanów (Mickelson, Kessler, Shaver; 1997) respondenci identyfikowali się ze stylami: bezpieczny (59% badanych); nerwowo-ambiwalentny (11% badanych); unikający (25% badanych). W tabeli obok przedstawiono ich charakterystykę (za: Wojciszke, 2009) 16  RODZAJE MIŁOŚCI Autorzy przedstawiają i przedstawiali rozmaite koncepcje miłości wyodrębniające od 2 do 18 typów miłości. We wszystkich klasyfikacjach obecne jest klasyczne dla naszej kultury (występujące już u starożytnych Greków) rozróżnienie między Eros (miłością namiętną i romantyczną) a Storge (łagodną miłością przyjacielską, opierającą się na intymności). Poniżej przedstawimy dwie wybrane koncepcje miłości; archetypiczną koncepcję według Johna Lee (1973) trójczynnikową koncepcję miłości według Roberta Sternberga (1987) (za: Wojciszke, 2009; zdj. google) 17  CZYM JEST STAN ZAKOCHANIA? Od wieków był inspiracją dla artystów i zwykłych śmiertelników. Jak wskazuje Wiśniewski (2006) jest to tylko kombinacja trzech neurohormonów. „Winę” za ten stan ponoszą: dopamina („hormon szczęścia”) serotonina („hormon zadowolenia”) oksytocyna („ hormon czułości i przywiązania”) 18  ARCHETYPICZNA KONCEPCJA MIŁOŚCI WEDŁUG JOHNA LEE (1973) Socjolog John Lee (1973) założył istnienie trzech podstawowych archetypów miłości, istniejących w naszej kulturze: Storge, Eros, Ludus. Ponadto wyróżnił trzy pochodne rodzaje miłości (Agape, Pragma, Mania), z których każdy jest mieszanką dwóch archetypów. Rycina ilustruje zależności pomiędzy archetypami i pochodnymi rodzajami miłości (za: Wojciszke, 2009). 19  ARCHETYPICZNA KONCEPCJA MIŁOŚCI WEDŁUG JOHNA LEE (1973) - charakterystyka ARCHETYPY: Storge: to przeżywanie miłości jako uczucia spokojnego, łagodnego i kojącego. Wiąże się z dużym natężeniem intymności i troski o partnera. Eros: przeżywanie miłości jako namiętnej fascynacji kochaną osobą, do której odczuwana jest również silna intymność i zobowiązanie. Ludus: to przeżywanie miłości jako zabawy, której silne zaangażowanie raczej przeszkadza niż pomaga. POCHODNE RODZAJE MIŁOŚCI: Agape (konfiguracja Storge i Eros): przeżywanie miłości jako całkowitego oddania się partnerowi – bezinteresowne, trwałe, pełne niewyczerpanej troski i cierpliwości. Pragma (konfiguracja Storge i Ludus): miłość z rozsądku, przezywana jako racjonalnie uzasadniona lokata uczuć – zawiera elementy chłodnej kalkulacji własnych interesów, ale też uwzględnia interes partnera. Mania (konfiguracja Eros i Ludus): miłość obsesyjna, dla Greków „boskie szaleństwo” (theia mania). Skłonności do miłości tego tego typu towarzyszy wzrost namiętności, ale nie intymności i zobowiązania czy satysfakcji ze związku (za: Wojciszke, 2009). 20  TRÓJCZYNNIKOWA KONCEPCJA MIŁOŚCI WEDŁUG ROBERTA STERNBERGA (1987) Robert Sternberg (1987) zaproponował trójskładnikową koncepcję miłości. Według autora na zjawisko miłości składają się trzy składniki o zasadniczo odmiennej naturze i dynamice: intymność (bliskość), namiętność i zobowiązanie (zaangażowanie). Biorąc pod uwagę kombinację trzech czynników można wyróżnić siedem form miłości, które ilustruje rycina (za: Wojciszke, 2009; ryc. Aronson i in. 1997). 21  TRÓJCZYNNIKOWA KONCEPCJA MIŁOŚCI WEDŁUG ROBERTA STERNBERGA (1987) - charakterystyka INTYMNOŚĆ (BLISKOŚĆ): to łagodne, pozytywne uczucia i towarzyszące im działania wyrażające przywiązanie, bliskość i zależność partnerów od siebie. Uczucia te wynikają z umiejętności komunikowania się, zrozumienia i wspierania, budowania zaufania. NAMIĘTNOŚĆ; jest konstelacją silnych emocji pozytywnych i negatywnych. Często wyraża się mocno uwydatnionym pobudzeniem fizjologicznym (również seksualnym). Silna motywacja do maksymalnego połączenia się z partnerem. ZOBOWIĄZANIE (ZAANGAŻOWANIE): oznacza decyzje i działania ukierunkowane na przekształcenie relacji miłosnej w trwały związek oraz na jego utrzymanie pomimo przeszkód. Jest definiowane na dwóch poziomach: krótkotrwałym („kocham go!”) oraz długotrwałym („chcę podtrzymać tę miłość i pozostać w trwałym związku”) (za: Wojciszke, 2009; Wojciszkei Gołąb 2024). 22  TRÓJCZYNNIKOWA KONCEPCJA MIŁOŚCI WEDŁUG ROBERTA STERNBERGA (1987) DYNAMIKA ZWIĄZKU Gdy miłość się zmienia, nie znaczy to że jest nieprawdziwa lub że nie potrafimy kochać. Miłość się zmienia, bo taka jest jej natura… (Wojciszke, 2009;). 23 TRÓJCZYNNIKOWA KONCEPCJA MIŁOŚCI WEDŁUG ROBERTA STERNBERGA (1987) REAKCJE NA NIEZADOWOLENIE (za: Wojciszke, Gołąb 2024). Typologia reakcji na niezadowolenie w bliskim związku dwojga ludzi (Rasbult 1993) (za: Wojciszke, Gołąb 2024) 24  TRÓJCZYNNIKOWA KONCEPCJA MIŁOŚCI WEDŁUG ROBERTA STERNBERGA (1987) REAKCJE NA NIEZADOWOLENIE (za: Wojciszke, Gołąb 2024). TYPOLOGIA REAKCJI NA NIEZADOWOLENIE W BLISKIM ZWIĄZKU DWOJGA LUDZI: (Rasbult 1993) (za: Wojciszke, Gołąb 2024) WYJŚCIE ZE ZWIĄZKU: oznacza jego aktywne niszczenie. Wycofanie się z kontaktów, izolowanie się od partnera, decyzje typu „pozostańmy przyjaciółmi”; atak na partnera (włącznie z fizycznym, rozwód. DIALOG: Podejmowanie prób usunięcia problemu i utrzymania związku w dobrym stanie. Dyskusje nad problemem, proponowanie rozwiązań, poszukiwanie kompromisu, poszukiwanie pomocy na zewnątrz (przyjaciele, terapeuci), próby zmiany siebie i/lub partnera. LOJALNOŚĆ: Oznacza cierpliwe przeczekanie problemu w nadziei, że „samo się jakoś ułoży” albo że „czas uleczy rany”; trwanie przy partnerze, niezwracanie uwagi na jego wady, modlenie się o zmiany na lepsze. ZANIEDBANIE: To ignorowanie partnera, ograniczanie wspólnie spędzanego czasu, odmowa podejmowania dialogu i dyskusji, chłodne bądź nieprzyjemne traktowanie, krytykowanie partnera za rzeczy nie związane z aktualnym problemem. Słowem – spokojne przyglądanie się jak związek się wali. 25 BIBLIOGRAFIA: Aronson E., Wilson T. D., Akert R.T. (1997). Psychologia społeczna. Serce i umysł. Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c., Poznań. Wojciszke B. (2009). Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej. Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa.  Wojciszke B., Doliński D.(2023). Psychologia społeczna. W: Strelau J., Doliński D. (red.). Psychologia akademicka (T.2, s. 293-445). Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.  Wojciszke B., Grzyb T. (2024). Psychologia społeczna 26 KOBIECOŚĆ – MĘSKOŚĆ emocjonalne konsekwencje dr Mirosława Marks  KOBIECOŚĆ - MĘSKOŚĆ Czy różnice psychiczne między płciami to fakty czy fikcja? W psychologii, w analizie różnic międzypłciowych dużą rolę regulacyjną przypisuje się stereotypom społecznym. Filozofia, psychologia, socjologia, antropologia i biologia na przestrzeni wieków formułowały wiele wyjaśnień na temat różnic między płciami. Niektóre z nich miały charakter czysto teoretyczny czy ideologiczny, inne weryfikowane były empirycznie. Pytania te wciąż stawiane są we współczesnej nauce i kulturze – a odpowiedzi są wciąż weryfikowane… 2  KOBIECOŚĆ - MĘSKOŚĆ W psychologii, w analizie różnic międzypłciowych dużą rolę regulacyjną przypisuje się stereotypom społecznym. „Stereotyp społeczny to generalizacja odnosząca się do grupy, w ramach której określone charakterystyki zostają przypisane wszystkim jej członkom, niezależnie od rzeczywistych różnic między nimi” (Aronson, Wilson, Akert, 1997, s.543) 3  KOBIECOŚĆ - MĘSKOŚĆ Stereotypy płci to przekonania o tym, jakie cechy i zachowania są charakterystyczne (a zwykle również pożądane) dla każdej z płci. Waga i znaczenie stereotypu płci opiera się na dwóch odmiennych rodzajach mechanizmów: intrapersonalnych i interpersonalnych konsekwencjach stereotypu (Wojciszke 2009, s. 418). 4  KOBIECOŚĆ - MĘSKOŚĆ Intrapersonalne konsekwencje stereotypu polegają na tym, że kobiety i mężczyźni wykształcają odmienne pojęcia własnego ja, odmiennie myślą o sobie i odmiennie prezentują się innym ludziom – z czego wynikają istotne różnice w zachowaniu i spostrzeganiu świata. Interpersonalne konsekwencje stereotypu polegają na tym, że kobiety i mężczyźni są odmiennie traktowani przez innych ludzi i instytucje społeczne – co również skutkuje odmiennością zachowania i losów życiowych (Wojciszke 2009 s. 420). 5  KOBIECOŚĆ - MĘSKOŚĆ Jak istotną funkcję regulacyjną pełnią stereotypy płci, wykazano w pewnym eksperymencie, przeprowadzonym przez amerykańskich psychologów społecznych. Rodziców nowo narodzonych dzieci poproszono o opisanie noworodków. Chłopcy zwykle byli opisywani jako: mocni, dziarscy, silni, obdarzeni dobrą koordynacją. Z kolei dziewczynki opisywane były jako: małe, delikatne, słabe i piękne. Czy jest w tym coś zadziwiającego? Otóż tak, ponieważ noworodki dobrano w taki sposób, aby nie różniły się rozmiarami i wagą ciała. Można więc przypuszczać, że różnice w spostrzeganiu ich indywidualnych cech wynikały z nastawienia i sądów patrzącego a nie z faktycznego zróżnicowania cech psychofizycznych dziewczynek i chłopców (za: Rubin, Provenzano, Luria 1974) 6  KOBIECOŚĆ - MĘSKOŚĆ STEREOTYP PŁCI A KONTEKST KULTUROWY Co interesujące, istnieje duże podobieństwo międzykulturowych stereotypów płci, a swoich opiniach badani wykazują zgodność. Analizując szeroko zakrojone badania (prowadzone w 30 różnych krajach) wykazano, że mężczyźni spostrzegani są jako bardziej dominujący, niezależni, skłonni do przemocy, silniejsi i bardziej spragnieni przygód – podczas gdy kobiety spostrzegane są jako bardziej uczuciowe, uległe, zainteresowane ludźmi i przesądne (za: Wojciszke 2009). 7  KOBIECOŚĆ - MĘSKOŚĆ STEREOTYP PŁCI A AGRESYWNOŚĆ Jaki związek stereotypu płci i agresji? Na przestrzeni wieków i rozmaitych kultur mężczyzna prezentował stereotyp „wojownika” – dominującego, ekspansywnego, agresywnego; podczas gdy kobiecie przypisana była rola „strażniczki domowego ogniska”, matki potomstwa – uległej, opiekuńczej i łagodnej. 8  KOBIECOŚĆ - MĘSKOŚĆ STEREOTYP PŁCI A AGRESYWNOŚĆ Można przypuszczać, że właśnie w efekcie roli społecznej, kobiety spostrzegane są w większości kultur jako genetycznie bardziej poddające się wychowaniu i mniej agresywne niż mężczyźni (Eagly, Steffen 1986.) Prawdopodobnie mityczne Amazonki nigdy nie istniały i były tworem wyobraźni starożytnych Greków. Wojną zajmują się mężczyźni, zaś w nielicznych armiach świata, zaciągających także kobiety – pełnią one zwykle funkcje pomocnicze, a nie bojowe (Wojciszke 2009). 9  KOBIECOŚĆ - MĘSKOŚĆ STEREOTYP PŁCI A AGRESYWNOŚĆ Analizując związek stereotypu płci z agresją nie można pominąć jego biologicznych i fizjologicznych źródeł. Jak wskazują rozmaite badania – zarówno u ludzi jak i zwierząt – osobnicy płci męskiej są zwykle bardziej agresywni niż osobnicy płci żeńskiej. Fakt ten uzasadniany jest, między innymi, oddziaływaniem hormonów płciowych na mózg, we wczesnym okresie życia jednostki (Zimbardo, Ruch 1994). I tak, na przykład wykazano, że laboratoryjne zaaplikowanie zwierzętom testosteronu – męskiego hormonu płciowego – powoduje u nich nasilenie agresji (Aronson, Wilson, Akert 1997) Podobne badania pokazały, że samice zwierząt, którym wstrzyknięto męskie hormony płciowe, często zachowują się w sposób bardziej agresywny (Zimbardo, Ruch 1994) 10  KOBIECOŚĆ - MĘSKOŚĆ STEREOTYP PŁCI A AGRESYWNOŚĆ Czy u człowieka płeć biologiczna determinuje skłonność do zachowań agresywnych? Faktu tego nie można jednoznacznie stwierdzić, jednak statystyki dotyczące patologicznych zachowań agresywnych są bardzo sugestywne. Analizując zjawisko przestępczości można zaobserwować, że więzienia zapełnione są głównie mężczyznami. Mężczyźni są sprawcami około 90 proc. wszystkich zabójstw (statystyki dokonywane w różnym czasie i w różnych krajach). Podobnie sytuacja wygląda w przypadku innych przestępstw zawierających elementy przemocy (bójki, rozboje, gwałty) (za: Wojciszke 2009). Kobiety skazywane są zwykle za przestępstwa przeciwko własności (kradzież, fałszerstwo, defraudacja) – nie zaś za przestępstwa z użyciem przemocy. Badania wskazują, że w związku z radykalną zmianą społecznej pozycji kobiet w ciągu kilku ostatnich dziesięcioleci wzrosła liczba popełnianych przez nie przestępstw – jednak zwykle nie są to przestępstwa z użyciem przemocy (za: Aronson, Wilson, Akert 1997). 11  KOBIECOŚĆ - MĘSKOŚĆ TEST (Kuczyńska 1992) Teraz podsumuj odpowiedzi i zanotuj na kartce: SKALA KOBIECOŚCI: pytania nr: 2, 5, 8, 11, 12, 16, 17, 19, 20, 21, 22, 23, 29, 30, 34. SKALA MĘSKOŚCI: pytania nr: 1, 3, 6, 7, 10, 13, 15, 24, 25, 26, 27, 28, 32, 33, 35. 12  KOBIECOŚĆ - MĘSKOŚĆ Psychologia PŁEĆ PSYCHOLOGICZNA Pojęcie płci psychologicznej jest konstruktem stosunkowo nowym. Powszechnie uważano, że każdy rodząc się osobnikiem danej płci przyjmuje – (również w sensie psychologicznym jak i społecznym) - cały kompleks zachowań, postaw, cech związanych z płcią, z którą się urodził. Dopiero od lat sześćdziesiątych, psychologowie (m.in.: S. Bem, J.T. Spence, R.L. Helmreich, M. Marcus, C.L. Martin) wprowadzili pojęcie androgynii oraz płci psychologicznej. W ujęciu takim płeć psychologiczna człowieka rozumiana jest jako „spontaniczna gotowość do posługiwania się wymiarem płci w odniesieniu do siebie i świata” (za: Kuczyńska, 1992, str.5). 13  KOBIECOŚĆ - MĘSKOŚĆ Psychologia PŁEĆ PSYCHOLOGICZNA Teoria schematów płciowych (Gender Schema Theory), opiera się głownie na koncepcji Sandry Bem. Teoria ta koncentruje się przede wszystkim na wyjaśnieniu procesu sex-typing, czyli procesu kształtowania się cech psychicznych związanych z płcią, zgodnie ze społecznymi definicjami kobiecości i męskości (za: Kuczyńska, 1992). 14  KOBIECOŚĆ - MĘSKOŚĆ Psychologia PŁEĆ PSYCHOLOGICZNA Zjawisko sex-typing związane jest z dwoma rodzajami procesów: procesem indywidualnej, zgeneralizowanej gotowości do przetwarzania informacji na bazie skojarzeń związanych z płcią a także procesem wzajemnej asymilacji schematu płci i koncepcji własnej osoby (self-concept). Według Bem, nie jest najważniejsze jakie cechy (kobiece czy męskie) posiada dana osoba. Istotne jest to, w jakiej mierze koncepcja własnej osoby i zachowanie organizowane są na podstawie wymiaru płci (za: Kuczyńska, 1992). 15  KOBIECOŚĆ - MĘSKOŚĆ Psychologia PŁEĆ PSYCHOLOGICZNA Do około lat sześćdziesiątych XX wieku, sądzono, że człowiek może być albo męski, albo kobiecy. Jednak Sandra Bem, autorka zweryfikowanej koncepcji płci psychologicznej, odrzuciła taki sposób spostrzegania, zakładając, że kobiecość i męskość stanowią dwa odrębne wymiary osobowościowe. Według Sandry Bem, nie musimy być stricte kobiecy bądź stricte męscy. W efekcie takiego stanowiska autorka zakładała istnienie osób androgynicznych – czyli takich, które mogą być jednocześnie kobiece i męskie. Ponadto, według Bem, osoby określone seksualnie charakteryzują się większą gotowością do podejmowania zachowań zgodnych z definicją kobiecości i męskości, a unikaniem zachowań niezgodnych z nimi (za: Kuczyńska, 1992). 16  KOBIECOŚĆ - MĘSKOŚĆ Psychologia TEST - WYNIKI (Kuczyńska 1992) SKALA KOBIECOŚCI: SKALA KOBIECOŚCI: 0 - 51 52 - 75 SKALA MĘSKOŚCI: osoby nieokreślone kobiece kobiety 0 - 48 seksualnie kobiecy mężczyźni SKALA MĘSKOŚCI: męscy mężczyźni osoby 49 - 75 męskie kobiety androgyniczne 17 18  KOBIECOŚĆ - MĘSKOŚĆ Psychologia PŁEĆ PSYCHOLOGICZNA Według koncepcji Bem (1974), wyróżniono cztery typy płci psychologicznej, będące efektem czterech głównych konfiguracji cech psychicznych związanych z płcią. Poniżej przedstawiono ich charakterystykę (za: Kuczyńska 1992): osoby określone seksualnie (sex–typed): charakteryzują się cechami psychicznymi odpowiadającymi ich płci biologicznej, są to kobiece kobiety i męscy mężczyźni; osoby androgyniczne: charakteryzują się w dużym stopniu cechami kobiecymi i męskimi, niezależnie od swej płci biologicznej; osoby nieokreślone seksualnie (undifferentiated): charakteryzują się niewielkim stopniem ukształtowania cech kobiecych i męskich, niezależnie od swej płci biologicznej; osoby krzyżowo określone seksualnie (cross-sex-typed, sex-reversed): charakteryzują się cechami odpowiadającymi przeciwnej płci niż ich płeć biologiczna (męskie kobiety, kobiecy mężczyźni). 19  KOBIECOŚĆ - MĘSKOŚĆ Psychologia PŁEĆ PSYCHOLOGICZNA Według koncepcji Bem (1974), wymieniony powyżej układ cech psychicznych, związanych z płcią uwarunkowany jest rodzajem koncepcji własnej osoby: u osób określonych seksualnie i krzyżowo określonych seksualnie koncepcja ta jest zgodna ze społecznie zdefiniowanym schematem płci u osób androgynicznych i nieokreślonych seksualnie koncepcja własnej osoby powstaje poza takim schematem (za: Kuczyńska, 1992). 20  KOBIECOŚĆ - MĘSKOŚĆ Psychologia STEREOTYP PŁCI A KONTEKST KULTUROWY Cechy, które polscy studenci przypisują kobietom i mężczyznom (141 cech) (za: Kuczyńska 1992) STEREOTYP dominujący, niezależny, rywalizujący, nastawiony na sukces, z siłą MĘSKOŚCI: przebicia, sprytny, łatwo podejmujący decyzje, mądry, chętnie mówiący o cechy które kobiety i sprawach zawodowych, apodyktyczny, szorstki, arogancki, otwarty na mężczyźni przypisują świat zewnętrzny, dobra kondycja fizyczna, wygodny, eksperymentujący w mężczyznom życiu seksualnym, z poczuciem humoru, łatwo popadający w nałogi, mający zdolność przekonywania, aktywny, pewny siebie, samowystarczalny, podporządkowujący sobie innych, wymagający, skomplikowany, sztywny w przekonaniach, domagający się pochwał, analityczny, towarzyski, nie ujawniający swoich uczuć, pogodny. STEREOTYP wrażliwa, opiekuńcza, troskliwa, angażująca się w sprawy innych, KOBIECOŚCI: łagodna, kokieteryjna, dbająca o swój wygląd, z poczuciem estetyki, cechy które kobiety i gospodarna, grymaśna, gderliwa, czuła, uczuciowa, wrażliwa na potrzeby mężczyźni przypisują innych, zdolna do poświęceń, refleksyjna, delikatna, wstydliwa, naiwna, kobietom plotkująca. 21  KOBIECOŚĆ - MĘSKOŚĆ Psychologia STEREOTYP PŁCI A KONTEKST KULTUROWY Cechy, które polscy studenci przypisują kobietom i mężczyznom (141 cech) (za: Kuczyńska 1992) STEREOTYP ambitni, inteligentni, odporni na naciski społeczne, pilni, elastyczni w MĘSKOŚCI: poglądach, kompetentni zawodowo, powściągliwi, broniący swoich mężczyźni myślą o przekonań, lojalni, nie wnikający w uczucia innych, silni, uparci, sobie, że są: operatywni, uporządkowani, łatwo pozbywający się nałogów, pomysłowi, spontaniczni. STEREOTYP Przedsiębiorczy, chętnie podejmujący ryzyko, mają zdolności przywódcze, MĘSKOŚCI: konsekwentni, polegają na sobie, efektywni, są indywidualistami, kobiety uważają że czarujący, płaczliwi, agresywni, nastrojowi, złośliwi, cyniczni, zaborczy, mężczyźni są: egoistyczni, zarozumiali, szczerzy. 22  KOBIECOŚĆ - MĘSKOŚĆ Psychologia STEREOTYP PŁCI A KONTEKST KULTUROWY Cechy, które polscy studenci przypisują kobietom i mężczyznom (141 cech) (za: Kuczyńska 1992) STEREOTYP empatyczne, wstydliwe, kochają dom, mają dużą potrzebę KOBIECOŚCI: bezpieczeństwa, są łatwowierne, atrakcyjne fizycznie, narzekające, kobiety myślą o sobie, kochające dzieci. że są: STEREOTYP nastawione na dobre funkcjonowanie w rodzinie, stanowiące wsparcie dla KOBIECOŚCI: samorealizacji partnera, chętnie słuchają, są oszczędne, pracowite, mężczyźni uważają, że cierpliwe, obowiązkowe, nastrojowe, uczestniczące w życiu kulturalnym, kobiety są: pasywne, próżne, łatwo ulegają naciskom, schlebiające, nieuporządkowane, nieudolne, głupie, hipochondryczne 23  KOBIECOŚĆ - MĘSKOŚĆ Psychologia STEREOTYP PŁCI A KONTEKST KULTUROWY Cechy, które polscy studenci przypisują kobietom i mężczyznom (141 cech) kobiety i mężczyźni wierni, stali w uczuciach myślą o swojej płci, że są: kobiety i mężczyźni zmienni w uczuciach, chełpliwi, lubią dobrą kuchnię. myślą o przedstawicielach płci przeciwnej, że są: 24  KOBIECOŚĆ - MĘSKOŚĆ Psychologia PŁEĆ PSYCHOLOGICZNA Inwentarz do Oceny Płci Psychologicznej (IPP) jest narzędziem pozwalającym na określenie reprezentowanego przez jednostkę typu płci psychologicznej. Bogate dane empiryczne sugerują istotny wpływ płci psychologicznej na funkcjonowanie jednostki, jej zachowanie i możliwości rozwoju. Dowodzą także, iż uwzględnienie płci psychologicznej pozwala na bogatszą i bardziej zróżnicowaną analizę psychiki i zachowania człowieka (za: Kuczyńska 1992). 25 Stanley B. Alpern (1998) opisuje historię kobiecej armii Fonów („Amazons of Black Sparta”). Jej powstanie datuje się na wiek XVII, w Afryce Zachodniej (Dahomei –- obecnie Benin). Kobiety te pełniły rolę królewskiej straży przybocznej, potem, ze względu na doskonałe wyszkolenie bojowe otrzymały status półboski i przez ponad 200 lat były główną siłą w walce z kolonizatorami francuskimi. „Mino” (matki albo też wiedźmy) ostatnie walki stoczyły w latach 1882-1894 i doznały klęski dopiero ze względu na wprowadzenie przez kolonizatorów broni palnej (z 434 wojowniczek ocalało 17). 26 27 28  Zjawisko „zaprzysiężonych dziewic” (burneshe, virgijneshe). Tradycja ta miała miejsce w krajach bałkańskich. Jej początek sięgał średniowiecza – a praktykowana była jeszcze w pierwszej połowie XX wieku. (za: Focus Historia; B. Dżon; nr 3/83/2014 marzec) 29  Zjawisko „zaprzysiężonych dziewic” (burneshe, virgijneshe). Tradycja ta miała miejsce w krajach bałkańskich. Jej początek sięgał średniowiecza – a praktykowana była jeszcze w pierwszej połowie XX wieku. 30 (za: Focus Historia; B. Dżon; nr 3/83/2014 marzec) CZY PREZENTACJA KOBIECOŚCI I MĘSKOŚCI JEST RZECZĄ OCZYWISTĄ? Na zdjęciu kobieta z somalijskiego plemienia Mursi – uchodząca za ideał kobiecości. Kobiety z tego plemienia mają w ustach okrągłe plakietki ceramiczne, zdejmowane tylko do jedzenia. Im plakietka większa i bardziej zdobna – tym wyższa jest cena kobiety i jej urody (30-40 krów lub więcej). Jej ciało jest zdobione licznymi sklaryfikacjami. W tym zdobieniu ciała pomaga przyszły narzeczony – biczem! Z badań E. Dzikowskiej ; M. Pawlak-żalikowska/za: Polska Gazeta Wrocławska 17 lutego 2015) 31  CZY PREZENTACJA KOBIECOŚCI I MĘSKOŚCI JEST RZECZĄ OCZYWISTĄ? Na zdjęciu z lewej: „piękność z dzieckiem” pochodząca z plemienia Dongra w Indiach. Kobiety wszędzie chcą się podobać – a ta stylizacja może być ciekawą inspiracją… Na zdjęciu po prawej: Nie – to nie są chińskie artystki. To znaczący, poważani mężczyźni z plemienia MAO w Chinach… Im bogatszy ubiór – tym wyższa ranga i pozycja społeczna. Z badań E. Dzikowskiej ; M. Pawlak-Żalikowska /za: Polska Gazeta Wrocławska 17 lutego 2015) 32 Agnieszka Rylik – mistrzyni w boksie zawodowym 33 A CZY PREZENTACJA KOBIECOŚCI I MĘSKOŚCI – WSPÓŁCZEŚNIE – JEST RZECZĄ OCZYWISTĄ? DJIBRIL CISSE KYLE BECKERMAN 34 A CZY PREZENTACJA KOBIECOŚCI I MĘSKOŚCI – WSPÓŁCZEŚNIE – JEST RZECZĄ OCZYWISTĄ? CRISTIANO RONALDO 35 KYLE BECKERMAN A CZY PREZENTACJA KOBIECOŚCI I MĘSKOŚCI – WSPÓŁCZEŚNIE – JEST RZECZĄ OCZYWISTĄ? BACARY SAGNA GERVINHO MAROUANE FELLAIN 36  Bibliografia E. Aronson, T. D. Wilson, R. M. Akert. Psychologia społeczna: serce i umysł, Poznań 1997. J. A. H. Eagly, V. J. Steffen, Gender and Aggressive Behavior: a Meta-Analytic Review of the Social Psychological Literature. „Psychological Bulletin” 1986, nr 100, s. 309- 330. A. Kuczyńska. Inwentarz do oceny płci psychologicznej. Warszawa 1992 J. Z. Rubin, F.J. Provenzano, Z. Luria, The Eye of the Beholder: Parents’ Views on Sex of Newborns, „American Journal of Orthopsychiatry” 1974, nr 44, s. 512-519. B. Wojciszke, Człowiek wśród ludzi: zarys psychologii społecznej. Warszawa 2009. P. G. Zimbardo, F. L. Ruch, Psychologia i życie. Warszawa 1994. 37  PROKRASTYNACJA. ZARZĄDZANIE CZASEM I ZASOBAMI dr Mirosława Marks [email protected] DYSTRES I EUSTSTRES „JEST ŹLE” „JAK TO ZROBIĆ” (NEGATYWNE MYŚLI) (KONSTRUKTYWNE MYŚLI)  NASZE „DEMONY STRESU” BĘDĘ DOSKONAŁY, PERFEKCYJNY… POSPIESZ SIĘ! SZKODA CZASU! POSTARAJ SIĘ! DAJ Z SIEBIE WSZYSTKO… INNI „MAJĄ LEPIEJ”… INNI ROBIĄ TO LEPIEJ… MAM RACJĘ – I MUSZĘ TO UDOWODNIĆ… NIE BĘDĘ PROSIĆ O POMOC BO… DZISIAJ MUSZĘ TO ZROBIĆ! (EKSTRA- MULTI LISTY CZYNNOŚCI) 3 TRANSAKCYJNY MODEL STRESU 4  TRANSAKCYJNY MODEL STRESU BODZIEC SYTUACJA REAKCJA KONSEKWENCJE A B C TRANSAKCYJNY MODEL STRESU (za: Bailey 2011) 5  STRES STRES JAKO TRASAKCJA: transakcyjna teoria stresu Lazarusa: stres to zespół transakcji pomiędzy podmiotem i otoczeniem, który jest oceniany przez człowieka jako obciążający jego zasoby i zagrażający jego dobrostanowi. Pojęcie transakcji wyraża istnienie wzajemnych zależności między jednostką a otoczeniem. Sugeruje, że nie tylko bodziec wpływa na zachowanie człowieka, ale również podmiot zwrotnie wpływa na sytuację poprzez różne emocje i czynności, tworząc nową jakość sytuacyjną (Lazarus: 1966, 1977; Lazarus i Faulkman 1987; za: Pecyna 2001) 6  TRANSAKCYJNY MODEL STRESU żaden z innych modeli stresu (stres jako bodziec, stres jako reakcja) nie pokazywał wyraźnie, że psychika danej jednostki bierze udział w doświadczaniu stresu. Żaden też nie uwzględniał koncepcji radzenia sobie ze stresem. to, czy dojdzie do stresu (czy też nie), oraz w jakiej formie – zależeć będzie od danej jednostki. istotna jest subiektywna ocena sytuacji (czy określone wymogi traktujemy jako „zagrożenie” czy „wyzwanie”) oraz jakie umiejętności zostaną uruchomione w ramach zdolności radzenia sobie ze stresem 7 O CZYM PAMIĘTAĆ?  TRZY ORIENTACJE NA CZAS: RÓWNOWAGA PRZEJMUJ SIĘ TYM NAD CZYM i PANUJESZ IGNORUJ TO, NAD CZYM NIE PANUJESZ „Boże, daj mi siłę, abym mógł zaakceptować to, czego nie mogę zmienić; odwagę, abym zmienił to, co mogę zmienić; i mądrość abym umiał odróżnić jedno od drugiego” (teolog Reinhold Niebuhr) PERFEKCJONIZM ZABIJA CHĘĆ DZIAŁANIA („wspaniałe” jest wrogiem dobrego…)  ZASTANÓW SIĘ, DLA KOGO TO ROBISZ? NIE MA NICZEGO ZŁEGO W ROBIENIU CZEGOŚ DLA INNEJ OSOBY KIEDY JEDNAK ROBISZ COŚ DLA INNYCH, NIECH TO NIE BĘDZIE DLA CIEBIE TYLKO CIĘŻAREM ALBO PRAGNIENIEM ZADOWOLENIA ICH  SKUP SIĘ NA PRIORYTETACH I ZAPANUJ NAD WŁASNYM CZASEM  POSTAWA JEŻA: DLACZEGO PROKRASTYNUJEMY?  PODSTAWOWĄ PRZYCZYNĄ PROKRASTYNACJI * JEST POCZUCIE PRZYTŁOCZENIA. PARADOKSALNIE, CZĘSTO KORZYŚĆ WYNIKAJĄCA Z WYKONANIA TRUDNEGO CZY PRZYKREGO ZADANIA JEST ZDECYDOWANIE WIĘKSZA NIŻ ENERGIA WYDATKOWANA NA JEGO UNIKANIE, DLACZEGO WIĘC, TAK ROBIMY? *proktastynacja: z łac. procrastinatio – odroczenie, zwłoka  DLACZEGO PROKRATASTYNUJEMY? ✓„a mi jest całkiem wygodnie w kulce, w którą się zwinąłem…” nierobienie niczego nie wpłynie na moje dobre samopoczucie, a zabranie się do pracy będzie stanowiło dyskomfort… ✓„a co, jeśli wszystko pójdzie nie tak?” jeśli mi się nie uda, będzie to moja wina. Porażka może mieć wiele konsekwencji, których mogę uniknąć dzięki nierobieniu niczego… ✓„… a to co robię - jest w tej chwili naprawdę ważne” zawsze jest! W jakiś dziwny sposób udaje nam się przekonać samych siebie, że robienie najbardziej trywialnych rzeczy jest dla nas ważne, kiedy alternatywą jest robienie czegoś, na co wcale nie mamy ochoty… ✓„a poza tym jest jeszcze mnóstwo czasu…” niektórzy z nas najwydajniej pracują pod presją terminu – ale oszukiwanie siebie – „jak dużo czasu jeszcze zostało” i „skracanie” w wyobraźni potencjalnego czasu pracy – to wystawianie się na pewną porażkę; ✓„i tak mi się dziś nie uda…, to jest bardzo trudne i wymaga dużo czasu” Brawo! Stwarzasz sobie samospełniającą się przepowiednię. Udowodnienie sobie racji w fatalistycznym myśleniu – daje efekt poprawy samopoczucia – ale zabiera podobną ilość energii jak wykonanie, przynajmniej części zaplanowanej pracy. PROKRASTYNUJESZ? A MOŻE SPRÓBUJ POKONAĆ PRZESZKODY?  POKONYWANIE PRZESZKÓD (1): ✓zaakcentuj dyskomfort może prokrastynacja przynosi chwilowy komfort – ale możesz pokonać ją traktując taką sytuację jako niepożądaną – i w rezultacie niewygodną. Skup się na tym, a potem powiększ ten efekt – akcentując, że konsekwencje pojawią się szybciej , niż Ci się wydaje… ✓skup się na przyszłości pomyśl, że dziś lepiej będziesz się czuł, a jutro będzie Ci łatwiej – jeśli praca, przynajmniej w małej części – zostanie wykonana; ✓wytwórz pęd i stosuj metodę małych kroków kiedy już przystąpisz do wykonywania zadania – zwykle okazuje się, że nie jest takie straszne... Najtrudniej jest się za nie zabrać. Nie planuj od razu pokonać góry zadań… zrób chociaż jedno. Sam fakt, że zacząłeś, oznacza, że już jesteś na dobrej drodze. Nie bądź perfekcyjny – wytłumacz sobie, że na razie robisz to „na brudno”…  POKONYWANIE PRZESZKÓD (2): ✓stosuj krótkie sprinty zamiast maratonów wykonywanie dużych projektów można sobie ułatwić poprzez pracę w systemie krótkich serii w dużej koncentracji – zamiast długiego, ciężkiego i nudnego maratonu. Wszyscy mamy naturalne cykle, kiedy pracujemy dobrze, ale po których energia zaczyna spadać w szybkim tempie. Wahają się one od 15 minut do godziny, chociaż dla większości osób jest to przedział między 20 a 30 minutami. Może już jesteś świadom swojego zakresu koncentracji uwagi? Jeśli nie wiesz - poeksperymentuj. Dzięki temu dowiesz się, jaki czas jest dla ciebie optymalny. ✓wybierz swój moment: zacznij od najgorszego jeśli pierwszą rzeczą jako zrobisz rano, będzie zjedzenie żywej żaby – to będziesz miał pewność, że tego dnia nie będziesz musiał robić niczego gorszego. Zatem zaciśnij zęby i najpierw uporaj się z najgorszym zadaniem. Zjedz tę żabę! Zobaczysz potem jaka to ulga – i jak lekko się poczujesz… ✓wybierz swój moment: zacznij od najmniejszych rzeczy jeżeli naprawdę nie jesteś w formie, to może nie powinieneś nic już robić? O, nie! Zrób cokolwiek, najmniejsze zadanie z Twojej listy. Dzięki temu uzyskasz poczucie produktywności i „napęd” do dalszych zadań.  POKONYWANIE PRZESZKÓD (3): ✓skup się na tym co najważniejsze i najpilniejsze, ogranicz listę „rzeczy koniecznych na dany dzień” jeśli skupisz się na tym, co ważne, zachodzi mniejsze prawdopodobieństwo – że będziesz chciał przełożyć pracę na później. Zbyt długa lista zadań zniechęca, poza tym, nawet jeśli wykonasz „tylko” kilka zadań – będziesz i tak niezadowolony. Od planowanego czasu odejmij 40% - na nieprzewidziane okoliczności i zakłócenia… ✓stosuj nagrody poczucie sukcesu zawsze stanowi dobrą motywację. W przypadku małych zadań, powiedz sobie „brawo ja ☺”. W przypadku większych zadań – zrób przerwę – i zjedz to, co lubisz (albo zrób to co lubisz …). Po zakończeniu większych projektów – zaplanuj specjalną nagrodę… I bądź zadowolony z siebie; ✓O2 (tlen) w trakcie pracy, jeśli możesz, wyjdź na chwilę na dwór, idź na krótki spacer, albo chociaż zrób kilka ćwiczeń relaksująco-oddechowych;  POKONYWANIE PRZESZKÓD (4): ✓stwórz „zewnętrzne, publiczne” zobowiązanie jeśli nie ufasz sobie do końca – a wiesz, że powinieneś dzisiaj wykonać określone zadanie – ogłoś to innym osobom. I najlepiej daj im możliwość wglądu w efekty Twojej pracy. Jeśli nie jest to Twój zewnętrzny „deadline” – to sam go sobie stwórz. Daj sobie „kopniaka” poprzez zewnętrzne zobowiązanie względem osób znaczących. ✓„poćwiartuj swojego słonia” – podziel projekt na mniejsze zadania przystępując do pracy nad dużym projektem – z góry ustal plan. Podziel i rozplanuj zadanie na wystarczająco małe, spójne etapy. Rozmieść to orientacyjnie na osi czasu. Małe porcje pracy są mniej onieśmielające – a korelując to z Twoim tempem efektywnej pracy – zyskasz kontrolę i unikniesz przykrych niespodzianek.  PRIORYTETY I EFEKTYWNE WYKONYWANIE ZADAŃ  USTALANIE GRANIC: PILNE I WAŻNE NIEPILNE I WAŻNE PILNE I NIEWAŻNE NIEPILNE I NIEWAŻNE  DOKONYWANIE WYBORÓW: „Skuteczność polega w takim stopniu na tym co robimy, jak i na tym czego nie robimy” (Clayton 2011) Jeśli możesz: ✓POMIŃ ✓POMNIEJSZ ✓PRZEŁÓŻ NA PÓŹNIEJ ✓ODDELEGUJ Jeśli musisz: ✓ZRÓB  DOKONYWANIE WYBORÓW: ✓POMIŃ ✓POMNIEJSZ ✓PRZEŁÓŻ NA PÓŹNIEJ ✓ODDELEGUJ ✓ZRÓB  WIELOZADANIOWOŚĆ: CZY WYKONUJĄC ZADANIA PRZEJAWIASZ SKŁONNOŚĆ DO SKUPIANIA SIĘ NA JEDNEJ RZECZY CZY RACZEJ NA WIELU JEDNOCZEŚNIE? SŁOŃ: skupia się tylko na jednej rzeczy na raz i dokłada wszelkich starań, żeby wykonać ją należycie. Zwykle Słonie lubują się w szczegółach i nie cierpią nagłych zmian. Posiadają zdolność głębokiego analizowania różnych spraw, dlatego muszą mieć czas na przemyślenia i źle się czują przynaglane do podjęcia decyzji. Bywają często przyjemnymi rozmówcami, ponieważ zatapiają się w rozmowie, nie zważając na upływający czas. OŚMIORNICA: stara się wykonywać możliwie wiele zadań jednocześnie. Dzięki umiejętnościom szybkiego rozwiązywania problemów Ośmiornicom bardzo często udaje się ze wszystkim zdążyć – ale bez chwili wytchnienia dla siebie. Ośmiornice są bardzo wyczulone na upływający czas. Kiedy z kimś rozmawiają zdarza im się okazywać znudzenie, zniecierpliwienie – czy chęć przejścia do kolejnej sprawy. ZAGONIĆ SŁONIA I OSWOIĆ OŚMIORNICĘ?  WIELOZADANIOWOŚĆ: PRAWDA CZY MIT? ROBIENIE DWÓCH ZADAŃ JEDNOCZEŚNIE: jest ewentualnie możliwe (i efektywne), kiedy jedno zadanie jest nowe lub trudne a drugie – dobrze nam znane; w sytuacji, kiedy oba zadania są trudne lub nowe – świadoma część naszego umysłu nie może pracować nad nimi jednocześnie. To co nasze mózgi mogą zrobić w tej sytuacji – to przełączać uwagę z jednego zadania na drugie. Efektem są opóźnienia i błędy powodowane przez procesy przełączania i wznawiania (za: Clayton 2011)  WIELOZADANIOWOŚĆ: PRAWDA CZY MIT? ROBIENIE WIELU ZADAŃ JEDNOCZEŚNIE: W płacie czołowym mózgu znajduje się fragment, zwany Polem Brodmanna 10. Wiele badań wskazuje, że jest to ośrodek odpowiedzialny za naszą zdolność porzucania czynności i powracania do niej w późniejszym czasie – w miejscu gdzie ją przerwaliśmy (za: Clayton 2011).  PROBLEMY Z WIELOZADANIOWOŚCIĄ: „sztywne rozszerzenie trybu działania”: osoby stosujące wielozadaniowość słabiej ignorują rozpraszające bodźce „zdezorganizowana segregacja”: osoby stosujące wielozadaniowość słabiej przechowują informacje w pamięci krótkotrwałej – wszyscy potrzebujemy określonego czasu, aby zatrzymać informację w pamięci krótkoterminowej, zanim zniknie bezpowrotnie „skażenie”: osoby stosujące wielozadaniowość mają problem z eliminowaniem z pamięci zadań nieaktualnych (za: Clayton 2011).  BIBLIOGRAFIA R. Bailey. Zarządzanie stresem. ABC a Wolters Kluwer business. Warszawa 2011 M. Clayton Zarządzanie czasem. Samo Sedno Egard. Warszawa 2011 S. M. B. Pecyna. Psychologia kliniczna w praktyce pedagogicznej. Wydawnictwo Akademickie „Żak”. Warszawa 2001 Komunikacja niewerbalna (część 1) dr Mirosława Marks  Jedną z pierwszych publikacji, która dała początek współczesnym badaniom nad językiem ciała była książka Darwina „O wyrazie uczuć u człowieka i zwierząt”, opublikowana w 1872 roku 2  KOMUNIKACJA NIEWERBALNA (MOWA CIAŁA): WSZELKIE POROZUMIEWANIE SIĘ, KTÓRE NIE OPIERA SIĘ WYŁĄCZNIE NA SŁOWACH LUB SYMBOLACH SŁÓW. INTENCJONALNE BĄDŹ NIEINTENCJONALNE POZASŁOWNE PRZESYŁANIE INFORMACJI (za: Aronson i wsp. 1997; Zimbardo, 1994) „Zachowania niewerbalne są jak drugi język” – cichy i niewypowiedziany” D. Matsumoto (2007) 3  FUNKCJE KOMUNIKACJI NIEWERBALNEJ (Argyle 1983) komunikowanie postaw i emocji wobec partnera interakcji wspomaganie i uzupełnianie komunikacji językowej zastępowanie mowy, szczególnie w przypadkach gdy kontakt słowny jest utrudniony 4  W swoich badaniach Albert Mehrabian (1969, 1971) wykazał, że: 7% znaczenia wiadomości zawarte jest w słowach 38% - w brzmieniu głosu (np. ton, modulacja) 55% - w gestach i innych komunikatach niewerbalnych 5  KTÓRYCH KOMUNIKATÓW SŁUCHAMY? RELATYWNA WAGA KOMUNIKATÓW WERBALNYCH I NIEWERBALNYCH Za dominacją komunikacji niewerbalnej nad werbalną przemawia wiele wyników badań (m.in.: badania nad wyrażaniem przyjaznych i wrogich postaw /Argyle i wsp. 1970/, badania nad rodzajem komunikatów /Mehrabian 1981/, badania nad aprobatą i troską /Bugental i wsp. 1970, badania nad przychylnością i dominacją /De Paolo i wsp. 1978/, oceny dotyczące przywództwa /Gitter i wsp. 1975/, badania nad szczerością i kłamstwem /Stiff i wsp. 1990), określanie ogólnej wielkości efektu dominacji komunikatów niewerbalnych /Matsumoto 2007). Ponadto, zachowania niewerbalne odgrywają jeszcze ważniejszą rolę w przypadku niespójności odbieranych komunikatów (koncentrujemy się wtedy na komunikatach niewerbalnych (m. in.: Friedman /1978/, Mehrabian i Wiener /1967/). Przedstawione wyniki koncentrowały się jednak głównie na populacji amerykańskiej. Nieliczne wyniki o charakterze międzykulturowym dotyczyły badań na populacji japońskiej (Kudoh i Kaji /1988/, Kudoh i Tamie /1991/). Potwierdziły również tezę o wyraźnej dominacji kanałów niewerbalnych nad kanałami werbalnymi (za: (Matsumoto, Juang 2007). 6  Ze względu na kryterium obecności innych ludzi, komunikaty niewerbalne mogą być wyrazem: EKSPRESJI EMOCJONALNEJ (odzwierciedlają aktualny stan jednostki, ich uaktywnienie nie wymaga obecności innych ludzi) INTERAKCJI SPOŁECZNYCH (powstają i trwają w trakcie relacji z innymi ludźmi, są zdeterminowane wzorcami kulturowymi) (za: Zimbardo 1994) 7  KOMUNIKACJA NIEWERBALNA (MOWA CIAŁA): PROKSEMIKA* PARALINGWISTYKA (PARAJĘZYK)* KONTAKT WZROKOWY* MIMIKA PANTOMIMIKA (KINEZJETYKA) (za: Pease 1992; Zimbardo 1994). * zagadnienia omówione w aktualnej prezentacji 8  PROKSEMIKA: zajmuje się komunikatami, przekazywanymi przez relacje przestrzenne, między ludźmi wchodzącymi ze sobą w interakcje interpersonalne („adaptacja przestrzeni”, „terytorialność”) (za: Zimbardo 1994; Pease 1992). 9  PROKSEMIKA Większość zwierząt posiada swoją przestrzeń dookoła siebie, którą uważa za własną. Podobne zachowania można zaobserwować u ludzi. Takie informacyjne użytkowanie przestrzeni M. E. Shaw (1976) nazywa terytorialnością. TERYTORIALNOŚĆ: przyjęcie przez osobę lub grupę własnościowej orientacji wobec jakiegoś obszaru. Posiadanie takiego terytorium uruchamia mechanizmy obrony przed jego zaborem. Obszar własnego terytorium uwarunkowany jest doświadczeniem i strefą kulturową. (za: Zimbardo 1994; Pease 1992. 10  PROKSEMIKA: OBSZARY PRZESTRZENI INTERPERSONALNEJ („DYSTANS”): (za: Pease 1992)* STREFA PUBLICZNA – dystans jaki przyjmujemy w relacjach z większą grupą ludzi (powyżej 3,6 m) STREFA SPOŁECZNA – odległość jaką zachowujemy w bezpośrednich relacjach z osobami nieznajomymi (1,2 m do 3,6 m) STREFA OSOBISTA – dystans, jaki dzieli nas podczas spotkań z przyjaciółmi i znajomymi (między 46 cm a 1,2 m) STREFA INTYMNA – odległość, jaką mają prawo naruszyć jedynie osoby emocjonalnie i uczuciowo związane z podmiotem (od 0 do 45 cm) *(średnie odległości na podstawie badań mieszkańców: Stanów Zjednoczonych, Kanady, Australii, Nowej Zelandii, Anglii; za: Pease 1992). 11  PROKSEMIKA ZACHOWAJ DYSTANS! Każdorazowe wtargnięcie intruza w przestrzeń intymną wyzwala szereg negatywnych reakcji wegetatywnych (m.in. ciśnienie krwi, tętno, zmiany GSR, napięcie mięśni). Tego typu inwazje prowokują działania na kontinuum ucieczka – walka. Rodzaj reakcji zależy od różnych czynników (m.in. wiek, płeć, status, ukierunkowanie ciała intruza, przypisywane mu motywy) (za: Zimbardo 1994; Pease 1992) 12  PROKSEMIKA ZACHOWAJ DYSTANS! W sytuacjach, kiedy zachowanie fizycznego dystansu jest niemożliwe (zatłoczone pomieszczenia), w kulturach zachodnich obowiązuje szereg niepisanych zasad: nie rozmawiaj głośno, nawet z osobą którą znasz unikaj bezpośrednich kontaktów wzrokowych z innymi zachowaj „martwą twarz”, nie eksponuj swoich emocji jeśli to możliwe, skorzystaj z gazety lub książki – i bądź nią całkowicie pochłonięty im większy tłok – tym mniej wykonuj gestów i ruchów w windzie jesteś skazany na oglądanie wyświetlacza pięter lub podłogi (za: Pease 1992) 13  KULTURA I EKSPRESJA EMOCJI: PROKSEMIKA, DYSTANS Kontakty rzeczowe, służbowe, biznesowe odbywają się zwykle w „dystansie społecznym”. Jak wskazują badania Kamińskiej-Radomskiej (2011): świat arabski znany jest ze skracania dystansu do 30 cm – nawet w kontaktach biznesowych w krajach południowoeuropejskich odległość od rozmówcy wynosi 40 cm, podczas gdy w krajach północnoeuropejskich wynosi około 60 cm największy dystans w rozmowach zachowują Japończycy, dla których komfortową odległością jest aż 1 metr. Poniżej zestawienie naturalnego, komfortowego dystansu w kontaktach biznesowych w wybranych krajach i kręgach kulturowych (Kamińska-Radomska 2011): KRAJE ARABSKIE – 30 cm AMERYKA ŁACIŃSKA – 40 cm EUROPA POŁUDNIOWA – 40cm AMERYKA PÓŁNOCNA – 50 cm POLSKA – 50 cm CHINY – 60 cm KOREA – 50 cm SKANDYNAWIA – 60 cm WIELKA BRYTANIA – 60 cm JAPONIA – 1 m 14  PROKSEMIKA – PRAKTYCZNE ZASTOSOWANIE STREF DYSTANSU „TRZYMAJ SIĘ NA DYSTANS!” Negatywna reakcja kobiety, której terytorium naruszane jest przez mężczyznę. Odchylenie ciała, skrzyżowane ręce i nogi – wyraźnie komunikują, że nie ma ona ochoty na kontakt, inicjowany przez mężczyznę (za: Collins 1997; Pease 1992; zdj. autor). 15  PROKSEMIKA – PRAKTYCZNE ZASTOSOWANIE STREF DYSTANSU „NIE! NIE ZBLIŻAJ SIĘ DO MNIE!” Negatywno-obronna reakcja mężczyzny, którego terytorium jest naruszane. Kurczowo skrzyżowane ręce, chowanie za segregatorem i okularami – wyraźnie komunikują, że nie ma on ochoty na kontakt - i prawdopodobnie skłonny jest do ucieczki (za: Pease 1992; zdj. autor). 16  PROKSEMIKA – PRAKTYCZNE ZASTOSOWANIE STREF DYSTANSU POWITANIE Wielkość przestrzeni osobistej, potrzebnej każdemu człowiekowi - zależy od zagęszczenia populacji w miejscu w którym się wychował lub żyje. Obserwacja odległości, na jaką dana osoba wyciąga rękę przy powitaniu, może być wskazówką o miejscu jej pochodzenia lub zamieszkania (za: Pease 1992; zdj. autor). 17  KONTAKT WZROKOWY: „Oko potrafi grozić jak nabita i wycelowana strzelba, potrafi znieważyć jak gwizdy lub kopnięcie; lub też, w odmiennym nastroju, promieniując życzliwością potrafi sprawić, iż serce tańczy z radości” Ralph Waldo Emerson, 1860 18  KONTAKT WZROKOWY: dotyczy jakości i długości spojrzeń z partnerem interakcji. W obrębie tego kanału informacyjnego mieszczą się takie informacje jak: nawiązanie kontaktu wzrokowego, przerywanie kontaktu wzrokowego, unikanie kontaktu wzrokowego (za: Zimbardo 1994; Pease 1992). 19  KONTAKT WZROKOWY Kontakt wzrokowy pomaga ustalić charakter wzajemnego stosunku między ludźmi. Jak wskazują badania ludzie skłonni są spoglądać nawzajem na siebie jeśli się lubią, lecz starają się nie patrzeć na współtowarzysza, którego nie lubią (Exline i Winters 1965) przy uwzględnieniu zmiennej płci wykazano, że osoby płci przeciwnej zainteresowane sobą lub „zakochane” - patrzyły sobie w oczy znacznie częściej niż „niezakochane” (Rubin 1970) kontakt wzrokowy służy do intensyfikacji treści werbalnej danego stosunku – bez względu na to, czy jest on pozytywny czy negatywny (Ellsworth i Carlsmith 1968) uporczywe wpatrywanie się u naczelnych sygnalizuje groźbę (Ellsworth i wsp. 1972) 20  KONTAKT WZROKOWY Czas trwania i częstotliwość kontaktu wzrokowego wpływa na charakter wzajemnego stosunku między ludźmi. Jak wskazują badania: długotrwały kontakt wzrokowy (ok. 100% czasu) sprzyja więziom osobistym kontakt wzrokowy typu: „spojrzenie – przerwa – spojrzenie” (ok.40%-60% czasu interakcji) sprzyja więziom rzeczowym ucieczka od kontaktu wzrokowego wskazuje na „nieczyste intencje” lub brak zainteresowania problemem (za: Zimbardo 1994; Pease 1992) 21  KONTAKT WZROKOWY Zmiany wielkości źrenic są komunikatem, którego funkcja informacyjna rzadko uświadamiana jest przez nadawcę i odbiorcę (za: Zimbardo 1994; Pease 1992): pozytywne emocje wobec obiektu będącego przedmiotem zainteresowania powodują rozszerzanie źrenic („oczy sypialniane”, „oczy zamglone”) (ryc. z lewej) negatywne emocje wobec obiektu będącego przedmiotem zainteresowania powodują zwężanie źrenic („oczy jak szpilki”, „oczy paciorkowate”) (ryc. z prawej) 22  KONTAKT WZROKOWY Na jakość i rodzaj relacji interpersonalnych - istotny wpływ wywiera miejsce (na twarzy i ciele partnera interakcji) - na które kierujesz swój wzrok (za: Pease 1992): SPOJRZENIE BIZNESMENA – prowadząc negocjacje w interesach, wyobraź sobie trójkąt na czole partnera interakcji (linia źrenic – środek czoła). Kierując tam wzrok stwarzasz atmosferę profesjonalności i zainteresowania sprawą; SPOJRZENIE TOWARZYSKIE – aby zaaranżować atmosferę towarzyską, kieruj wzrok poniżej oczu partnera interakcji (trójkąt: linia źrenic – środek ust); SPOJRZENIE INTYMNE – dla okazania zainteresowania partnerem płci przeciwnej, kieruj wzrok poniżej oczu partnera interacji, w partiach ciała poniżej podbródka (trójkąt: linia źrenic – klatka piersiowa); SPOJRZENIE W BOK – stosowane jest dla zakomunikowania braku zainteresowania lub wrogości. Połączone z uśmieszkiem lub uniesieniem brwi jest sygnałem do zalotów; 23  PARALINGWISTYKA (PARAJĘZYK): obejmuje głosowe, lecz niewerbalne aspekty porozumiewania się. Są to informacje towarzyszące wypowiedzi przekazywanej za pomocą kodu językowego (nie analizujemy tego „co mówimy” ale „jak mówimy”. Do komunikatów paralingwistycznych zaliczamy: donośność i natężenie głosu, modulację - oraz ich zmiany w trakcie wypowiedzi tempo mówienia przerwy w wypowiedziach ton głosu, wtrącenia i pomyłki powtórzenia słów, dźwięki niejęzykowe (śmiech, ziewanie, chrząkanie (za: Pease 1992; Zimbardo 1994) 24  KULTURA I EKSPRESJA EMOCJI – KONTAKT WZROKOWY Prowadząc kontakty zawodowe i towarzyskie w różnych częściach świata, należy uwzględnić zróżnicowanie kulturowe dotyczące jakości i intensywności kontaktu wzrokowego, tak aby partner interakcji czuł się komfortowo. Przykładowo Włosi wymagają stałego wpatrywania się w oczy. Co jest dla nich komunikatem, że są słuchani i rozumiani, podczas gdy Japończycy, Chińczycy czy Malezyjczycy będą się czuć skrępowani taką sytuacją. Ze względu na preferowaną intensywność kontaktu wzrokowego, ludność świata można podzielić na następujące kategorie: 1. kontakt wzrokowy intensywny: kraje arabskie, romańskie kraje europejskie i inne kraje śródziemnomorskie oraz kraje latynoamerykańskie 2. kontakt wzrokowy stały: kraje północnoeuropejskie i kraje północnoamerykańskie 3. kontakt wzrokowy umiarkowany: Korea Południowa, Tajlandia, większość krajów afrykańskich 4. kontakt wzrokowy niebezpośredni: większość krajów azjatyckich (za: Jankowiak 2014) 25  PARALINGWISTYKA (PARAJĘZYK) Badania w zakresie paralingwistyki wskazują, że: (metaanaliza Siegmana 1978): ekstrawertycy mówią szybciej niż introwertycy lęk powoduje, że w mowie ludzi pojawiają się częste i długie pauzy wokalizacja jest zależna od płci odbiorcy (w spotkaniach różnopłciowych wypowiedzi są głośniejsze) podstawowy ton osoby, która kłamie, jest wyższy niż u osoby mówiącej prawdę 26  BIBLIOGRAFIA Aronson E., Wilson T. D., Akert R.T. (1997). Psychologia społeczna. Serce i umysł (173-180). Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c., Poznań. Collins A. (1997). Język ciała. Astrum, Wrocław. Jankowiak A. H. Komunikacja niewerbalna (2014), [w: P. Skulski (red.) Kulturowe uwarunkowania biznesu międzynarodowego], Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Wrocław, s. 69-84. Matsumoto L. Juang D. (2007) Psychologia Międzykulturowa, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk Pease A. (1992). Język ciała. Gemini, Kraków. Pease A., Pease B. (2019). Mowa ciała. Dom Wydawniczy Rebis. Poznań. Zimbardo P., Ruch F. (1994). Psychologia i życie (s. 149-154). PWN, Warszawa. Podziękowania za twórczy udział w sesji zdjęciowej dla: Ani, Maćka i Damiana 27 Komunikacja niewerbalna (część 2) dr Mirosława Marks  KOMUNIKACJA NIEWERBALNA (MOWA CIAŁA): PROKSEMIKA PARALINGWISTYKA (PARAJĘZYK) KONTAKT WZROKOWY MIMIKA* PANTOMIMIKA (KINEZJETYKA)* (za: Pease 1992; Zimbardo 1994). * zagadnienia omówione w aktualnej prezentacji 2  MIMIKA: to zmiany napięcia mięśniowego twarzy („miny”, „grymasy”). Wyrazy mimiczne są systemem wieloinformacyjnym dotyczącym, przede wszystkim: stanów emocjonalnych, reakcji na przebieg interakcji, a także ogólnie pojętej osobowości i zainteresowań (za: Zimbardo 1994; Pease 1992). 3  MIMIKA Mimika jest najbardziej wyrazistym środkiem komunikacji niewerbalnej. Jej dominacja wynika z niezwykłej komunikatywności ludzkiej twarzy. Według pierwotnej hipotezy Darwina (1872), niewerbalne formy komunikowania się są „gatunkowo specyficzne” Czy tak jest istotnie? (za: Aronson i wsp. 1997) 4  KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 2 MIMIKA Czy mimika wyrażająca emocje jest uniwersalna? Odpowiedź brzmi tak – ale tylko dla sześciu głównych emocji: gniewu, szczęścia, zaskoczenia, strachu, niesmaku i smutku. Czy potrafisz ocenić co wyraża każda twarz? (za: Aronson i wsp. 1997; zdj. tamże) 5  MIMIKA Uśmiech pierwotnie miał na celu przestraszyć przeciwnika. Szczerzenie zębów związane było z atakiem. Współcześnie może być wyrazem szyderstwa – ale w połączeniu z pozytywnymi, „niestraszącymi” gestami może wyrażać zadowolenie (za: Collins 1997, Pease 1992) 6  PANTOMIMIKA (KINEZJETYKA) to zmiany napięcia mięśniowego ciała. W skład pantomimiki zalicza się: postawę ciała, gesty (ruchy rąk, dłoni, palców, nóg, stóp, głowy i korpusu ciała) oraz dotyk (za: Pease 1992; Zimbardo 1994) 7  PANTOMIMIKA – POSTAWA CIAŁA POSTAWA ZAMKNIĘTA Ręce skrzyżowane na piersiach, skrzyżowane nogi – postawa obronna lub negatywna. Występuje w sytuacjach, gdy człowiek nie czuje się bezpiecznie lub pewnie albo wyraża z sprzeciw w stosunku do partnera interakcji (za: Collins 1997, Pease 1992; zdj. autor) 8  PANTOMIMIKA – POSTAWA CIAŁA POSTAWA OTWARTA Ręce ułożone luźno, brak napięcia mięśniowego ciała – postawa wykazująca brak lęku, relaks. Występuje w sytuacjach, gdy człowiek czuje się bezpiecznie lub pewnie albo wyraża akceptację w stosunku do partnera interakcji (za: Collins 1997, Pease 1992; zdj. autor) 9  PANTOMIMIKA – POSTAWA CIAŁA POSTAWA BEZSILNOŚCI Niedbały sposób siedzenia, głowa podparta palcem wskazującym i kciukiem, druga ręka opada, wyraz twarzy smutny. Postawa rezygnacji lub dużego wyczerpania (za: Collins 1997, Pease 1992; zdj. autor) 10  PANTOMIMIKA – POSTAWA CIAŁA AMERYKAŃSKA POZYCJA „CZWÓRKI” Specyficzne skrzyżowanie nóg wskazuje na postawę argumentacyjną lub współzawodniczącą. Gotowość do dyskusji, konfrontacji, dominacji lub ataku (za: Collins 1997, Pease 1992; zdj. autor). 11  PANTOMIMIKA – POSTAWA CIAŁA POSTAWA POZYTYWNEGO USPOSOBIENIA Postawa defensywna, charakterystyczna dla osób w nowym środowisku. Wskazuje na pozytywne nastawienie i jednocześnie ostrożność (za: Collins 1997, Pease 1992; zdj. autor). 12  PANTOMIMIKA (KINEZJETYKA) – GESTY Mehrabian (1971) wskazywał, że częste gestykulowanie stanowi element ogólnego afiliatywnego stylu, który jest wyrazem pozytywnych uczuć osoby względem otoczenia 13  PANTOMIMIKA - RODZAJE GESTÓW (Matusewicz 1979) EMBLEMATY: gesty, które można jednoznacznie zastąpić terminem werbalnym, znane większości członków społeczności; ILUSTRATORY: gesty obrazujące wypowiedź słowną lub jej towarzyszące; REGULATORY: pełnią podobną funkcję jak ilustratory, przy czym ich istotną rolą jest regulacja interakcją i uzyskanie synchronii w trakcie rozmowy; ADAPTORY: mikrogesty służące przystosowaniu się do sytuacji. Zwykle służą redukcji napięcia i emocji negatywnych. 14  PANTOMIMIKA - GESTY - EMBLEMATY EMBLEMATY TO GESTY JEDNOZNACZNE – ALE OBOWIĄZUJĄCE TYLKO W OKREŚLONYM KRĘGU KULTUROWYM (za: Pease 1992). 15  KULTURA I EKSPRESJA EMOCJI: PANTOMIMIKA - GESTY PANTOMIMIKA – KULTUROWE ZNACZENIE EMBLEMATÓW (Jankowiak 2014) w USA gest, który jest oznaką pomyślności i sukcesu. W Europie Południowej, Rosji, Bliskim Wschodzie i w Afryce Zachodniej – to jeden z najbardziej obraźliwych, perwersyjnych gestów – oznaczających propozycję perwersyjnego stosunku seksualnego. Pierwotnie, nie miał przypisanego znaczenia we Francji, Niemczech i Austrii. pokazanie środkowego palca – uniwersalnie kulturowo – gest bardzo obraźliwy i wulgarny. Według źródeł historycznych, ma swoją historię jeszcze w czasach rzymskich, gdzie oznaczał „nieprzyzwoity palec” 16  KULTURA I EKSPRESJA EMOCJI: PANTOMIMIKA - GESTY PANTOMIMIKA – KULTUROWE ZNACZENIE EMBLEMATÓW (Jankowiak 2014) gest najpowszechniej interpretowany jako amerykański gest OK. Jednak w Brazylii, Grecji, Hiszpanii i Turcji oraz w Niemczech jest sugestią, że odbiorca ma skłonności homoseksualne. W Belgii oznacza tyle co „zero, nic”, natomiast w Japonii oznacza pieniądze. „V jak victoria” – znak zwycięstwa. Skierowany w stronę obserwatora zewnętrzną częścią dłoni może być uważany za obraźliwy, szczególnie w Anglii, Irlandii, Australii i Nowej Zelandii 17  PANTOMIMIKA - GESTY - DŁONIE Gest powitania jest reliktem z epoki jaskiniowej. Wnętrze dłoni skierowane ku górze - symbolizowało otwartość, uległość, czyste intencje; wnętrze dłoni skierowane ku dołowi symbolizowało – dominację, rozkaz (za: Pease 1992). 18  PANTOMIMIKA - GESTY - DŁONIE Współczesną formą starożytnego rytuału powitania jest gest uścisku dłoni. Uścisk dłoni znamionuje zwykle jedną z trzech podstawowych postaw (na rysunkach od lewej, dłoń w ciemnym mankiecie): DOMINACJA - chęć kontroli, dłoń i nacisk skierowane ku dołowi ULEGŁOŚĆ - otwartość, dłoń i nacisk skierowane ku górze RÓWNOŚĆ („męski uścisk dłoni”) - symboliczna konfrontacja, obustronna prezentacja siły ale też chęci porozumienia (za: Pease 1992; rys. Pease 1992). 19  PANTOMIMIKA - GESTY - DŁONIE W relacjach interpersonalnych obserwujemy rozmaite odmiany gestów-emblematów, interpretowanych dość jednoznacznie (na rysunkach od lewej, dłoń w ciemnym rękawie): „RĘKAWICZKA” („uścisk polityka”) - intencją jest sprawienie wrażenia osoby godnej zaufania i uczciwej. Gest nieco protekcjonalny, źle odbierany w pierwszych kontaktach; „ŚNIĘTA RYBA” - gest nie budzący sympatii, przypisuje się go osobom o słabym charakterze, „zimnym” i zdystanowanym; „STRZELAJĄCE KOSTKI” - gest wywołujący opór i wrogość. Przypisuje się go osobom agresywnym, nastawionym na konfrontację; (za: Pease 1992; rys. Pease 1992). 20 PANTOMIMIKA - GESTY - KŁAMSTWO, WĄTPLIWOŚĆ W JAKI SPOSÓB ZAUWAŻYĆ, ŻE KTOŚ KŁAMIE? MOŻE ODPOWIEDZĄ NAM NA TO PYTANIE TRZY MĄDRE MAŁPY, KTÓRE NIE SŁYSZĄ, NIE MÓWIĄ I NIE WIDZĄ ZŁA (tekst i ryc.: za Pease 1992) 21 PANTOMIMIKA - GESTY - KŁAMSTWO, WĄTPLIWOŚĆ Kiedy widzimy, mówimy i słyszymy nieprawdę, często staramy się zakryć rękoma nasze usta oczy lub uszy. Dzieci używają tych gestów całkiem otwarcie, u dorosłych przybiera to formę bardziej wyrafinowaną … (za: Pease 1992; zdj. autor) 22 PANTOMIMIKA - GESTY - KŁAMSTWO, WĄTPLIWOŚĆ Pocieranie ucha to próba „niesłyszenia” złych wiadomości, pocieranie szyi lub karku wskazuje na skłonność do postawy negatywnej lub krytycznej (za: Pease 1992; zdj. autor). 23  PANTOMIMIKA: GESTY „SŁUCHAJĄCO-OCENIAJĄCE” Gesty słuchająco-oceniające sygnalizowane są zwykle przez lekkie pochylenie głowy, dłoń lub pięść oparta jest na policzku, często z palcem uniesionym do góry. Zdjęcia z lew