Havacılıkta Uçak Yapısı

Genel Yapı

• Uçakların genel yapıları, kullanılacakları sektöre göre dizayn edilir.
• Bir uçağın ana yapısında bulunan kısımlar: Gövde, Motor, Kanatlar, Kuyruk ve İniş takımları.
• Uçağın kendine ait kompüterler, uçuş aletleri, hava, elektrik ve hidrolik güçlere ihtiyacı vardır.

Gövde

• Gövdenin kanatla kuyruğun birbirine birleştirmesi görevi yanında, çeşitli yardımcı sistemleri, iniş takımlarını, yolcuları ve motorları taşımak gibi görevleri de vardır.
• Uçağın kullanıldığı yere ve şartlara göre değişik gövde şekilleri kullanılır.
• Deniz uçaklarının gövdesi denizden inip kalkmaya elverişli bir şekilde yapılır.
• Yüksek irtifalarda uçabilen uçakların gövdeleri meydana gelebilecek basınç farkına dayanacak şekilde yapılır.
• Gövdenin yapısı taşıdığı yük, kanat, motor, iniş takımı ve kuyruk gibi kısımların ağırlığını ve basınç farklarını taşıyabilecek mukavemette olmalıdır.

Kanatlar

• Kanatlar, uçakların en önemli ana elemanıdır.
• Uçağın taşıma kuvveti bunlarla sağlanır.
• Kanatlar, uçakların ağırlığını destekleme durumunda oldukları için bu görevi yerine getirebilmeleri yeterli sağlamlığa ve kuvvete sahip olmalıdırlar.
• Kanat imalat tipleri: Çift kanatlı, Payandalı tek kanatlı, Tek noktadan destekli tek kanatlı.
• Kanatçık (Aileron): Uçaklarda yatış hareketinin gerçekleşmesini sağlar.
• Flaplar: Kanat alanını arttırmak suretiyle taşımayı arttırmak amacıyla kullanılan kumanda yüzeyleridir.

Kuyruk

• Kuyruk, düşey ve yatay stabilize denen yüzeylerden ibarettir.
• Uçağın dengesini sağladığı gibi sağa sola dönmeyi, burun aşağı veya yukarı gelecek şekilde yunuslama ve dalış, tırmanış hareketlerini de sağlar.

Birincil Uçuş Kumanda Yüzeyleri

• Uçağın birincil uçuş kumanda yüzeyleri: Kanatçık, İstikamet dümeni, İrtifa dümeni ve Spoiler.
• Kanatçık: Uçaklarda yatış hareketinin gerçekleşmesini sağlar.
• İstikamet dümeni: Uçağın dikey eksen etrafında döndürmeye yarayan bir uçuş kumanda yüzeyidir.
• İrtifa dümeni: Uçağın enlemesine ekseni boyunca yunuslama hareketini sağlayan kumanda yüzeyleridir.
• Spoiler: Kanatçıklarla aynı anda açılıp kapanarak yatış kontrolünde kanatçıklara yardımcı olurlar.

İniş Takımı

• İniş takımları; uçakların yere inmesini, yerden kalkmasını ve yerdeki hareketlerini sağlamak için kullanılır.
• İniş takımları; Sabit ve toplanabilir olmak üzere iki çeşit iniş takımı bulunmaktadır.
• Sabit İniş Takımı: Düşük süratli, hafif uçaklar ile sadelik ve basitliğin esas kabul edildiği büyük uçaklarda, kullanılmaktadır.
• Toplanabilir İniş Takımı: Yüksek verimli uçaklarda sürüklenme etkisi büyük önem arz etmektedir.
• Uçak Tekerlekleri: Uçaklarda dubleks lastikler kullanılmaktadır.
• Uçak Fren Sistemleri: Uçak fren sistemleri, otomobillerde kullanılan ABS'nin bir benzeridir.

Uçak Yüzeylerine Etki Eden Yükler (Kuvvetler)

• Uçak yapısı, kirişler, plakalar, kaplamalar ve bunların birleşimlerinden oluşur.
• Yapı elemanları, dıştan etkiyen yüklere (gerilme, sıkıştırma, burulma, kayma, eğilme) karşı koyar.
• Her hava taşıtı, özel görevini emniyetle yerine getirmek üzere tasarlanır.
• Ticari amaçlı ulaştırma uçakları, bir havaalanından diğerine yolcu ve kargo taşımak için tasarlanır.
• Avcı ve bombardıman uçakları, keskin manevralara dayanacak şekilde tasarlanır.

Yük Çeşitleri

• Sıkıştırma (Compression): Birbirine çarpma veya presleme eğilimindeki kuvvettir.
• Gerilme (Tension): Elemanın boyunu uzatmaya çalışan kuvvettir.
• Burulma (Torsional): Kmaya, döndürmeye çalışan kuvvettir.
• Eğilme: Sıkıştırma ve gerilimin bileşimidir.
• Kayma (Kesme) (Shear): Bir tabakayı bitişiğindeki diğer bir tabaka üstünde kaymaya zorlayan kuvvettir.

Çökme/ Çukurlaşma / Göçme

• Çökme, ince metal yüzeylere nokta halinde takoz/support üzerlerine de sıkıştırıcı güç tatbik edilmesi sonucu oluşur.
• Uçak yapı elemanları, yukarıdaki gerilim çeşitlerinin bazılarına veya tamamına maruz kalabilir.

Yük Dayanıklılığı Tasarım Sınırı (DLL)

• Tasarım sınırı, uçağın ana yapısının veya bağımsız elemanlarının uygulamada karşılaşabileceğini tahmin ettiği yükün üst sınırıdır.
• Deneme Yükü: Bu yük, normal olarak DLL x 1.125’e eşittir.
• Tasarım Yükü Üst Sınırı (DUL): Bu yük, DUL = DLL x Emniyet Faktörüdür.

Emniyet Faktörü

• Emniyet faktörü, uçağın yapı elemanlarının önceden belirlenmiş olan hasar toleransları ve güvenlik payları olarak tanımlanabilir.
• Emniyet faktörü, DUL’un DLL’ye oranıdır.

Uçak Kumandaları Kullanımı ve Kumanda Kilitleri

• Uçuş kumanda yüzeylerinin hareketleri, pilot mahallindeki kumandalardan sağlanır.
• Kumanda sistemleri, mekaniki, hidroliki, veya elektriki olarak çalışabilir.
• Kumanda kilitleri, uçak açıkta park edildiği zaman, kuvvetli rüzgar veya fırtına kumanda yüzeylerine baskı yaparak durduruculara çarpmasına ve zarar vermesine neden olur.

Kumanda Sistem Muayenesi

• Sistem üzerinde yapılması gereken ana kontroller:
  • Kablo tansiyonu
  • Emniyet ve kumanda kilitlemesi
  • Kumandaların hareket mesafesi
  • Sistem sıkılığı
  • Sistem boşluğu
  • Kumanda kabloları kırılma kontrolu

Uçak Motorları

• Uçak motorlarının tipine göre sınıflandırılırlar: pistonlu, turboprop, turbojet, turbofan
• Pistonlu motorlar, pervaneli uçaklarda kullanılır ve hava soğutmalıdırlar
• Turboprop sistemler, pervaneyi gaz türbinleri çevirir ve daha yüksek irtifalarda çalışır
• Turbojet sistemler, gaz türbini kullanarak tepe momentumu elde edilir
• Turbofan sistemler, jet motorlarının bir çeşidi olup pervaneye benzer fan kısmı motorun içinden geçen havayı arttırır

İçten Yanmalı Dört Zamanlı Motorun Çalışma Prensipleri

• Piston silindir içinde yukarı-aşağı hareket eder ve krank miline aktarılır
• Krank milinin doğrusal hareketiyle pervane dönerek uçağa güç sağlar
• İçten yanmalı motorun dört zamanı: emme, sıkıştırma, yanma ve egzoz
• Birinci Zaman: Emme supabı açılarak yanma odasına benzin / hava karışımı alınır
• İkinci Zaman: Emme supabı kapandıktan sonra piston yukarı hareket ederek benzin / hava karışımını sıkıştırır
• Üçüncü Zaman: Sıkıştırmanın en üst seviyesinde bujinin çıkardığı kıvılcımla benzin/hava karışımı ateşlenir
• Dördüncü Zaman: Piston tekrar yukarı harekete başladığında eksoz supabı açılarak yanmış karışım dışarı atılır

İçten Yanmalı Motorun Temel Yapısı

• Pistonlu uçak motorları: silindirleri düz bir hat üzerinde sıralı (inline), “V” veya silindirleri bir daire oluşturacak (radial) şekilde üretilir
• Motorun dönmesi nedeniyle benzin silindirlere aktarılır
• Her silindirdeki pistonun hareketi, piston kolu ile krank miline aktarılmakta ve krank milinin ekseni etrafında dönmesi sağlanmaktadır

Erken Yanma ve Vuruntu Nedenleri

• Erken yanma: yanma odasında sıkıştırılmış karışımın, buji ateşlemeden kendi kendine yanmaya başlamasıdır
• Vuruntu nedenleri: karbon birikintisi, silindir kapak contasının içeri doğru taşma yapması, soğutma sisteminin yeterli çalışmaması, taşlama sonucu çok incelmiş supap tablası kenarları
• Vuruntu sonucu: piston, piston kolu, krank mili ve yataklar üzerine yük binder, motor parçaları kısa sürede aşınır ve kırılır, motor gücü düşer ve yakıt tüketimi artar

RPM’in Fonksiyonu Olarak Güç Çıkışı

• Dakikada motor devir sayısı gaz kolunun hareketi ile artırılıp çoğaltılabilir
• Motor devri uçağın tırmanış, düz uçuş, alçalma ve taksi durumuna göre değişir

Hava Soğutmalı Motorlar

• Uçak güç sistemlerinde kullanılan motorlar hava soğutmalı olarak geliştirilmiştir.
• Günümüzde sadece hava soğutmalı motorlar kullanılmaktadır.

Soğutma Elemanları

• Tek motorlu pervaneli uçaklardaki soğutma elemanları różlı şekillerde görülmektedir.

Cowling (Hava Alığı) Dizaynı

• Hava alığı dizaynı soğutma panelleri ve cowl flapları ile birlikte kullanılır.
• Şekil 4.2'de cowling (hava alığı) gösterilmiştir.

Silindir Başı Hararet Saati

• Silindir başı hararet göstergesi soğutma kanatları olan uçak motorlarında bulunur.
• Motor göstergeleri grubunda yer alır.
• Pilota silindir başlarından birinin hararetini ölçerek, motorun soğutulması hakkında doğru indikasyonu sağlar.

Yüksek Silindir Başı Harareti

• Yüksek oranlı tırmanışlarda ve harici hava sıcaklığının fazla olduğu durumlarda silindir başı harareti kontrol altında tutulmalıdır.
• Yüksek silindir başı harareti motor ömrünü azaltır.
• Yüksek çalışma hararetlerinden kaçınılmalıdır.

Normal Değeri Aşan Gösterge Değerleri

• Motor yağ hararet ve silindir başı hararet göstergelerinin normal değerlerinin üzerinde olması, fakir karışım ile yüksek motor takatinin kullanıldığını gösterir.
• Bunu düzeltmek için karışım zenginleştirilir, takat azaltılır (eğer varsa), soğutma kapakları açılır ve hız arttırılır.

Silindir Başı Hararetinin Artmasına Sebepler

• Yetersiz yağlama, motorun yeterli soğutulmaması silindir başı hararetinin artmasına sebep olur.
• Silindir içerisinde ve piston üzerlerinde aşırı karbon oluşması, Exshust valve’lerinde (Supaplar) kaçak olması ve Hava filtresinin aşırı kirlenmesi de silindir başı hararetinin artmasına sebep olur.

Yağlamanın Fonksiyonu

• Motor içindeki hareket eden kısımların yağlanması için temel olarak yağ kullanılır.
• Yağlama, silindirlerdeki sıcaklığı alır ve sürtünmeyi azaltarak motorun ısınmasının azaltılmesine yardımcı olur.
• Yağ, sump denilen motor karterindeki toplanma yerinden veya tanktan bir yağ pompası vasıtasıyla beslenir.

Yağlama Sistemi

• Islak (wet) ve kuru (dry) karter olmak üzere iki çeşit yağlama sistemi vardır.
• Islak karterli sistemler genellikle piston motorlarında kullanılır ve yağ motorun altındaki karterde depolanır.
• Karterden alınan yağ pompa ile basınçlandırılır ve değişik hatveli pervanelerde governora, ana milin yataklarına süpap kürbüratorleri dişli kutusuna basınçlı yağ ikmali yapılır.

Yağın Kalitesi ve Çeşitleri

• Motor yağının seçiminde birçok faktör vardır.
• Viskozite, özgül ağırlık, renk, akma noktası, parlama ve ateş alma noktası motor yağı seçiminde kullanılan önemli parametrelerdir.
• Havacılıkta kullanılan değişik motor yağları vardır.

Yağ Basınç ve Isı Kontrolü

• Yağ basınç göstergesi, temel motor aletlerinden biridir.
• Yağ basınç göstergesi, motorun hareketli parçaların gönderilen sistemdeki yağın basıncını inch kareye pound olarak (psi) gösterir.
• Yağ basınç göstergesi, motor çalıştıktan sonra pilotun gözlemlenmesi gereken ilk aletlerden biridir.

Yağ Sistem Arızasını Teşhis Etme

• Motorun emniyetli çalışmasını sağlamak üzere yağ basıncının uygun saha içersinde olduğunun gösterilmesi için, yağ basınç göstergesinde renkli işaretler kullanılmıştır.

Ateşleme Sistemleri (Ignition System)

• Ateşleme sisteminin görevi, silindirdeki hava yakıt karışımını ateşlemek üzere kıvılcım meydana getirmektir.
• Sistem, iki manyeto, her silindir için iki buji, buji kabloları ve bir manyeto anahtarı ile teçhiz edilmiştir.

Manyeto Ateşleme Prensipleri

• Manyeto, motor krank mili tarafından döndürülen bir mile bağlıdır.
• Mıknatıs tarafından üretilen akım, akım kesiciler ve bir tali bobin üzerinden geçirilerek kuvvetlendirilir.
• Bu noktadaki voltaj yaklaşık olarak 20,000 volttur.

Manyeto Anahtarı ve Fonksiyonu

• Manyeto anahtarı, alet paneline yerleştirilmiştir ve pilota bir ateşleme sisteminden diğerine ve tekrar her ikisine geçme kolaylığı sağlar.
• Manyeto anahtarının 4 pozisyonu vardır: OFF (kapalı), RIGHT (sağ), LEFT (sol) ve BOTH (her ikisi).
• RIGHT pozisyonu sağ manyeto ve kendisine bağlı buji takımını kontrol eder.
• LEFT pozisyonu sol manyeto ve kendisine bağlı buji takımını kontrol eder.
• Anahtar BOTH pozisyonunda olduğunda motor çift ateşleme ile çalışır.

Bağlanma Amaç ve Prensipleri

• Manyeto, diğer bütün takat kaynaklarından bağımsız çalışması nedeniyle oldukça güvenilirdir.
• İki manyeto kullanılır, böylece daha fazla motor takati ve daha iyi motor performansı elde edilir.
• Bir uçak motoru, RPM de bir miktar düşüş ve buna bağlı olarak da takat kaybı olmasına rağmen tek manyeto ile çalışabilir.

Bakım Kontrolleri, Arızaların Farkına Varma

• Ateşleme sistemindeki bir arıza, sistem BOTH dan RIGHT’a ve sonra BOTH dan LEFT ‘e alındığında rpm azalması ile belirlenebilir.
• Bir buji takımı ile çalışmada müsaade edilir rpm azalması, değişik motorlar için farklı olup doğru değer için pilot el kitabına bakılması gerekir.
• Manyeto anahtarının uçuş esnasında BOTH durumunda ve motor susturulduktan sonra OFF durumunda olması gerekir.

Karbürasyon

• İçten yanmalı motorlarda, emme zamanında silindirin içine alınan yakıt-hava karışımı, sıkıştırma zamanı sonuna doğru, uygun bir zamanda bujinin attığı kıvılcım ile ateşlenerek yakılır.
• Karbürasyon, silindirin dışında yakıtla havanın belirli oranlarda karıştırılma işlemidir.
• Sistemin görevi, yakıtın motora doğru zamanda ve doğru miktarda gönderilmesini sağlamaktır.

Yüzer tip (Şamandıralı) Karbüratörün Prensipleri

• Yüzer tip karbüratörlerin çalışma prensibi, venturi boğazı ve hava girişindeki hava basınç farkına dayanır.
• Karbüratör, yakıtın motora doğru zamanda ve doğru miktarda gönderilmesini sağlar.

Karbüratörün Yapısı ve Fonksiyonu

• Karbüratörün temel yapısını oluşturan elemanlar: sabit seviye kabı, şamandıra, meme ve rölanti memesi, kapış pompası ve hava kelebeği.
• Sabit seviye kabı, karbüratörün ihtiyacı olan benzini belirli miktarda hazır bulundurur.
• Şamandıra, sabit seviye kabındaki yakıtın aynı miktarda (seviyede) bulundurulmasını sağlar.

Karışım Sağlama Metotları

• Doğru karışım, mixture kontrol kolu ile sağlanır.
• Mixture kontrol kolu, ana memeden karbüratöre gelen yakıt miktarını belirler.
• Hava yoğunluğu azaldıkça, karışım zenginleşir.
• Karıştırımda dikkat edilmesi gereken faktörler: irtifa, hava yoğunluğu, yakıt miktarı.

Vuruntudan Kaçınma

• Detonation (patlama, vuruntu), anormal hızlı yanma olarak açıklanır.
• Düşük vasıflı yakıt, çok fakir yakıt/hava karışımı, yüksek silindir başı hararetleri ve motor düşük hızlarda çalışırken gaz kolunu ani açılması, detanasyonuna neden olacak bazı temel sebeplerdir.

Püskürtme Sistemleri, Prensipleri ve Kullanımı

• Motorun ilk harekete geçirilebilmesi için, silindirde tutuşabilir düzeyde karışımın sağlanması gerekir.
• Püskürtme sisteminin prensipleri: venturi boğazı, hava girişindeki hava basınç farkı, şamandıra ve kapış pompası.

Uçak Motor Yakıtı

• Pistonlu motor yakıtları:
  • AVGAZ (Havacılık benzini) başlığı altında toplanan yakıtları kullanırlar
  • AVGAZ 100, %100 oktan değerliğinde bir benzin demektir
  • Yüksek oktanlı benzinler yüksek sıkıştırma oranına sahip daha yüksek verimli motorlarda kullanılırlar
• Türbinli motor yakıtları:
  • Kerosin türü yakıtlar kullanırlar
  • AVTUR (Havacılık türbin yakıtı) ve AVTAG (Havacılık türbin benzini) olarak iki ana tip yakıt özellikleri vardır

Kalite Gerekleri

• Pistonlu veya gaz türbinli motorlar için ideal bir yakıtın sahip olması gereken özellikler:
  • Her türlü çalışma ortamında yeterli akışkanlığa sahip olmak
  • Her koşulda tam yanma sağlamak
  • Yüksek enerji verme gücüne sahip olmak
  • Paslanmazlık özelliğine sahip olmak
  • Yanma sonucu ortaya çıkan maddelerin motora zarar verici olmamaları
  • Düşük yangın tehlikesi özelliğine sahip olmak
  • Motoru harekete geçirme kolaylığına sahip olmak
  • Yağlayıcı (kayganlık) özelliğe sahip olmak

Yakıt Süzücü ve Tahliye Borularının Kullanımı

• Yakıt içerisinde su bulunduğunu belirlemek için:
  • Bulanıklık alınan örneklerin üst tarafına doğru hızlı bir şekilde hareket ediyorsa, yakıt içerisinde hava var demektir
  • Bulanıklık yavaş bir şekilde örneğin tabanına doğru hareket ediyorsa, yakıtta su var demektir
• Tortulaşma, düşük sıcaklık derecelerinde yakıt içerisindeki ağır karbonların dibe çökerek birikmesidir

Yakıt Depolama Sistemi

• Yakıt depolama sistemlerinde:
  • Sabit veya takılıp çıkarılabilir depolarda muhafaza edilir
  • Uçağın içerisinde veya üzerinde bulunan depolarda yakıt muhafaza edilir
  • Yakıt depoları aynı zamanda hava tahliye deliklerine, su boşaltım kanallarına, besleme borularına, gösterge sistemi ve doldurma ağzına sahiptirler

Yakıt Sisteminin Çalışması

• Yakıt sistemi:
  • Yakıt depoları kanat ucuna takılmış sabit, kanat üstünde bulunan doldurma ağızlarından doldurulacak tiptedir
  • Yakıt karbüratöre gönderilmeden önce mekanik veya elektriksel olarak çalışan bir pompa ile depo seçici üzerinden çekilir ve filtreden geçirilir
  • Motorun çalışır hale getirilmesi (jikle yapılması) bu işe ait bir pompanın filtre yuvasından yakıtı çekerek giriş manifolduna göndermesi ile yapılır

Pervaneler

• Pervane, iki veya daha fazla pal'in olduğu bir kontrol hubunu ihtiva eder ve uçak motoru tarafından döndürülür.
• Pervane palleri hava içinde döndükçe kavisli taraf veya ön tarafta bir alçak basınç alanı yaratılmaktadır.
• Böylece uçak pervane önündeki bu alçak basınç alanına çekildikçe thrust üretilmektedir.
• Pervane palinin her bir küçük kısmı dönüş düzlemine göre değişik bir açı ile tasarlanmıştır ve bu da sonsuz sayıda açılar meydana getirir.
• Düşük pal açılı bir pervane, tırmanış pervanesi olarak bilinir ve kalkış ve tırmanış için en iyi performansı sağlar.
• Yüksek pal açılı pervane, düz uçuş pervanesi olarak bilinir ve yüksek irtifa ve yüksek hız düz uçuşu için daha uygundur.

Sabit Hızlı Pervaneler

• Sabit hızlı pervanelerin bulunduğu uçaklarda gaz kolu ve propeller kolu olmak üzere iki adet takat kontrolü vardır.
• Gaz kolu manifold basınç göstergesi üzerinde görülen motorun ürettiği takati kontrol eder.
• Propeller kolu ise, pervanenin dönüşünü regüle eder.
• Arzu edilen rpm pilot tarafından ayarlanır ve pervane guvernörü, motorun set edilmiş ayarlarının değişme temayülüne karşı otomatik olarak pal açılarını değiştirir.
• Gaz kolunun açılması neticesinde manifold basıncı arttırıldıkça, pervane guvernörü aynı rpm'i muhafaza etmek üzere otomatik olarak pallerin yunuslamasını arttırır.
• Pervane guvernörüne yağ, motordan, motor yağ pompası basıncı ile gönderilir.

Sabit Hatveli Pervaneler

• Sabit hatveli pervaneler çoğunlukla, eğitim tipi uçaklarda kullanılır.
• Pal açıları normal olarak uçak düz uçuşta iken en iyi performansı elde edecek şekilde tasarlanır.
• Eğer pervane direk olarak krank miline monte edilmiş ise, motor devri ile aynı devirde dönecektir.
• Yunuslama pal açısı ile doğru orantılıdır.
• Yunuslama, pervanenin bir devirde ileriye doğru kat edeceği mesafeye denir ve inch olarak ölçülür.

Motorun Kullanımı

• Uçuş öncesi kontrollerde pervane yüzeyinin pürüzsüz olmasının kontrol edilmesi gerekir.
• Pervane üzerinde ezikler varsa veya parçacıklar kopmuş ise, bunlar motorda sarsıntıya (Vibrasyon) sebebiyet verir.
• Motor çalıştırmada ve motoru susturuncaya kadar uçuşun bütün safhalarında gaz kolunun kullanımına dikkat edilmelidir.
• Motor soğuk iken, yağ harareti normal limitler içersine girinceye kadar gaz kolu açılıp motora yüklenilmemelidir.
• Uzun süren gazsız alçalmalarda motora ani gaz uygulamaları, motorda detonasyona veya motor durmasına sebep olabilir.
• Sabit hızlı pervanelerin bulunduğu motorlarda, rpm düşükken gaz kolunun açılmaması gerekir.
• Yüksek takat kullanılması gerekiyorsa, gaz kolu açılmadan önce propeller kolu ileriye uçağın kullanım el kitabında gösterilen değerlere getirilmesi gerekir.
• Düz uçuş için motor rejimleri set edilirken, önce manifold azaltılıp daha sonra rpm azaltılmalıdır.

İşletme Kriterleri

• Pistonlu motorların çalıştırılması, bir takım önlemlerin takip edilmesi ve bütün operasyonun üretici tarafından belirlenmiş limitlerde tutulmasını gerektirir.
• Motor çalışırken göz önünde bulundurulması gereken şartlar arasında motor yağ basıncı, yağ harareti, silindir başı harareti (CHT), motor RPM, manifold basıncı, manyeto kontrolünde RPM düşmesi, constant-speed propeller kullanan uçaklarda prop kontrolünde motor reaksiyonu ve egzoz gaz harareti (EGT) bulunur.
• Motor üreticileri tarafından her motor için kısa süreli ve devamlı çalıştırılabilecek takat ayarları belirlenir.
• Büyük motorlarda takeoff ve emercensi takat sadece 5 dakika süreyle kullanılabilir.
• Rated power (normal azami beygir gücü) veya ticari motorlarda belirlenen METO power (takeoff hariç maksimum), devamlı çalışma için müsaade edilmiş maksimum takattır.
• Bu takatların her ikiside zengin yakıt/hava karışımı gerektirir.
• Fakir yakıt/hava karışımı ile müsaade edilen maksimum düz uçuş takati maksimum cruise olarak adlandırılır.
• Rated veya METO takat için full gaz açılmasını gerektiren irtifa, kritik irtifa olarak adlandırılır.
• Bu irtifanın üzerinde motor takatı, atmosferik yoğunluğun azalması nedeniyle azalacaktır.

Pitot-Statik Sistem

• Pitot-statik sistemi, çarpan hava basıncını ölçmek için bir pitot tüpü ve barometrik statik hava basıncını ölçmek için bir veya daha fazla statik portları ihtiva eder.
• Pitot tüpü, genellikle hava akışının bozulmasının minimum olduğu yerlere yerleştirilir.
• Statik portlar, genellikle gövdenin yan taraflarına yerleştirilir ve atmosferik basınç ölçülmesinde kullanılır.

Mutlak Basınç

• Mutlak basınç, sıfır basınç veya bir vakumdan ölçülür ve havacılık uygulamalarının çoğunda, inç-cıva olarak gösterilir.
• Deniz seviyesinde ve standart atmosferik şartlarda, cıvanın yüksekliği 29.92 inç (760mm) dir.

Aneroid Barometre

• Aneroid barometreler, uçakta kullanılan mutlak basıncı ölçmek maksadıyla kullanılır.
• Sistemin meydana getirilmesi için üzerinde kıvrımlar meydana getirilmiş olan iki metal disk birbirine yapıştırılmış ve aralarındaki tüm hava boşaltılmıştır.

Differential Basınç

• Çoğu zaman basıncın kendisini değil, iki basınç arasındaki farkı bilmek gereklidir.
• Örneğin; airspeed, dinamik basınç (pitot basıncı) ve durağan hava (statik) basınç arasındaki fark ile ölçülür.

Sürat Saati (Airspeed Indicator)

• Sürat saati, uçağın süratini, dinamik hava basıncıyla, statik hava basıncı arasındaki farkı karşılaştırarak gösterir.
• Basınç farklılığı arttıkça uçağın sürati artacaktır.
• Alet, basınç farkını işari hava sürati (Indicated Airspeed) IAS olarak gösterir.

Hava Hızları

• Calibrated Airspeed (CAS): Alet ve yerleştirilme hatası düzeltilmiş işari hava süratidir.
• Equivalent Airspeed (EAS): Eşdeğer hava sürati, Kalibre edilmiş hava süratinin atmosferde sıkışma hatalarını giderilir.
• True Airspeed (TAS): Basınç ve sıcaklık hatalarını giderir ve uçağın havaya göre süratini belirtir.

Vertical Hızları ve Renk Kodları

• Vertical hızları, sürat saatinde belirtilmiştir.
• Her renk kodunun ne anlama geldiğini bilirseniz, değişik safhalardaki uçuşun güvenli sürat sahalarını kolayca anlayabilirsiniz.

Altimetre

• Standart bir altimetre, yükselmesi veya alçalması ibreye bağlı bir mekanizmayı ve dişliyi hareket ettiren, içinin havası boşaltılmış metal bir körüğe sahiptir.
• Altimetre skalası feet olarak kalibre edilmiştir ve barometrik basınçtaki bir değişiklik irtifa okumadaki bir değişikliğe sebep olur.
• Pilot, uçak yerde iken irtifayı alette sıfır okuyacak şekilde sıkalayı çevirebilir.
• Gelişmiş altimetreler uçak yere indiğinde meydanın deniz seviyesinden olan yüksekliklerini göstermektedirler.

İrtifa Çeşitleri

• Indicated Altitude (işari irtifa): Altimetre lokal barometrik basınca ayarlandığında direkt olarak okunan değerdir.
• Pressure Altitude (basınç irtifası): Altimetre, standart deniz seviyesi barometrik basıncı 29.92 inç/cıva’ya ayarlandığında okunan değerdir.
• Density Altitude (yoğunluk irtifası): Standart olmayan hava sıcaklığı için düzeltmiş basınç irtifasıdır.
• True Altitude (Gerçek İrtifa): Bir objenin MSL üzerindeki hakiki yüksekliğidir.
• Absolute Altitude (mutlak irtifa): Uçağın yeryüzünden olan gerçek yüksekliğidir.

Altimetre Çeşitleri

• Tamburalı tip altimetre
• Dijital altimetre
• Servo tip altimetre

Encoding Altimetre

• Encoding altimetre radar kontrolü yoğun hava trafiğini belli bir sırada ve akıcı olarak takip etmeyi sağlamıştır.
• Transponder cihazı vasıtasıyla uçak üzerinede konulan cihaz, kontrolöre ihtiyacı olduğu bilgileri göndermenin yanında radar ekranı üzerinde 100 feet aralıklarla uçağın irtifasını gösterir.

Altimetre Ayarı

• Altimetre o andaki atmosferik basıncı hisseder ancak altimetre ayar penceresinde set edilmiş olan barometrik basınç değerinden olan yüksekliği, feet cinsinden gösterir.
• Lokal barometrik basıncın nadiren sabit kalması nedeniyle, basınç değişiklikleri için pencereden altimetre ayarını yapmalısınız.

Varyometre Vertical Speed Indicator

• Varyometre, uçak tırmanır veya alçalırken çevre hava basıncındaki artma veya azalma hızını ölçer.
• Varyometre, dinami ve sttik basınç farklılığıyla çalışır.
• VSI sadece basınç değişimindeki oranı gösterir, sıcaklığın bu alete etkisi yoktur.
• Varyometre dikey yöndeki değişiklikleri hemen göstermesine rağmen, eğilim göstergesi olarak kullanılır.

Instantaneous Vertical Speed Indicator

• Instantaneous vertical speed indicator (IVSI), varyometredeki gecikmeyi düzenlemek üzere bazı uçaklarda kullanılır.
• Bu cihaz akselerometre ile birleştirerek tipik bir VSI daki gecikmeyi giderir.

Genel

• Cayroskop, ağır bir tekerlek veya dönen rotoru ihtiva eden destekleme sisteminde halkalar veya çercevelerden meydana gelir.
• Cayroskop dönmekteyken, birbirine dik eksenden birine uygulanan moment, öbür eksende bir dönme hareketine yol açar.

Cayroskopik Prensipler

• Dönen her hangi bir kütle, dönü eksenini sabit bir durumunda muhafaza etmek ister, bu eğilim dönüşün tepesinde görülür.
• Rotorun destekleme metodu, cayroskopun karakteristiklerini ve uygulamalarını belirler.
• Rotor yüksek hızda dönerken cayroskopik rigidity (yerini muhafaza) ve precession (kararlılık) özelliklerine sahiptir.
• Serbest bir cayronun rotoru bütün yönlerde dönecek şekilde monte edilir ve bu serbestliğin üç açısına sahip olur:
  • Kendi ekseni etrafında dönü serbestliği
  • Dikey eksen etrafında dönü serbestliği
  • Eğilme serbestliği

Uzayda Yerini Muhafaza

• Serbest bir cayronun rotor ekseni destek çerçevesinin (uçak) sağa/sola veya aşağı/yukarı hareketine bağlı olmaksızın sabit durumunu muhafaza eder.
• Uzayda yerini muhafazanın derecesi; rotorun hızına, kütlesine ve kütlenin dönü ekseninden olan mesafesine bağlıdır.

Kararlılık

• Cayronun durumunu sonsuza kadar muhafaza etmesi mümkün değildir.
• Eksenlerin sürtünme sürüklemesinin meydana getirdiği tork, rotor ve gimbal ringlerin mükemmel balansa sahip olmamaları ve mekanik gerekçeler (keskin dönüşler vb.) nedeniyle kararlılıkta bozulmaların olması muhtemeldir.

Vertical Cayroscopes (Dikey cayro)

• Bu tür cayrolar, uçak üzerinde dönü eksenine dikey olarak monte edilir.
• İç gimbal ekseni uçak yanal ekseni ile ve dış gimbal ekseni uçak uzunluk ekseni ile aynı doğrultudadır.
• Yunuslamadaki hareket, dış gimbalın uçak ile birlikte hareket etmesine sebep olur ancak iç gimbal dönü eksenini dikey olarak muhafaza eder.

Horizantal Cayroscopes (Yatay cayro)

• Bu tür cayrolar, uçak üzerinde dönü eksenine yatay olarak monte edilir.
• Rotor yatay eksen etrafında serbest olarak dönen bir iç gimbal ile desteklenmiştir.
• İç gimbal, alet kutusuna dikey olarak eksenlenmiş bir dış gimbala monte edilmiştir.

Rate Cayroscope (Dönüş müşiri)

• Rate cayro bütün yönlerde serbest olarak dönmez.
• Dönüşü sınırlıdır.
• Rotor destekleme sisteminde hareketi yaylarla sınırlandırılmış bir gimbal çember vardır.
• Dönüş cayrosu sabit bir durumu muhafaza eden ve bu nedenle yer değiştirmeyi belirleyen veya dönüşün büyüklüğünü ölçen serbest cayrolardan farklı olarak dönüş oranına tepki gösterir.

Cayro Hataları

• Cayrolarda dünyanın dönüşü ve yataklardaki sürtünmeler nedeniyle hatalar meydana gelmektedir.
• Ayrıca cayrolardaki, bilgi aktarıcı sistemlerin yarattığı bilinmeyen tork neticesinde de hatalar meydana gelmektedir.

Sıvı Pusula (Magnetic Compass)

• İlk uçak yön bulucu olarak takılan cihaz
• Hala hemen tüm uçaklarda kullanılmaktadır
• Sıvı pusula oldukça güvenilir bir alet olup uçak üzerindeki tüm kaynaklarından bağımsız olarak çalışır

Manyetizma Prensipleri

• Mıknatıs, diğer metalleri çekme özelliği olan bir metal parçası
• Çekme kuvveti, kutupların yakınlarında veya mıknatısın uçlarına doğru en fazla ve iki kutup arasında ortada en az
• Kuvvet hatları bir kutuptan diğerine, bükülerek ve manyetik sahayı meydana getirecek şekilde, bütün yönlere doğru akarlar
• Dünyanın etrafını yaklaşık olarak Kuzey ve Güney Manyetik Kutuplara oryente olmuş kuvvet hatları ile bir manyetik saha çevrelemektedir

Sıvı Pusula Yapısı

• Sıvı pusula uçak üzerinde herhangi bir manyetik karışıklıktan etkilenmemesi için diğer radyo ve elektrikli cihazlardan uzak bir yere monte edilmiştir
• Gece aydınlatmasının sağlanması için alet muhafazasının ön tarafında bir lamba bulunmaktadır
• Pusula ıskalası 5er derecelik aralıklarla işaretlenmiş ve istikametler her 30 derece bir yazılmıştır
• Pusulanın şamandıra kısmı kerozin ile dolu bir muhafaza içindedir
• Sıvı sıkalayı taşıma özelliği yanı sıra, istenmeyen salınımlarını azaltır ve sistemde dönen elemanların yağlanmasını sağlar

Sapma

• Sapma pusula ibresinin uçak üzerindeki karıştırmaya bağlı olarak manyetik kuzeye göre pozisyonundan farklı değer göstermesidir
• Sapmanın azaltılması için yapılan ayarlama, swinging compass (pusulanın saldırma sahasında her 14 derecede bir kontrol ederek 360 derece döndürmek suretiyle pusula düzeltme kartının hazırlanması) olarak adlandırılır

Dönüş Hataları

• Kuzeyli dönüş hatası uçuşta en fazla karşılaşılan hatalardır ve daha çok kuzey güney başlardan dönüşlerde ortaya çıkar
• Pusula kartı bu yatış pozisyonunda iken dünya manyetik alanının dikey komponentleri pusula manyetik çubuk uçlarının, pilota hatalı dönüş indikasyonu vererek, dönüşün alçak tarafına doğru batmasına sebep olur

Agzelerasyon / Dezelarasyon Hatası

• Agzelerasyon hatası sürat değiştirmeler sırasında ortaya çıkar ve özellikle doğulu batılı başlarda daha belirgindir
• Pusula kartının sarkaç gibi monte edilmiş olması nedeniyle, sürat değiştirme sırasında pusula kartı eğilir
• Kartın geçici olarak yatay durumundan eğilmesi, doğulu batılı başlarda belirgin olan hatayı meydana getirir

Sıvı Pusula Kullanılarak Yapılan Dönüşler

• Sıvı pusula ile dönüşler için maksimum 14 lik yatış kullanılmalıdır
• Kuzeye veya güneye dönüşlerde 14 lik yatış kullanıldığında, yatıştan çıkış yeri enlem ile orantılıdır

Basınç Göstergesi

• İki önemli basınç göstergesi vardır: manifold ve yağ basınç göstergeleri.
• Manifold basınç göstergesi, motor giriş manifoldundaki mutlak basıncı ölçer.
• Manifold basınç değeri, normal olarak 10 ile 30 in.Hg arasında kalibre edilmiştir.
• Yüksek takatte, manifold basıncı 26 veya 27 in.Hg olur.
• Turboşarj olan motorlarda, atmosfer havası, emme manifolduna girmeden önce sıkıştırılır.
• Manifold basıncının, 4 faktöründen fazla olmasına asla müsaade edilmemelidir.

Yağ Basınç Göstergesi

• Yağ basınç göstergesi, motor yağ pompası çıkışında ölçülen yağ basıncını gösterir.
• Yağ basınç değeri, psi (pounds per square inch) olarak gösterilir.
• Normal olarak, ilk çalıştırmada 30 saniye içinde yağ basıncı yeşil arka gelmelidir.
• Aşırı yüksek basınç, yağ sisteminde arızalara neden olur.
• MOTOR kalkıştan önce, mutlaka yağ basıncını son bir kez daha kontrol etmelidir.

Silindir Başı Harareti Göstergesi (CHT)

• CHT göstergesi, çalışan piston, silindir ve piston sekmanlarının ne kadar sıcak olduğunu gösterir.
• Aşırı CHT, detonasyona, motor hasarına ve arızasına sebep olabilir.
• Düşük CHT, yüksek motor takatları ile birleştiği zaman piston ve sekmanlarda hasara sebep olabilir.
• Aşırı yüksek hararetin sebepleri arasında fakir karışım, kirli yakıt, cawl flaplar kapalı olduğu halde taxi, uzun süreli yüksek takat tırmanışları, sıcak havalarda tırmanış ve soğutma havası sistemlerinde tıkanıklık bulunur.

Yağ Hararet Göstergesi

• Yağ hararet göstergesi, yağın motora girdiği yere monte edilir.
• Yağ hararet değeri, 3 sahada gösterilir: kırmızı ve beyaz hat müsaade edilen maksimum ve minimum yağ hararetini, yeşil saha normal çalışma sahasını gösterir.
• Kalkıştan önce ve uçuşta yağ harareti yeşil sahada olmalıdır.

RPM Indicator (Tachometre)

• Tachometre, motorun krank mili dönüşünü (rpm) ölçer.
• Sabit hatveli pervaneli uçaklarda rpm, motor rejim ayarları için kullanılır.
• Hatveli pervaneli uçaklarda rpm, uçuş durumu için arzu edilen pervane devrini ayarlamak üzere kullanılır.
• Kırmızı arkın amacı, motoru sarsıntının meydana getireceği hasarlardan korumaktır.