ГИДРОСФЕРА PDF

# ГИДРОСФЕРА ## Гидросфера және оның құрамдас бөліктері - Ғаламшардың су қабығы - Гидросфера. - Жердегі ең көп таралған заттардың бірі - Су. - Гидросфераның құрамы - Мұхит, теңіз, өзен, көл, суқойма, қар жамылғысы, мұздық, мұзтау. - Гидросферадағы судың арасалмағы: - Мұхит, 96.5% - Жерас...

# ГИДРОСФЕРА ## Гидросфера және оның құрамдас бөліктері - Ғаламшардың су қабығы - Гидросфера. - Жердегі ең көп таралған заттардың бірі - Су. - Гидросфераның құрамы - Мұхит, теңіз, өзен, көл, суқойма, қар жамылғысы, мұздық, мұзтау. - Гидросферадағы судың арасалмағы: - Мұхит, 96.5% - Жерасты суы, 1.7% - Мұздық, 1.7% - Жерүсті суы, 0.01% - Шолпан планетасының атмосферасындағы судың күйі – Бу. - Тірі ағзалардың ертеден бері өмір сүріп келе жатқан ортасы - Гидросфера. - Гидросферадағы судың арасалмағы: - Қар мен мұздықтар жамылғысы 24.8 млн км² - Жерасты суы 23.4 млн км² - Көпжылдық тоң 0.3 млн км² - Көл 0.2 млн км² - Ауадағы су 0.01 млн км² - Батпақ 0.01 млн км² - Өзен 0.002 млн км² - 0°С температурадағы судың күйі - Қатты. - Адам денесінің 2/3 бөлігі құралған - Су. - Өсімдіктердің құрғақ дәндерінде 10-12% кездеседі - Су. - Күн энергиясының әсерінен судың үздіксіз орын ауыстыруынан пайда болады - Дүниежүзілік су айналымы. - Өзен суларының жаңару уақыты - 11-14 тәулік. - Атмосфераның су буына айналуына қажетті уақыт - 8-9 тәулік. - Дүниежүзілік су айналымының түрлері – Кіші және үлкен су айналымы. ## Су ресурстарының маңызы. Су ресурстары және адам. - Жердегі тірі ағзалардың тіршілік етуін және олардың әрі қарай қызмет ету үдерісін қамтамасыз ететін бағалы қасиеттерге ие өзгеше минерал – Су. - Қазақстан аумағында орналасқан ұзындығы 10 км-ден асатын өзендер саны, мыңнан астам. - Алтай тауынан бастау алатын өзендер - Ертіс, Бұқтырма, Үлбі, Қалжыр, Оба, Күршім. - Алтай тауынан бастау алатын өзендердің бойында салынған СЭС-тер - Өскемен (1952 жылы), Бұқтырма (1960 жылы), Шульбинск (1987 жылы). - Өскемен және Бұқтырма суқоймалары салынған өзен - Ертіс. - Ертіс өзеніндегі кеме қатынасы арқылы тасымалданатын заттар: - Көлік, құрылыс материалы. - Астық, кен. - Ертіс өзеніндегі кемелердің жылдық жүзу ұзақтығы - 200 күн. - Қазақстан өзендерінің шаруашылық қажеттерге пайдаланылуы - Қаланы сумен қамтамасыз ету, кеме қатынасы, ағаш ағызу, балық аулау, жер суару, суландыру, энергетикалық базаның негізгі көзі. - Көл ресурстары: - Су, көлдің жануарлар әлемі, түрлі тұздар, шипалы балшықтар, лай, шымтезек, қамыс, құрылыс материалдары. - Суы тұщы немесе ащы көлдерде өсіруге қолайлы – Су құстары, ондатр, балық. - Қазақстан аумағында анықталған артезиан алаптарының саны 70 артезиан алабы. - Жерасты сулары 10-15 метрден 50-100 метрге дейінгі тереңдікте кездесетін аудандар – Кенді Алтай, Оңтүстік Алтай, Тарбағатай, Сарыарқа. - Артезиан алаптарының терең қабаттарында кездесетін жылы және ыстық сулар – Термальды су. - 500-700 м-ден 3000 м-ге дейінгі тереңдікте жатқан жерасты сулары – Термальды су. - Термальды сулардың температурасы – 30-40°-тан 56-96°C. - Термальды сулар таралған басты аудандар - Қызылқұм, солтүстік-батыс Арал маңы, Маңғыстау, Іле ойысы, Келес артезиан алабы. - Рахманов қайнары орналасқан аймақ – ШҚО, Қатонқарағай ауданы. - 24-43°С температурадағы термальды су шығатын аймақ - Рахманов қайнары. - Радонды қайнар көздер – Рахманов қайнары. - Емдік қасиеті жағынан Ресейдегі Белокуриха, Грузиядағы Цхалтубо курорттарынан кем түспейтін курорт - Рахманов қайнары. - Рахманов қайнарының өзіне тән ерекшелігі - Құрамында радон кездеседі, температурасы әртүрлі, қосымша жылытуды және су қосуды қажет етпейді. - Минералды су көздері бар аудандарда салынған курорттар – Аяқ-Қалқан, Қапаларасан, Сарыағаш. - Қазақстан аумағындағы мұздықтардың жалпы саны 2724 мұздық. - Қазақстан аумағындағы мұздықтардың жалпы аумағы – 2000 км². - Мұздықтарды зерттеу ісінің негізін қалаған ғалым Ф.В.Геблер. - Қазақстан Алтайындағы мұздықтарды зерттеу ісінің негізін қалаған ғалым Ф.В.Геблер. - 1835 жыл Үлкен Берел мұздығында болған ғалым Ф.В.Геблер. - Қазақстандағы мұздықтардың аумағы бойынша жетекші орын алатын аймақ - Жетісу Алатауы. - Іле Алатауының ең ірі мұздықтары: - Талғар - Шілік - Конституция - Корженевский - Шокальский - Жаңғырық - Мәметова - Красин - Оңтүстік Талғар. - Қазақстандағы ең ірі мұздық – Корженевский мұздығы. - Іле Алатауында орналасқан ең ірі мұздық – Корженевский мұздығы. - Корженевский мұздығының ұзындығы – 12 км. - Корженевский мұздығының ауданы – 38 км². - Корженевский мұздығының кейбір жерлеріндегі мұз қалыңдығы – 300 метр. - Оңтүстік-батыс Алтайдағы мұздықтар саны 350 мұздық. - Оңтүстік-батыс Алтайдағы мұздықтардың жалпы ауданы – 99.1 км². - Қазақстандағы су жинау алаптары ластанған өзендер – Ертіс, Орал, Ембі, Есіл, Сырдария, Іле. ## Дүниежүзілік мұхит және оның бөліктерінің географиялық жағдайы - Ең үлкен мұхит – Тынық мұхит. - Тынық мұхиттың ауданы – 178.6 млн км². - Ұлы мұхит деп аталған мұхит – Тынық мұхит. - Жер шарының 71% алып жатыр – Дүниежүзілік мұхит. - География ғылымына «дүниежүзілік мұхит» терминін енгізген ғалым - Ю.Шокальский (1856-1940 жж). - Әйгілі жанартаулардың «Отты шеңбері» орналасқан аймақ – Тынық мұхит. - Тынық мұхиттың ең терең шұңғымасы – Мариан шұңғымасы (11022 метр). - Тынық мұхиттың аса көзге түсетін бір ерекшелігі – Аралдардың көптігі. - Тынық мұхитта орналасқан аралдар саны 10 мыңнан астам. - Ауланы жағынан ең үлкен мұхит - Тынық мұхиты. - Жер шарындағы ең терең мұхит – Тынық мұхиты. - Тынық мұхиттың орташа тереңдігі – 3976 метр. - Тынық мұхиттың ең терең жері – 11022 метр. - Мариан шұңғымасының тереңдігі – 11022 метр. - Тынық мұхиттың жер бедері – Көтеріңкі жерлер және терең науалар. - Атлант мұхитының ауданы – 91.7 млн км². - Меридиан бағытымен созыла орналасқан мұхит – Атлант мұхиты. - Сыртқы пішіні S әрпіне ұқсас келетін мұхит – Атлант мұхиты. - Атлант мұхитын батыс және шығыс бөліктерге бөлетін жота – Орта Атлант жотасы-. - Атлант мұхитында орналасқан мұхит түбінен 3500-4000 метр биіктікке дейін көтерілген жота – Орта Атлант жотасы. - Атлант мұхитында орналасқан Орта Атлант жотасының ені – 550-900 км. - Орта Атлант жотасының биіктігі - 3500-4000 метр. - Атлант мұхитының ең терең жері – Пуэрто-Рико шұңғымасы (8742 метр). - Атлант мұхитының максималды тереңдігі – 8742 метр. - Атлант мұхитында орналасқан терең шұңғымалар саны 4 шұңғыма (батысында-3). - Маңызды теңіз жолдары өтетін мұхит – Атлант мұхиты. - Үнді мұхитының ауданы – 76.2 млн.км². - Оңтүстік жарты шардың үлкен бөлігін алы жатқан мұхит – Үнді мұхиты. - Ең жылы мұхит – Үнді мұхиты. - Үнді мұхитын екі бөлікке бөлетін жота – Орталық Үнді жотасы. - Орталық Үнді жотасының тереңдігі – 4000-5000 метр. - Үнді мұхитының батыс бөлігінің жер бедері - Жота мен үстірт. - Үнді мұхитының шығыс бөлігінің жер бедері - Жазық. - Үнді мұхитының ең терең жері – 7729 метр. - Үнді мұхитының ең терең шұңғымасы - Ява. - Үнді мұхитының терең шұңғымалары – Ява (7729 метр), Батыс-Австралия (5000-6500 метр). - Солтүстік Мұзды мұхитының ауданы – 14.8 млн.км². - Ең кіші мұхит – Солтүстік Мұзды мұхит. - Аумағы толығымен полярлы ендіктерде орналасқан жалғыз мұхит – Солтүстік Мұзды мұхит. - Ломоносов жотасы кесіп өтетін мұхит – Солтүстік Мұзды мұхит. - Менделеев жотасымен параллель орналасқан мұхит – Солтүстік Мұзды мұхит. - Солтүстік Мұзды мұхитта орналасқан қазаншұңқырлар – Нансен, Макаров, Бофорт. - Солтүстік Мұзды мұхиттың максималды тереңдігі – 5527 метр. - Солтүстік Мұзды мұхиттың ерекшелігі – жағалауларының жолақты болуы (800 км). - Азды-көпті оқшауланған мұхиттың бір бөлігі - Теңіз. - Теңіздердің бір-бірінен ерекшелігі – Температура, тұздылық, тірі ағзалар, судың көтерілуі мен қайтуы. - Құрлыққа терең сұғына еніп жатқан теңіздер - Ішкі теңіз. - Құрлыққа терең сұғына еніп жатқан теңіздер - Қара, Жерорта. - Ішкі теңіздер - Қара, Жерорта. - Материктің шетінде орналасқан теңіздер - Шеткі теңіз. - Материктің шетінде орналасқан теңіздер - Баренц, Кар, Лаптевтер, Охот, Шығыс Қытай. - Шеткі теңіздер - Баренц, Кар, Лаптевтер, Охот, Шығыс Қытай. - Құрлыққа терең сұғына орналасатын, бірақ температурасы, суының тұздылығы, тіршілік қоры жағынан қатты ерекшеленбейтін мұхиттың бөлігі - Шығанақ. - Ауланы жағынан теңіздермен шамалас шығанақтар - Мексика, Бенгал, Гудзон. - Екі жағынан да құрлықтың жағалары қысып тұратын су айдының бір бөлігі – Бұғаз. - Жер шарындағы ең кең бұғаз - Магеллан (950 км). - Жер шарындағы ең терең бұғаз – Дрейк (5248 метр). - Жер шарындағы ең тар бұғаз – Гибралтар (14 км). - Жер шарындағы ең ұзын бұғаз - Мозамбик (1670 км). ## Дүниежүзілік мұхит суларының қасиеттері - Дүниежүзілік мұхит суының басты қасиеті - Тұздылығы мен температурасы. - Мұхит суының құрамында кездесетін компоненттер саны - 60-қа жуық. - Мұхит суының ерекшелігі - Тұздылық құрамының тұрақтылығы. - Мұхит суының орташа тұздылығы - 350/.. - Мұхит суының тұздылығы өлшенеді - Промилле (0/0). - Мұхит суының тұздылық айырмашылығының басты себебі - Тұщы су *балансының өзгеріп отыруы. - Мұхит суындағы тұздылықты кемітетін процестер - Жауын-шашын, құрлықтан аққан су ағыны, мұздардың еруі. - Мұхит суындағы тұздылықты арттыратын процестер - Булану, мұздардың пайда болуы. - Ең жоғары орташа тұздылық тән мұхит - Атлант мұхиты (35.40%). - Ең төменгі орташа тұздылық тән мұхит - Солтүстік Мұзды мұхит (320/0). - «Теңіз шөлінің түсі» - Көк немесе көгілдір. - Мұхиттың таза суының түсі - Көк немесе көгілдір. - Көп мөлшердегі қоспалар мұхит суын қандай түске айналдырады - Сары-жасыл. - Өзеннің сағасында орналасқан мұхит суының түсі - Қоңыр. - Экваторлық және тропиктік ендіктерде мұхит суының түсі - Қарақошқыл-көгілдір немесе көк. - Қоңыржай ендіктердегі мұхит суының түсі - Жасыл. - Дүниежүзілік мұхит бетінің жылдық орташа температурасы - 17.4°С. - Жоғарғы ендіктердегі мұхит түбіндегі орташа температура - 1-2°С. - Қоңыржай ендіктердегі мұхит суының орташа температурасы - 3°С. - Мұхит, теңіз суларынан өндіріліп алынатын тұз мөлшері - Жылына 5 млн тонна. ## Мұхит суларының қозғалысы. Теңіз ағыстары - Мұхит суларының қозғалысы - Тербелмелі және ілгерілемелі. - Тербелмелі қозғалыстар кезіндегі мұхит суының бір жерден екінші жерге орын ауыстырып, қайтадан бастапқы қалпына келу құбылысы - Толқын. - Ілгерілемелі қозғалыс кезіндегі мұхит суының бастапқы қалпынан ары қарай орын ауыстыра беру құбылысы - Ағыс. - Мұхит бетіндегі толқындардың пайда болуының негізгі себебі - Жел. - Толқындарды тудыратын табиғи күштің арқасында ғана пайда болатын толқындар - Мәжбүрлі толқын. - Табиғи пайда болатын толқындар тоқтағаннан кейін де екпін әрекетін жалғастыра беретін толқындар - Еркін толқын. - Су бетінен көтерілген толқынның жоғарғы бөлігі - Толқынның қыры немесе жалы. - Толқынның су бетінің деңгейінен ең төменгі түбіне жанасқан бөлігі - Толқынның табаны. - ТОЛҚЫННЫҢ қыры мен етегі арасында орналасады - Толқынның беткейі. - Ұзындығы, биіктігі, жылдамдылығы арқылы анықталады - Толқын. - Көршілес екі толқын қырлары мен табаны арасындағы арақашықтық - Толқын ұзындығы. - Толқынның табанынан қырына дейінгі арақашықтық - Толқын биіктігі. - Толқын қырының уақыт бірлігінде жүріп өтетін арақашықтығы - Толқын жылдамдығы. - Толқындар ұзындығына қарай бөлінеді - Қысқа және ұзын. - Ұзын толқындарға жатады - Сейсмикалық және көтерілу-қайту толқындары. - Қысқа толқындарға жатады - Жел. - Жел толқын қырларын айналдырғанда пайда болады - Шеңбер. - Өте ұзын жайпақ толқындар - Желсіз, тынық толқын. - Толқындардың биіктігі бірнеше метрге көтерілгенде, толқынның ұзындығы қаншаға жетеді - 840 метрге дейін. - Мұхиттағы толқындардың биіктігі - 4-4.5 метр (6-7 метр сирек). - Атлант мұхитында байқалатын дауылды жел толқындарының биіктігі - 16 метр. - Тынық мұхитында байқалған дауылды жел толқындарының ең биігі - 18 метр. - Дауыл толқындарының ұзындығы - 259 метр. - Теңіздегі жел толқындарының биіктігі - 3 метр. - Теңіздегі жел толқындарының ұзындығы - 150 метр. - Толқындардың таяз суға ауысқан тұсында судың қозғалысы баяулап, жағалауда пайда болатын толқындар – Соқпа толқын. - Судың көтерілуіне себепші күштер қалыптастырады - Ішкі және беткі көтерілу толқындарын. - Ашық мұхиттағы беткі көтерілу толқындарының биіктігі - 1 метр. - Жерді айналып өтіп, судың ең жоғарғы деңгейге (толық су) және оны төменгі деңгейге түсіретін (кіші су) толқын - Көтерілген толқын. - Шығыс Сібір теңізінің жағалық бөлігіндегі судың көтерілу биіктігі - 30 см. - Шығыс Сібір теңізінің Де-Лонг аралының маңындағы көтерілу биіктігі - 2 метр. - Амазонка өзені бойымен судың көтерілу қашықтығы - 1400 км. - Солтүстік Двина өзені бойымен судың көтерілу қашықтығы - 120 км. - Печора өзені бойымен судың көтерілу қашықтығы - 88 км. - Өзен бойымен көтерілген толқындардың белес жасау құбылысы - Бор. - Кеме қозғалысына қауіпті бор құбылысы кездесетін өзендер - Сена, Северн. - Судың көтерілу энергиясын пайдаланған бірінші қондырғы - Диірмен. - Ең алғаш су стансыларына қызығушылық пайда болған елдер - Англия, Франция. - Кеңес үкіметі тұсында пайда болған қондырғылар - Судың көтерілу күшін пайдаланатын суқондырғылар. - Кеңес үкіметі тұсында салынған судың көтерілу күшін пайдаланатын стансылар - Мурманск қаласының батысындағы - Кислогуб, Кола түбегінде - Лумбов, Беломор. - Жердегі барлық өзендердің ағысымен салыстырғанда суды 50-70 рет көп тасымалдайтын ағыс - Гольфстрим. - Жел күшінің су бетіне әсер етуінен, ауырлық күші және судың көтерілуін тудыратын күштердің арқасында пайда болады - Теңіз ағыстары. - Мұхит ағыстың түрлері - Жылы, суық және бейтарап. - Галапагос аралдары маңындағы Перу суық ағысының температурасы - 22°С. - Перу суық ағысының температурасы экватор бойындағы беткі сулардың температурасынан қанша градус төмен - 5-6°C. - Экваторға үнемі соғатын желдер қалыптастыратын ағыс - Солтүстік және Оңтүстік Пассат ағысы. - Атлант мұхитындағы ең қуатты ағыс - Гольфстрим. - Шығанақтан шыққан ағын - Гольфстрим. - Гольфстрим ағысының ұзындығы - 75-120 км. - Гольфстрим ағысының жылдамдығы - 3-10 км/сағат. - Саргасс аралының жылы суын және солтүстіктен келетін суық суларды бөлетін ағыс - Гольфстрим. - Еуропаның солтүстік-шығыс жағалауын шаятын ағыс - Солтүстік Атлант ағысы. - 45° с.е. басталып Еуропаның солтүстік-шығыс жағалауын шаятын ағыс - Солтүстік Атлант. - Гольфстрим ағысын солтүстік-шығысқа қарай жалғастыратын ағыс - Солтүстік Атлант ағысы. - Скандинавия түбегін айналып өтіп, Солтүстік Мұзды мұхиттағы Баренц теңізіне өтетін ағыс - Солтүстік Атлант ағысы. - Баренц теңізі суының қатпау себебі - Солтүстік Атлант ағысы әсерінен. - Сулары Канар және Жасыл Мүйіс аралдары арасында бірігіп, суық Канар ағысын қалыптастырады - Солтүстік Атлант ағысы. - Гренландияның батыс жағалаулары бойымен өтетін суық ағыс - Лабрадор. - Гренландияның батыс жағалаулары бойымен оңтүстікте Лабрадор түбегін шаятын суық ағыс - Лабрадор. - Солтүстік Америка жағ