ҮМ 4.4 Эконом жүйелер тарихи түрлері PDF

Экономикалық жүйелердің тарихи түрлері Дәстүрлі экономика - экономикалық игіліктерді өндірудің, айырбастаудың, бөлудің және тұтынудың технологиясы мен құралдарын айқындайтын тарихи қалыптасқан әдет-ғұрыптарды, дін канондарын, дәстүрлерді сақтауға негізделген экономикалық жүйе....

Экономикалық жүйелердің тарихи түрлері Дәстүрлі экономика - экономикалық игіліктерді өндірудің, айырбастаудың, бөлудің және тұтынудың технологиясы мен құралдарын айқындайтын тарихи қалыптасқан әдет-ғұрыптарды, дін канондарын, дәстүрлерді сақтауға негізделген экономикалық жүйе. Дәстүрлі экономика үшін күнкөріс шаруашылығы маңызды рөл атқарады. Күнкөріс шаруашылығы - өндірушілердің жеке қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған экономиканың қарабайыр түрі. Кейде күнкөріс шаруашылығы патриархалды шаруашылық деп аталады. Ол тарихи түрде алғашқы өндіріс кезеңінде пайда болған, шаруашылықтың алғашқы салалары - егіншілік пен мал шаруашылығы, соның ішінде көшпелі, бірақ дамыған әлеуметтік еңбек бөлінісі, тауар алмасу және жеке меншік болмаған кезде пайда болған адамдардың экономикалық қызметінің ерте түрі ретінде әрекет етеді. Шаруашылықтың бұл түрі қарабайыр қоғамның ыдырауы және құлдыққа көшу кезеңінде, ал ол болмаған жерде феодализмге көшу кезеңінде қарқынды дами бастады. Осы кезеңде ол жеке меншік қатынастарымен бекітіле бастады (күрделене түсті). Күнкөріс шаруашылығы сол кезде тауар-ақша қатынастары, сауда болғанына қарамастан, аграрлық қоғамда да өндірістік өмірдің басым түрі болды. Бұл экономиканың негізгі белгілері-олардың шеңберіндегі оқшаулау, өндіріс құралдарымен және жұмыс күшімен өзін-өзі қамтамасыз ету. Шаруашылықтың бұл түрі жеке (отбасылық еңбек шаруа қожалығы, ішінара шаруалардың жеке қосалқы шаруашылықтары) және ұжымдық (монастырь және басқа да қауымдастықтар) сипатта болды. Күнкөріс шаруашылығы аясында өндірушілер мен олардың отбасы мүшелерінің қарапайым қажеттіліктерін қамтамасыз етуге, сондай-ақ салық міндеттемелерін орындауға қажетті салыстырмалы түрде тар өнімдер шығарылды. Оның негізі үй индустриясымен біріктірілген ауыл шаруашылығы болды. Экономикалық проблемалар-не өндіру керек, қалай өндіру керек және кім үшін өндіру керек - негізінен ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлермен анықталады. Әдет-ғұрыптар ресурстар мен өнімдерді бөлу, айырбастау және тұтыну тәртібін анықтайды. Жаңа технологиялар мен технологияларды енгізу өте баяу жүреді, өйткені ол әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерге қайшы келеді, демек, қолданыстағы әлеуметтік құрылымның тұрақтылығы олардың сақталуына қауіп төндіреді. Дәстүрлі экономика қарабайыр коммуналдық, құл иеленуші және феодалдық қоғамға тән болды. Қазіргі уақытта бұл экономикалық жүйе Азия, Африка және Латын Америкасының шамамен 140 елінде нарықтық экономика элементтерімен жұмыс істейді. Командалық (әкімшілік-командалық, жоспарлы) экономика - басты рөлді реттеуде мемлекет атқаратын экономикалық жүйе. Бұл жүйеде мемлекет қандай өнім және қандай мөлшерде өндірілуі керек, кім үшін өндірілуі керек және қалай өндірілуі керек екенін анықтайды. Неліктен мемлекетке экономикадағы негізгі реттеуші рөлі беріледі? Себебі бұл экономикалық жүйеде өндірістің барлық негізгі құралдарына мемлекеттік меншік басым, яғни экономикалық ресурстардың негізгі бөлігі елде тұратын барлық халықтың меншігінде болады. Мемлекет халықтың атынан барлық негізгі экономикалық ресурстарды бөлуді, сондай-ақ оларды пайдалануды басқарады. Өндіріс құралдарына жеке меншіктің шамалы үлесіне немесе оның болмауына байланысты командалық экономикада нарық жоқ. Оны орталықтандырылған жоспарлау, бөлу және жабдықтау алмастырады. Дегенмен, нарық элементтері бар. Өндірілген өнім тауар болып саналады, бірақ оның бағасын мемлекет белгілейді. Сатушылар (мемлекеттік немесе кооперативті кәсіпорындар) мен сатып алушылар (кәсіпорындар, мекемелер немесе тұрғындар) арасында делдал болып табылатын сауда мекемелерінің желісі бар. Командалық экономиканың артықшылықтары: 1) жақын перспективаға экономикалық жағдайдың өзгеруіндегі белгісіздік минимумы, экономиканың салыстырмалы түрде тұрақты дамуы; 2) экономика алдында әлеуметтік мақсаттар қою және оларға қол жеткізу мүмкіндігі; 3) халықтың әр түрлі топтары арасындағы табыс деңгейлерінде күрт ауытқулардың болмауы, бұл қоғамның барлық топтарының неғұрлым біркелкі дамуына ықпал етеді; 4) халықты жұмыспен қамтудың тұрақты деңгейін ұстап тұру мүмкіндігі. Бірақ кез-келген экономикалық жүйе сияқты, командалық экономиканың да кемшіліктері бар: 1) сатушылар мен сатып алушылар үшін тауарларды (атап айтқанда, өндіріс құралдарын) таңдау еркіндігінің болмауы-бәрі алдын-ала жоспарланған және бөлінген; 2) көбінесе жедел шешімдер қабылдауға кедергі келтіретін экономикалық басқарудың үлкен, күрделі бюрократиялық құрылымын құру қажеттілігі; 3) теңгерімсіздікке және салалардың тепе-тең емес дамуына әкелетін Экономиканы басқарудағы субъективтілік; 4) меншік иелерін (халықты) меншік объектілерінен (өндіріс құралдарынан) иеліктен шығару және қызметкерлердің бастамашылдығысыз болуына және экономикалық ресурстарды неғұрлым тиімді пайдалануда ынталандырудың жеткіліксіздігіне әкеп соғатын бәсекелестіктің (жарыспалылықтың) болмауы; нәтижесі ретінде - ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін толық пайдаланбау, тиімділіктің төмендеуі, экономикадағы тоқырау. Бұрынғы Кеңес Одағы мен социалистік даму елдеріндегі экономикалық жүйе командалық экономиканың мысалы бола алады. Нарықтық экономикада негізгі экономикалық сұрақтарға жауаптарды нарық анықтайды. Нарық-бұл сатып алушының сатушымен өзара әрекеттесу тетігі, соның негізінде сату мен сатып алу келісімдері жасалады. Нарықтық экономиканың дамуындағы маңызды себептер- еңбек бөлінісі мен өндірістің негізгі факторлары және еңбек нәтижелерінде жеке меншіктің пайда болуы болып табылады. Нарықтық экономика жағдайындағы негізгі мәселелер еркін баға жүйесі негізінде шешіледі. " Не өндіру керек?"-деген сұрақтың жауабын өндірушілер сатып алушылардың сұранысын ескере отырып шешеді. "Қалай өндіру керек?"- деген сұраққа өндірушілер өндірістің ең тиімді әдісін таңдайды. " Кімге арналған?"-деген сұрақтың жауабы сатып алушылардың төлем қабілеттілігіне сәйкес шешіледі. Нарық көп.Олар келесі сипаттамалар бойынша жіктеледі: объектілердің экономикалық мақсаты (тауарлар мен қызметтер нарығы, бағалы қағаздар, жұмыс күші және т.б.), географиялық орналасуы (ұлттық, аймақтық, әлемдік және т. б.), салалар (автомобиль нарығы, мұнай және т. б.). Нарықтар үнемі өзара әрекеттесіп, күрделі жүйені қалыптастырады. Нарықтық экономиканың негізгі артықшылықтары-жоғары тиімділік пен кәсіпкерлікті және жаңа технологияларды жылдам енгізу ынталандырылып, тұтынушылардың құқықтары мен мүмкіндіктерінің көбірек болуы қарастырылады. Ал негізгі кемшіліктері-экономиканың тұрақсыздығы, қоғамдағы теңсіздіктің күшеюі, бизнестің адам мен табиғатқа келтіретін залалына немқұрайлылықпен қарау деп айтуға болады. Аралас экономика-бұл нарықтық баға тетігіне негізделген, бірақ мемлекеттің экономикалық қатынастарға араласуын қамтитын экономикалық жүйенің бір түрі. Қазіргі жағдайда экономикалық жүйелердің екі түрінің үйлесімі, атап айтқанда, нарықтық және командалық тиімді болып саналады. Бұл осы аталған жүйелердің артықшылықтарын пайдалануға және белгілі бір дәрежеде олардың кемшіліктерін де бейтараптандыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, реттеудің нарықтық тетігі басым елдер де, керісінше мемлекеттік меншік, сондай-ақ экономикаға мемлекеттің араласуы маңызды рөл атқармайтын да елдерді атауға болады.Оларға АҚШ және Батыс Еуропаның көптеген елдері кіреді. Бірақ мемлекет нарықтық жағдайда экономиканы басқаруға, дамудың белгілі бір мақсаттарын қоюға және басқарудың әртүрлі әдістерін қолдануға белсенді қатысатын елдер де бар. Осы елдердің ішінде аралас экономикалық жүйенің екі негізгі моделін бөліп көрсетуге болады. Осы модельдердің бірі соғыстан кейінгі кезеңде дамудың жоғары қарқынына жеткен Жапонияның экономикалық жүйесін көрсетеді.Швецияның экономикалық жүйесінде әлеуметтік мақсаттар басым болатын тағы бір модельді мысалға келтіруге болады. Жапон және швед экономикалық модельдерінің негізгі ерекшеліктері Жапон моделі Швед моделі 1.Жаһандық мақсат-экономикалық 1. Жаһандық мақсат-әлеуметтік өсудің жоғары қарқыны арқылы мәселелерді шешу. әлеуметтік нәтижелерге қол жеткізу. 2. Ұсынымдық (міндетті емес) сипаты 2.Мемлекеттің экономикалық бар, бірақ пропорционалды және тиімді тұрақтылықты қамтамасыз етуге дамуға ықпал ететін экономикалық және кірістерді қайта бөлуге дамудың мемлекеттік жоспарлары. белсенді қатысуы, ол үшін елеулі қоғамдық (мемлекеттік) тұтыну қорларын құру. 3. Басқа дамыған елдердің озық 3.Азаматтық құқықтарды, тәжірибесін белсенді зерделеумен және әлеуметтік әділеттілікті қамтамасыз енгізумен қатар әдет-ғұрыптар мен етудің жоғары деңгейі. дәстүрлерді сақтау. Маңызды әлеуметтік мақсаттар кіретін экономикалық жүйені (тегін Денсаулық сақтау, білім беру, мәдениетті сақтау және дамыту, халықтың топтары арасындағы табыс деңгейін теңестіру және т.б.) әлеуметтік бағдарланған экономика деп атайды. Сонымен, экономикалық жүйе дегеніміз- бұл негізгі экономикалық сұрақтарға жауаптарды анықтайтын адамдардың экономикалық қызметін үйлестіру тәсілі. Экономикалық жүйенің түрі өндіріс құралдарының меншіктік қатынастарын және өндірілген экономикалық тауарларды бөлу тетіктерін анықтайды. Экономикалық теорияда меншіктің келесі формалары болады: Жеке меншік жеке тұлғалардың өндіріс факторларын тағайындауына негізделген. Қоғамдық меншік өндіріс факторларының қоғамдық берілуіне негізделген, көбінесе меншік мемлекеттік органдардың иелігінде болған кезде мемлекеттік меншік ұғымы қолданылады. Шынайы өмірде елдердің аралас экономика жағдайында өмір сүруі, дәстүрлі, жоспарланған және нарықтық жүйелердің белгілерін біріктіретін жүйе деп қарастырылады. Аралас экономика жекелеген экономикалық жүйелер шеше алмайтын мәселелерді шешуге тырысады, атап айтқанда: инфляция, күшті әлеуметтік теңсіздік, әлеуметтік кепілдіктердің болмауы, жұмыссыздық, экономикалық дамудың циклдік сипаты, монополиялардың пайда болуы, қоғамдық игіліктер жасау қажеттілігі. Қоғамдық игіліктер - экономикалық игіліктерді қоғамның барлық мүшелерінің пайдалануын айтуға болады. Оларға, мысалы, Ұлттық қорғаныс, су тасқыны мен жер сілкінісінің қауіптілігі туралы хабарлау құралдарының қызметі, өрт күзеті және т. б. Қоғамдық тауарлардың негізгі сипаттамалары-бәсекеге қабілетсіздік және пайдасыздық болып табылады. Халыққа қоғамдық игіліктер ұсыну нарықтық экономикадағы мемлекеттің функцияларының біріне айналады да, ал оларды қаржыландыру орталық және жергілікті бюджеттерден жүргізіледі. Аралас жүйеде бақылауды жеке және қоғамдық ұйымдар бірлесіп жүзеге асырады. Меншік нысандары қажет болған жағдайда бір-біріне өзгертілуі мүмкін. Жекешелендіру-мемлекеттік меншікті (толық немесе ішінара) жеке меншікке беру-сату процесі. Ірі кәсіпорындарды, жерлерді, ұлттық экономиканың барлық салаларын жеке меншіктен мемлекет меншігіне беруді ұлттандыру деп атайды. Ең маңызды теориялық және практикалық мәселе- мемлекеттің экономикаға араласуының рұқсат етілген шектерінің шекараларын анықтау. Шамадан тыс араласу нарықтық өзін-өзі реттеу механизмінің бұзылуына әкеледі.  Пайдаланылған әдебиеттер: 1. 1. Экономикалық жүйелер// https://resh.edu.ru/subject/lesson/3638/conspect/14582/ 2. Баликоев В.З., Ковалев В.А., Семенихина В.А. Курс общей экономической теории: Учебное пособие. Новосибирский университет НГАС. Новосибирск, 1993. - С. 37