Zabytkowe hafty norbertanek żukowskich. Stan badań po czterdziestu latach PDF

http://dx.doi.org/10.15633/fhc.3319 Karolina Stanilewicz Akademia Sztuk Pięknych im. Władysława Strzemińskiego w Łodzi Zabytkowe hafty norbertanek żukowskich. Stan badań po czterdziestu latach Wśród nielicznych rozpoznanych zabytków pochodzących z klasztornych pracowni hafciar...

http://dx.doi.org/10.15633/fhc.3319 Karolina Stanilewicz Akademia Sztuk Pięknych im. Władysława Strzemińskiego w Łodzi Zabytkowe hafty norbertanek żukowskich. Stan badań po czterdziestu latach Wśród nielicznych rozpoznanych zabytków pochodzących z klasztornych pracowni hafciarskich ważne miejsce zajmują szaty liturgiczne wykonane przez siostry norbertanki w Żukowie. Wraz z pracami gdańskich brygidek, benedyktynek kongregacji chełmińskiej i warmińskich katarzynek stanowią przykłady wysokiego poziomu artystycznego hafciarstwa zakonnego obszaru dawnych Prus Królewskich. Zetknięcie się z tymi dziełami sztuki, a następ- nie pojawienie się możliwości bliższego zbadania wyjątkowych paramentów sióstr żukowskich było dla autorki istotnym impulsem do zainteresowania się zagadnieniem roli pracowni klasztornych w kształtowaniu się polskiego hafciarstwa nowożytnego1. Eksponowane w Muzeum Parafialnym2 przy po- norbertańskim kościele pw. Wniebowzięcia NMP w Żukowie, od 1836 roku parafialnym (utworzonym w 1991 roku, urządzonym w przebudowanych po- mieszczeniach gospodarczych dawnego klasztoru – stajni i wozowni z końca XIX w.) przedstawiają dziś jedynie odblask dawnej świetności wyposażenia kościoła klasztornego. Ich kryminalna historia – wielka kradzież w nocy z 25 na 26 sierpnia 1989 roku, podczas której ogołocono żukowski skarbiec (ulokowany w zachodniej części kościoła, nad kruchtą) z wyjątkowo cennych artefaktów3 – uwidoczniła, jak wielka jest potrzeba opracowań katalogowych 1. Por. K. Stanilewicz, The role of monastic embroidery workshops in the formation of the early modern Polish embroidery, „Folia Historica Cracoviensia” 22 (2016), s. 467–482. 2. Utworzone w 1991 roku, mieści się w przebudowanych pomieszczeniach gospodar- czych dawnego klasztoru – stajni i wozowni z końca XIX wieku. 3. Kradzież odnotowana w aktach policyjnych (Fotokomunikat Biura Kryminalnego Komendy Głównej Milicji Obywatelskiej w Warszawie z dn. 12. września 1989 r.) Karolina Stanilewicz, Zabytkowe hafty norbertanek żukowskich… 27  i skłoniła do rozpoczęcia starań o odpowiednią naukową publikację paramen- tów z pracowni norbertanek w Żukowie. Zachętę do podjęcia się tego zadania stanowił niewątpliwie fakt, że w latach 70. XX wieku powstała dokumentacja zespołu wykonana przez Barbarę Kaźmierską-Latzke. Badaczka opracowała w maszynopisie katalog szat liturgicznych z kościoła ponorbertańskiego, opatrzony czarno-białymi ilustracjami (dziś w zbiorach Narodowego Instytutu Dziedzictwa Narodowego w Gdańsku4), a wcześniej napisała pracę magister- ską na ich temat, której streszczeniem jest artykuł opublikowany w niszowym, krótko wydawanym łódzkim biuletynie „Centralne Muzeum Włókiennictwa”5. Znaczenie tego artykułu dla studiów nad warsztatem hafciarskim norbertanek jest duże. Autorka omówiła stan badań oraz dokonała systematyki chronolo- gicznej i analizy artystycznej zabytków, a także dostarczyła przekonujących argumentów na to, że bez wątpienia w Żukowie istniała pracownia klasztorna, w której wykonywano hafty. Dodatkowo ustaliła, chociaż oparła ten pogląd na nielicznych dowodach, że norbertanki „trudniły się także wykonywaniem paramentów dla innych kościołów czy klasztorów i pobierały za to opłaty”6. Zachowane do dziś paramenty wraz z dokumentacją sporządzoną w la- tach 70. XX wieku stanowią materiał domagający się rzetelnej publikacji, która byłaby niezbędna z kilku powodów. Po pierwsze pomogłaby w okre- śleniu zakresu oddziaływania warsztatu hafciarskiego sióstr norbertanek i powiązaniu z nim być może większej liczby zabytków, ponadto stanowiłaby istotny punkt odniesienia dla historyków sztuki zajmujących się podobną problematyką – znacząco w tym miejscu należy podkreślić, że do tej pory nie ukazała się ani jedna poważna monografia traktująca o haftach żeńskich zgromadzeń zakonnych dawnej Rzeczypospolitej, mimo że były prowadzone prace badawcze na ten temat7. Po drugie pozwoliłaby na stricte naukową i Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (Notatka z dn. 29 sierpnia 1989 r. z lu- stracji skarbca po włamaniu z dn. 25/26 sierpnia 1989 r.) oraz w lokalnej prasie (Kra- dzież, która zbulwersowała nie tylko mieszkańców Żukowa. Ogołocono skarbiec, „Wieczór Wybrzeża” z 28.08.1989 r., nr 162, s. 1–2). 4. Zob. B. Kaźmierska-Latzke, Katalog zabytkowych tkanin i haftów w Żukowie, t. 1–2, Poznań 1978 (maszynopis przechowywany w zbiorach Narodowego Instytutu Dzie- dzictwa Narodowego w Gdańsku). 5. Zob. B. Kaźmierska-Latzke, Hafty, tkaniny jedwabne, płótna lniane drukowane ze skarbca w Żukowie, „Centralne Muzeum Włókiennictwa” 1976, s. 47–110. 6. B. Kaźmierska-Latzke, Hafty, tkaniny…, dz. cyt., s. 48. 7. Wyniki tych badań opracowane zostały albo w maszynopisach, do których dostęp jest ograniczony, albo mają formę przyczynkowych artykułów, por. K. Stanilewicz, The role of monastic embroidery…, dz. cyt., s. 467–468. 28 Folia Historica Cracoviensia 24 (2018) z. 1 analizę wpływu tej wytwórczości na ludowy haft kaszubski, która wydaje się wręcz konieczna ze względu na dużą obecnie liczbę opracowań o charakte- rze popularnonaukowym, omawiających, co prawda, zabytki żukowskiego kościoła na marginesie rozważań na temat kultury i sztuki kaszubskiej, ale w sposób odbiegający od standardów naukowych i niejednokrotnie z błę- dami. I choć dziś już rzadziej ich autorzy próbują udowadniać wpływ sztuki ludowej na hafty klasztorne, to jednak wciąż marginalizują rolę zakonnic w kształtowaniu się kaszubskiego ornamentu. Po trzecie wydanie katalo- gu zbioru mogłoby pomóc w odnalezieniu skradzionych paramentów. Dla uświadomienia wielkości strat warto dodać, że z dziewięćdziesięciu jeden zabytków haftowanych z XVII i XVIII wieku (w tym czterech garniturów szat liturgicznych, siedmiu kompletów ornatowych, trzynastu ornatów, dwunastu antependiów, dwóch alb i jednej tuwalni) zachowało się dziś w Muzeum Pa- rafialnym dwadzieścia szat liturgicznych. Zabytki, które przetrwały, stanowią reprezentatywne przykłady haftu klasztornego, ale to jedynie trzy antepen- dia, cztery ornaty, jedna kapa oraz niewielka liczba przyborów. Szczęśliwie zachowała się także haftowana bielizna liturgiczna w postaci alby i welonu naramiennego. Zespół haftowanych szat liturgicznych w Żukowie jest interesującym przedmiotem badań z kliku powodów. Przede wszystkim zachowane i udo- kumentowane zabytki pozwalają prześledzić, w jaki sposób i w jakim stopniu hafciarstwo norbertanek odzwierciedlało przemiany stylowe zachodzące w rzemiośle zawodowym na przestrzeni XVII i XVIII wieku oraz czy orna- ment uprawiany w warsztacie klasztornym miał znamiona oryginalności. Jednocześnie przeprowadzona w ostatnim czasie inwentaryzacja dowiodła, że nielicznie zachowane obiekty wciąż stanowią bezcenny materiał do po- znania dawnych technik hafciarskich, który pozwala na wskazanie rozwiązań charakterystycznych dla pracowni żukowskiej. Analiza ornamentyki haftów norbertanek prowadzi do wniosku, że mają one związek z tendencjami stylowymi poszczególnych okresów, jednak odznaczają się większym konserwatyzmem. Ten konserwatyzm najsilniej przejawiał się w XVIII wieku w powracaniu do motywów wcześniejszych – zwłaszcza do dużych stylizowanych wzorów roślinno-kwiatowych charaktery- stycznych dla baroku oraz w długim trwaniu ornamentu rokokowego. Barbara Kaźmierska-Latzke stwierdziła, że odrębność w stylu dekoracji wynikała z „izolacji pracowni przyklasztornej od modnych zachodnich kierunków Karolina Stanilewicz, Zabytkowe hafty norbertanek żukowskich… 29  haftów dekoracyjnych”8. Bardziej przekonująca wydaje się interpretacja, że konserwatyzm ornamentu wynikał nie z izolacji, lecz z wyboru, ze świa- domego trwania przy tradycji, które było cechą właściwą haftu powstającego w kręgach zakonnych. Tak jak symptomatyczna dla polskich haftów nowo- żytnych była daleko posunięta stylizacja motywów roślinno-kwiatowych, zdradzająca wpływy ornamentyki bliskowschodniej. Bardzo wyraźna jest ona także w paramentach żukowskich, wyjątkowo dobitnie w dekoracji haf- ciarskiej zachowanej alby i welonu naramiennego pochodzących najpewniej z pierwszej połowy XVIII wieku (il. 1, 2). Motywy wykonane złotą nicią wy- kazują podobieństwo do haftów tureckich ręczników. Nawiązując do tendencji stylowych i inspirując się ornamentyką tkanin jedwabnych zachodnioeuropejskich i bliskowschodnich żukowskie norber- tanki położyły zasługi w wypracowaniu własnych, oryginalnych wzorów roślinno-kwiatowych w niepowtarzalnej stylizacji i nieco zaskakujących zestawieniach (kwiaty rodzime łączone z motywami roślinno-kwiatowymi zaczerpniętymi z wzorzystych tkanin jedwabnych). W repertuarze motywów znalazły się pospolite kwiaty, przede wszystkim tulipany, goździki, lilie, róże, słoneczniki, irysy i stokrotki zbierane w bukiety, występujące w formie poje- dynczych krzaczków, układane jedne nad drugimi lub łączone cienkimi łody- gami w esowate układy z głębokimi zakolami. Kompozycje roślinno-kwiatowe stanowią dekorację przeważającej części paramentów żukowskich i dowodzą, że w realizacji tego rodzaju haftów siostry wykazywały dużą biegłość. Rzadko podejmowały się haftowania przedstawień figuralnych (il. 3). Te, po których ślad się zachował, odznaczają się daleko posuniętą nieporadnością przede wszystkim w zakresie rysunku, mniej w zakresie sposobu wykonania. Ich swoisty prymitywizm niepozbawiony jest jednak autentyczności i wdzięku, świadczy o własnej inwencji twórczej hafciarek. O wyjątkowości tych paramentów przesądza bogactwo i różnorod- ność w zastosowaniu technik hafciarskich. Siostry wykorzystywały nici złote i srebrne oplatane, ale także lamelki, bajorki i cekiny, kładły je bezpośred- nio na tkaninie lub stosowały wypukłe podkłady, bardzo często wypełniały płaszczyzny motywów nawet kilkoma rodzajami nici metalowych układanymi w motyw siatki. Niekiedy, najczęściej jako uzupełnienie dla dekoracji z nici metalowych, wprowadzały nici jedwabne kolorowe, zwykle przez zastoso- wanie ściegów satynowego i supełkowego. Tylko nieliczne szaty liturgiczne 8. B. Kaźmierska-Latzke, Hafty, tkaniny…, dz. cyt., s. 58. 30 Folia Historica Cracoviensia 24 (2018) z. 1 1. Alba. Klasztorny warsztat hafciarski sióstr norbertanek w Żukowie, 1. poł. XVIII w., kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP w Żukowie. Fot. Karolina Stanilewicz 2. Fragment welonu naramiennego. Klasztorny warsztat hafciarski sióstr norbertanek w Żukowie, 1. poł. XVIII w., kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP w Żukowie. Fot. Karolina Stanilewicz 3. Bursa. Klasztorny warsztat hafciarski sióstr norbertanek w Żukowie, 1 ćw. XVIII w., kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP w Żukowie. Fot. Karolina Stanilewicz 4. Antependium czerwone. Klasztorny warsztat hafciarski sióstr norbertanek w Żukowie, 1767 r., kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP w Żukowie. Fot. Karolina Stanilewicz ozdobione zostały w technice aplikacji z kolorowych atłasów. Mimo że wszyst- kie wymienione techniki były powszechnie stosowane w hafciarstwie no- wożytnym, to sposób ich użycia i łączenia zdradza cechy szczególne tego konkretnego warsztatu. Hafty pomorskich norbertanek stanowią wyjątkowe dziedzictwo. Rzad- ko które zabytki sztuki nowożytnej mają w sobie tyle świeżości i wdzięku. Ich znaczenie jest tym większe, że wykazują cechy wspólne z polskimi wyrobami tkackimi, które zyskały miano swojszczyzny (szpalery, kilimy, kobierce)9 i że znacząco oddziałały na sztukę kaszubską. Norbertanki od 1772 do 1834 roku, czyli od sekularyzacji klasztoru do jego kasaty, były w trudnej sytuacji. Władze pruskie odebrały im mają- tek i zakazały prowadzenia nowicjatu oraz przyjmowania nowych członkiń. Siostry pozostały w Żukowie aż do śmierci ostatniej kanoniczki w 1862 roku i zajęły się kształceniem dziewcząt kaszubskich z warstw niższych. Dzięki ich aktywności wieś wyrosła na jeden z trzech ośrodków haftu kaszubskiego10. Jedną z ostatnich uczennic norbertanek była Marianna Ptach z domu Oko- niewska, babka dwóch hafciarek – Zofii i Jadwigi Ptach, które przyczyniły się do odrodzenia tradycji hafciarskiej w Żukowie11. Siostry Ptach zaczęły uczyć tego rzemiosła w latach 30. XX wieku, przed wojną ich zespół skupiał trzydzieści kobiet. Po wojnie działalność była kontynuowana, a jej efekty można podziwiać między innymi w Muzeum Parafialnym w Żukowie. Prace te uznane zostały za najsubtelniejsze wśród haftów kaszubskich. Przekonujące są, aczkolwiek wymagają pogłębienia i wskazania więk- szej liczby przykładów, analizy przeprowadzone przez badaczy sztuki ludowej na Kaszubach – Tadeusza Seweryna i Bożenę Stelmachowską – którzy przedstawili bezpośrednie analogie pomiędzy dekoracją uprawianą przez 9. Por. J. Pagaczewski, Gobeliny polskie, Kraków 1929, s. 91; B. Kaźmierska-Latzke, Hafty, tkaniny…, dz. cyt., s. 59. 10. Do ważniejszych opracowań na temat historii kościoła i klasztoru żukowskiego oraz jego zabytków należą: F. K. Okroy, Dzieje klasztorów norbertańskich w Żuko- wie, Toruń 1951 (Żukowo 2010); W. Szołdrski, Miscellanea żukowskie, Kraków 1957; A. Grzędzicki, Żukowo, Gdańsk 1989; Dzieje Żukowa, red. B. Śliwiński, Żukowo 2003; Norbertańska siła Kaszub, red. A. Groth, E. Pryczkowski, Banino 2011; J. Belgrau, Norbertańskie dzieje Żukowa, Żukowo 2012; Kościół Mariacki w Żukowie. Zabytki sakralnej kultury artystycznej dawnego klasztoru Norbertanek, tekst: K. M. Kowal- ski, Żukowo 2012; E. Pryczkowski, Leksykon Ziemi Żukowskiej, Banino-Żukowo 2012. 11. Zob. Bedeker kaszubski, red. R. Ostrowska, I. Trojanowska, Gdynia 1962, s. 116, 252– 254; A. Grzędzicki, Żukowo, dz. cyt., s. 63–68; E. Pryczkowski, Leksykon…, dz. cyt., s. 83–84. Karolina Stanilewicz, Zabytkowe hafty norbertanek żukowskich… 33  norbertanki a ornamentem występującym na kaszubskich wyrobach rzemio- sła artystycznego12. W hafcie kaszubskim związki te przejawiają się w powta- rzaniu w podobnej stylizacji jak na paramentach żukowskich kwiatów lilii, tulipana, goździka i owoców granatu, łączonych z motywem kosza lub serca w kratkę. Ilustrują je zachowane do dziś zabytki, na przykład antepedium czerwone (1767 r.) z tulipanami, goździkami, owocami granatu oraz motywa- mi kosza i przypominającym kaszubskie serca (il. 4) czy boki ornatu białego aplikowanego kolorowymi atłasami (1. ćw. XVIII w.) ozdobione w dolnej części dużą stylizowaną lilią (il. 5, 6). Odpowiednie omówienie tych zależności nie będzie możliwe bez wcześniejszego przeprowadzenia analizy porównawczej paramentów żukowskich z zachowanymi haftami benedyktynek żarnowiec- kich. Trzeba pamiętać, że konwenty te utrzymywały stały kontakt i wzajem- nie na siebie oddziaływały. Już przy wstępnym przyjrzeniu się tym dziełom odnaleźć można bardzo wiele podobieństw, ale i dają się zauważyć swego rodzaju warsztatowe odrębności, zarówno w zakresie techniki wykonania, jak i repertuaru wykorzystanych motywów. Na tym nie kończą się perspektywy badawcze podjętego zagadnienia. Jak wspomniano wyżej, Kaźmierska-Latzke sformułowała bardzo prawdo- podobną, lecz słabo udowodnioną tezę, że żukowskie siostry wytwarzały paramenty na zamówienia z zewnątrz za stosowną opłatą. Za Annales Mona- sterii Oliviensis wymieniła ornat z dalmatykami uszyte z białego adamaszku haftowanego we wzór nićmi złotymi i srebrnymi, zamówione u norbertanek przez cystersów oliwskich, za które w kwietniu 1739 roku zapłacono 1173 flore- ny13. W ostatnim czasie znalazł się jeszcze jeden ciekawy dowód na to, że do 12. Szczególnym zainteresowaniem badaczy cieszyły się czepce kaszubskie, tzw. zło- togłowia lub złotnice, które żukowskie norbertanki haftowały najpewniej dla za- robku, a jednocześnie uczyły tego rzemiosła dziewczyny wiejskie, zob. T. Seweryn, Kaszubskie złotogłowie i nowe hafty wdzydzkie, Lwów 1929 s. 10–14 (Towarzystwo Ludoznawcze, Seria 2, t. 8); E. Frankowski, Złotogłowie kaszubskie, „Polska Sztuka Ludowa” 8 (1954) nr 3, s. 149; B. Stelmachowska, Sztuka ludowa na Kaszubach, Po- znań 1937, s. 54–75; B. Kaźmierska-Latzke, Hafty, tkaniny…, dz. cyt., s. 50. Istotne wnioski dotyczące oddziaływania żeńskich zgromadzeń zakonnych na pomorską sztukę ludową zawarła w swoim artykule Maria Szczypkówna, zob. M. Szczyp- kówna, Hafty żarnowieckie, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Historia Sztuki” 1960 z. 2, s. 159–227. 13. Zob. P. Czaplewski, Annales Monasterii Oliviensis ord. Cist. Aetate posteriores, To- runi 1916, (cz. 1), s. 501. O darowaniu lub sprzedawaniu szat wykonanych w Żukowie innym kościołom dowiadujemy się także z innych źródeł, m.in. za pośrednictwem ks. Jakuba Fankidejskiego, zob. J. Fankidejski, Klasztory żeńskie w dyecezyi cheł- mińskiej, Pelplin 1883, s. 47. 34 Folia Historica Cracoviensia 24 (2018) z. 1 5. Ornat biały. Klasztorny warsztat hafciarski sióstr norbertanek w Żukowie, 1. ćw. XVIII w., kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP w Żukowie. Fot. Karolina Stanilewicz 6. Fragment dekoracji boków ornatu białego. Klasztorny warsztat hafciarski sióstr norbertanek w Żukowie, 1. ćw. XVIII w., kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP w Żukowie. Fot. Karolina Stanilewicz  warsztatu klasztornego w Żukowie spływały prestiżowe zlecenia. Jest nim zachowany w Muzeum Archidiecezjalnym w Gdańsku-Oliwie ornat opata klasztoru Cystersów w Oliwie Aleksandra Kęsowskiego (1641–1667), wykona- ny najpóźniej przez 1667 rokiem. Ustalenie fundacji umożliwił wyhaftowany w dolnej części kolumny tyłu kartusz herbowy z godłem Poraj i literami AB(atus) O(liviensis) A(leksander) K(ęsowski)14. Na jego związek z pracownią klasztorną wskazują cechy wspólne z dekoracją ornatu białego, do 1989 roku przechowywanego w skarbcu w Żukowie15. Te dwa przykłady stanowią wystar- czającą przesłankę, aby sądzić, że siostry sporządzały szaty liturgiczne dla męskich zgromadzeń zakonnych na Pomorzu. Co ciekawe, istnieją obiecujące wzmianki o tym, że w Żukowie powstawały również haftowane paramenty dla kościołów z innych obszarów Rzeczypospolitej16. Skoro – jak twierdzi ks. Franciszek Ksawery Okroy – paramenty u norbertanek nabywali biskupi włocławscy, to tym bardziej zamawiano je u nich dla świątyń w Pelplinie, Oliwie czy Kartuzach, które utrzymywały z klasztorem żukowskim bliższe stosunki17. Wydaje się, że wnikliwa kwerenda w kościołach pomorskich oraz Muzeum Diecezjalnym w Pelplinie, Muzeum Archidiecezjalnym w Gdań- sku-Oliwie i Muzeum Narodowym w Gdańsku mogłaby przynieść owocne rezultaty. Bogate hafty paramentów żukowskich nie tylko mówią o znaczeniu i zamożności klasztoru Norbertanek, ale przede wszystkim są świadectwem znaczącego wkładu dziedzictwa zakonnego w tworzeniu kultury na Pomorzu. 14. Zachowany ornat błędnie utożsamiony z opisanym w Annales Monasterii Olivien- sis przez Beatę Sztyber, autorkę jedynych do tej pory opracowań na jego temat, zob. Ornamenta Ecclesiae Poloniae. Skarby sztuki sakralnej wiek X–XVIII, kat. wyst., Zamek Królewski w Warszawie, 15.05–8.08.1999, red. P. Mrozowski, A. Ba- dach, Warszawa 1999, poz. LXXI (oprac. B. Sztyber), s. 148; B. Sztyber, Klasztorny zbiór tkanin żukowskich, ze szczególnym uwzględnieniem tzw. ornatu Świętopełka, w: Norbertańska siła…, dz. cyt., s. 77–78, il. 1–2. 15. Zob. B. Kaźmierska-Latzke, Katalog zabytkowych…, dz. cyt., t. 1, poz. 64, s. 78–79, t. 2, poz. 64. 16. Ksiądz Franciszek Ksawery Okroy wzmiankuje m.in., że w 1879 roku przy naprawie zabytkowych paramentów z katedry włocławskiej znaleziono w bursach i palkach listy z drugiej połowy XVII wieku, pisane przez różne osoby do przeorysz klasz- toru Norbertanek w Żukowie, zob. F. K. Okroy, Dzieje klasztorów norbertańskich…, dz. cyt., s. 105–106. 17. Ponadto ks. Franciszek Ksawery Okroy wspomina, że po kasacie klasztoru, jeszcze w latach 1857–1859, paramenty z Żukowa za staraniem biskupa sufragana i general- nego wikarego kurii biskupiej z Pelplina Jerzego Jeschke trafiały do nowo wybu- dowanych kościołów w Bysławiu, Nidzicy, Ostródzie, Działdowie i Nowym Porcie, zob. F. K. Okroy, Dzieje klasztorów norbertańskich…, dz. cyt., s. 106. 36 Folia Historica Cracoviensia 24 (2018) z. 1 Celem tego artykułu było zwrócenie uwagi, jak wielkich dopuszczono się zaniedbań w zakresie ochrony i dokumentacji tej niezwykłej spuścizny i jak ciekawe problemy badawcze ona przed nami stawia. Karolina Stanilewicz, Zabytkowe hafty norbertanek żukowskich… 37  Bibliografia Bedeker kaszubski, red. R. Ostrowska, I. Trojanowska, Gdynia 1962. Belgrau J., Norbertańskie dzieje Żukowa, Żukowo 2012. Czaplewski P., Annales Monasterii Oliviensis ord. Cist. Aetate posteriores, cz. 1, Toruni 1916. Dzieje Żukowa, red. B. Śliwiński, Żukowo 2003. Fankidejski J., Klasztory żeńskie w dyecezyi chełmińskiej, Pelplin 1883. Frankowski E., Złotogłowie kaszubskie, „Polska Sztuka Ludowa” 8 (1954) nr 3, s. 148–161. Grzędzicki A., Żukowo, Gdańsk 1989. Kaźmierska-Latzke B., Hafty, tkaniny jedwabne, płótna lniane drukowane ze skarbca w Żukowie, „Centralne Muzeum Włókiennictwa” 1976, s. 47–110. Kaźmierska-Latzke B., Katalog zabytkowych tkanin i haftów w Żukowie, t. 1-2, Poznań 1978 (maszynopis przechowywany w zbiorach Narodowego Instytutu Dziedzictwa Narodowego w Gdańsku). Kościół Mariacki w Żukowie. Zabytki sakralnej kultury artystycznej dawnego klasztoru Norbertanek, tekst: K. M. Kowalski, Żukowo 2012. Norbertańska siła Kaszub, red. A. Groth, E. Pryczkowski, Banino 2011. Okroy F. K., Dzieje klasztorów norbertańskich w Żukowie, Toruń 1951 (Żukowo 2010). Ornamenta Ecclesiae Poloniae. Skarby sztuki sakralnej wiek X–XVIII, kat. wyst., Zamek Królewski w Warszawie, 15.05.–8.08.1999, red. P. Mrozowski, A. Badach, Warszawa 1999. Pagaczewski J., Gobeliny polskie, Kraków 1929. Pryczkowski E., Leksykon Ziemi Żukowskiej, Banino-Żukowo 2012. Seweryn T., Kaszubskie złotogłowie i nowe hafty wdzydzkie, Lwów 1929 (Towarzystwo Ludoznawcze, Seria 2, t. 8). Stanilewicz K., The role of monastic embroidery workshops in the formation of the early modern Polish embroidery, „Folia Historica Cracoviensia” 22 (2016), s. 467–482. Stelmachowska B., Sztuka ludowa na Kaszubach, Poznań 1937. 38 Folia Historica Cracoviensia 24 (2018) z. 1 Szczypkówna M., Hafty żarnowieckie, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Historia Sztuki” 1960, z. 2, s. 159–227. Szołdrski W., Miscellanea żukowskie, Kraków 1957. Karolina Stanilewicz, Zabytkowe hafty norbertanek żukowskich… 39  Abstrakt Karolina Stanilewicz Zabytkowe hafty norbertanek żukowskich. Stan badań po czterdziestu latach Słowa kluczowe: Haftom sióstr norbertanek z Żukowa, najciekawszym przykładom tego rodza- hafciarstwo, ju rzemiosła artystycznego na obszarze dawnych Prus Królewskich, poświę- warsztaty cono jak dotąd bardzo niewiele miejsca w literaturze fachowej. Doczekały się klasztorne, szaty liturgiczne, jednego tylko poważnego artykułu autorstwa Barbary Kaźmierskiej-Latzke, Żukowo, niestety mało znanego, opublikowanego w 1976 roku w niszowym, krótko norbertanki wydawanym łódzkim biuletynie „Centralne Muzeum Włókiennictwa”. Po- zostałe opracowania, głównie o charakterze etnograficznym i popularnonau- kowym, wspominają jedynie zabytki z żukowskiego kościoła na marginesie rozważań na temat haftu kaszubskiego. Ich autorzy na szczęście już coraz rzadziej próbują udowadniać wpływ sztuki ludowej na hafty klasztorne, mimo to jednak wciąż marginalizują rolę zakonnic w kształtowaniu się kaszubskiego ornamentu. W tej sytuacji niezbędna wydaje się rzetelna publikacja na temat haftów wykonanych przez norbertanki, tym bardziej że liczba zachowanych obiektów wciąż się zmniejsza i coraz więcej znamy już tylko ze zdjęć ar- chiwalnych. Z dziewięćdziesięciu jeden zabytków haftowanych przetrwało w parafii pw. Wniebowzięcia NMP w Żukowie jedynie dwadzieścia jeden paramentów (większość skradziono w 1989 roku). Wydanie katalogu szat liturgicznych z pracowni norbertanek z uwzględnieniem dokumentacji fo- tograficznej sprzed 1989 roku mogłoby pomóc w odnalezieniu skradzionych dzieł, a opracowany i przeanalizowany materiał stanowiłby znakomity punkt odniesienia dla badaczy zajmujących się podobną problematyką. Jednocze- śnie pozwoliłoby to na bliższe określenie zakresu oddziaływania warsztatu hafciarskiego sióstr norbertanek i powiązanie z nim większej liczby zabytków. 40 Folia Historica Cracoviensia 24 (2018) z. 1  Abstract Karolina Stanilewicz Antique Embroidery of Norbertines from Żukowo. The State of Research after Thirty Years It has been written so far very little about the antique embroideries of Norber- Keywords: tines from Żukowo in the professional literature. And they belong to the group embroidery, monastic of the most interesting examples of this kind of artistic craft in the area of the workshops, former Royal Prussia. There was only one major article about them written vestments, by Barbara Kaźmierska-Latzke. Unfortunately it was not so well known as it Żukowo, was published in the niche and issued for a short time bulletin of Łódź „Cen- Norbertines tral Museum of Textiles.” Other studies which have mainly ethnographic and popular science character mention the works of art from church in Żukowo but only on the sidelines of deliberations on Kashubian embroidery. Their authors are trying to prove the influence of folk art on monastic embroidery thankfully less and less, but they still marginalize the role of nuns in the formation of the Kashubian ornament. In this situation a reliable publication of embroideries made by the Norbertines seems necessary, especially that their state of preservation is still getting worse and many of them we know today only from the archival photos. From ninety one embroidered objects in the parish church in Żukowo only twenty one vestments remained pre- served until today (most of them were stolen in 1989). Edition of the catalogue of vestments originating from the Norbertines workshops including the pho- tographic documentation before the year 1989 could be helpful in finding these stolen works. The material developed and analyzed in such a catalogue would provide an excellent reference point for researchers dealing with similar issues. At the same time it would allow for closer designation of the influence range of the Norbertines monastic workshops and associate with it perhaps a greater number of works. Karolina Stanilewicz, Zabytkowe hafty norbertanek żukowskich… 41