Mühazirə-3: Karbohidratlar və Lipidlər PDF

Mühazirə-3 Karbohidratlar və Lipidlər Tərtib etdi: Biologiya üzrə fəlsəfə doktoru Ə.E.Hüseynova Plan 1. Karbohidratların bioloji əhəmiyyəti və təsnifatı 2. Monosaxaridlərin strukturu və təsnifatı 3. Monosa...

Mühazirə-3 Karbohidratlar və Lipidlər Tərtib etdi: Biologiya üzrə fəlsəfə doktoru Ə.E.Hüseynova Plan 1. Karbohidratların bioloji əhəmiyyəti və təsnifatı 2. Monosaxaridlərin strukturu və təsnifatı 3. Monosaxaridlərin fiziki və kimyəvi xassələri 4. Monosaxaridlərin kimyəvi törəmələri 5. Disaxaridlər və oliqosaxaridlər 6. Homopolisaxaridlər 7. Heteropolisaxaridlər 8. Lipidlərin təsnifatı və bioloji əhəmiyyəti 9. Lipid komponentləri (qliserin, sfinqozin, doymuş və doymamış piy turşuları) 10. Sadə yağlar və mumlar. Yağların keyfiyyət reaksiyaları 11. Mürəkkəb lipidlər Karbohidratlar əsasən bitki toxumasında, həmçinin heyvan və insan orqanizmində mövcuddur.  Karbohidratların bioloji əhəmiyyəti Insan qidanın tərkibində hər gün 400-600q karbohidrat qəbul edir. Karbohidratların orqanizmdə bir çox bioloji əhəmiyyəti vardır: Enerji mənbəyi: orqanizmin enerjiyə ehtiyacının 60%-ə qədəri karbohidratların oksidləşməsi sayəsindən əldə edilir. 1q karbohidratın hüceyrə daxili oksidləşdiyi zaman 16,9 kc (4,1kkal) enerji əmələ gəlir. Plastik material funksiyası: üzvi turşular, lipidlər, nuklein turşuları, aminturşular və zülalların sintezi zamanı karbohidratlardan istifadə edilir. Istinad funksiyası: xondriotinsulfat, hialuron turşusu qığırdaq, vətərlər və sümüklərin tərkibinə daxil olaraq istinad funksiyasını daşıyır. Ehtiyat qida maddəsi funksiyası: insan orqanizmində qlikogen, bitkilərdə isə nişasta və fruktozanlar ehtiyat kimi toplanır. Monosaxaridlərin qatılığı həm osmos təzyiqinə, həm də müvafiq hormonların sintezinə təsir edir. Heparin orqanizmin təbii antikoaqulyatı sayılır. Sellüloza bağırsaqların reseptorlarını qıcıqlandırmaqla həzm sisteminin funksiyasında iştirak edir.  Karbohidratların təsnifatı Karbohidratla r Monosaxaridl Oliqosaxaridlə ər r Suda həll Polisaxaridl Suda həll olurlar ər Suda həll olurlar Hidroliz olmurlar Hidroliz olunmurlar olunurlar Hidroliz olunurlar  Monosaxaridlərin təsnifatı Funksional qrupa görə Aldozalar Ketozalar  Monosaxaridlərin təsnifatı Karbon sayına görə tirozalar Kimyəvi xassəsinə Neytral tetrozalar görə pentozalar Turş heksozalar heptozalar Aminşəkər  Triozalar-3 C-lu monosaxaridlər aldoza ketoza Gliseraldehit aldehid Dihidroksi aseton q rup u O H keton q rup u C CH2OH C O H C OH CH2OH CH2OH  Tetrozalar-4 C-lu monosaxaridlər aldoza Eritroza-karbohidratların pentoza monofosfat tsikli üzrə oksidləşməsi zamanı aralıq məhsul kimi əmələ gəlir H H H2C C C C H OH OH OH O Pentozalar-5 C-lu monosaxaridlər Pentozalardan riboza və dezoksiriboza RNT və DNT-nin tərkibinə daxildir. Ribozanın reduksiya məhsulu olan ribitol spirtinə B2 vitamininin, yəni FAD və FMN-nin tərkibində rast gəlinir. Heksozalar-6 C-lu monosaxaridlər  Heksozalar-6 C-lu monosaxaridlər D-qlükoza (üzüm şəkəri, dekstroza)-sərbəst halda meyvələrin, balın və üzümün tərkibində olur. Sağlam insanın qanında qlükozanın qatılığı 0,08-0,12% və ya 4,44-6,66 mmol/l olur. Qlükoza disaxaridlərdən-saxaroza və laktozanın; trisaxariddən rafinozanın; polisaxaridlərdən nişasta, qlikogen, sellulozanın monomeridir. Sənayedə qlükozanı kartof və qarğıdalı nişastasından alırlar  Heksozalar-6 C-lu monosaxaridlər D-fruktoza (meyvə şəkəri, levuloza)-sərbəst halda meyvə şirələrinin, çiçək nektarının və balın tərkibində, birləşmə şəklində isə inulinin və saxarozanın tərkibində olur. Sənayedə saxarozanın hidrolizindən alınır. D-qalaktoza – canlı orqanizmdə sərbəst halda olmur. Laktozanın, melibiozanın, rafinozanın tərkibinə daxildir. D-mannoza – mürəkkəb polisaxaridlərin, qlikoprotein və proteoqlikanların tərkibinə daxildir. Həmçinin bəzi qrammənfi tipli bakteriyaların antigenlərinin tərkibində olur. Heptozalar-7-C-lu monosaxaridlər  Nomenklatura Ümumişlək adlar: Frukt  Qlükoza (meyvə) “oza” karbohidrat  Qalaktoza Qalakt (süd)  Fruktoza  Riboza  Ksiloza Dezoksişəkərlərin adlarında “dezoksi” sözönü işlənir.  Stereoizomerlər Eyni ardıcıllıqla yerləşən, lakin fəzadakı mövqeyi bir-birindən fərqlənən atomların birləşməsindən ibarət olan mollekullar stereoizomerlər hesab edilir. Insan hüceyrələrində karbohidratlar d- stereoizomerlikdə olur.  Stereoizomerlər Asimmetrik Stereoizomer karbon sayı  Aldotrioza → 1 2  Aldotetroza → 2 4  Aldopentoza → 3 8  Aldohesoza→ 4 16  Ketotrioza→ 0 0  Ketotetroza→ 1 2  Ketopentoza→ 2 4  Ketoheksoza → 3 8  Qliserin aldehidinin sterioizomerləri O H O H C C H C OH HO C H CH2OH CH2OH D-qliserin L-qliserin aldehidi aldehidi  Epimerlər Yalnız bir assimmetrik karbonun radikallarına görə fərqlənən izomerlər epimerlər adlanır:  Qlükoza-qalaktoza  Qlükoza-mannoza  Monosaxaridlərin molekul strukturu  E.Fişerin təklifinə görə monosaxaridlər açıq zəncirli quruluşa malikdir. Bu forma-  Aldehidlərə xas olan bir çox reaksiyanı göstərir,  HJ reaksiyada 2-yod heksan maddəsini əmələ gətirir,  Lakin monosaxaridlərin düzxətli strukturu onlara aid olan bəzi reaksiyaları və mutorotasiya hadisəsinin əks etdirmir.  Mutorotasiya –monosaxarid məhlulunu uzun müddət saxladıqda optik fəallığının azalması hadisəsidir.  Yəni təzə hazırlanmış qlükoza məhlulu polyarızasiya müstəvisini +112,20dəyişdiyi halda, bir müddətdən sonra bu fırlatma göstəricisi +52,50 olur.  Monosaxaridlərin molekul strukturu  A.Kollinin və B. Tollensin təklifinə görə monosaxadirlərin açıq zəncirli quruluşundan başqa, qapalı (tsikli) quruluşu da mövcuddur. Mutorotasiya hadisəsinə görə monosaxarid məhlulunda açıq zəncirli forma bir müddətdən sonra digər tautomerlərə çevrilir.  Qlükozanın tsikli forması Qlikozanın tsikli formasında 1-ci karbon atomu da asimmetrik atoma çevrilir. Yeni əmələ gələn asimmetrik mərkəz 2 yeni izomer – α-və β- izomerlərinin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Belə izomerlərin fərqli cəhətləri karbonil qrupu ilə əlaqədar olduğuna görə, onlara anomerlər deyilir. Qlükozanın tsikli forması Monosaxaridlər yarımasetal strukturunun əmələ gəlməsində hansı karbon atomlarının iştirak etdiyindən asılı olaraq, altıüzvlü və beşüzvlü tsikli formalar törənir. Altıüzvlü piran, beşüzvlü isə furan strukturuna bənzədiyindən, birinciyə piranoz, ikinciyə isə furanoz formalar deyilir.  Qlükozanın tsikli forması Kristal vəziyyətdə olan monosaxaridlər tsikli yarımasetal strukturuna malikdir. Sulu məhlulda isə onlar müxtəlif tautomer formada olur. Qlükozanın sulu məhlulunda ən çox α- və β-qlükopiranoz formalar olur.  Qlükozanın tsikli forması Monosaxaridlərin kimyəvi xassələrində onları aldehid və ketonlardan fərqləndirən əlamətlər:  1. tsikli formalı monosaxaridlərin molekulunda sərbəst karbonil qrupu olmadığına görə, onlar aldehidlərə xas olan bəzi rəng dəyişmə reaksiyalarına girə bilmirlər.  2. digər hidroksil qruplarından fərqli mövqe tutan yarımasetal hidroksilləri spirtlərlə qeyri-sabit efir törəmələri əmələ gəlir,  3. hər monosaxarid növünün d- və l- formaları 2 izomer şəklində (α- və β-) ola bildiyinə görə, 4 növ birləşmə əmələ gətirə bilir.  Monosaxaridlərin fiziki və kimyəvi xassələri Monosaxaridlərin fiziki Monosaxaridlərin kimyəvi xassələri xassələri  rəngsiz, kristal Monosaxaridlər maddələrdir, qələvilərlə,  suda yaxşı həll olurlar, Monosaxaridlər turşularla,  üzvi həlledicilərdə həll Monosaxaridlər olmurlar, oksidləşdiricilərlə  şirin dada malikdirlər. Monosaxaridlər reduksiyaedicilərlə reaksiyaya girir.  Monosaxaridlərin fiziki və kimyəvi xassələri 1. Monosaxaridləri zəif qələvi məhlulu ilə qarışdırdıqda (Ca(OH)2; Ba(OH)2) epimerləşmə reaksiyası baş verir.  Monosaxaridlərin fiziki və kimyəvi xassələri 2.Aldozaları qatı qələvi məhlulu ilə qarışdırdıqda molekuldaxili dəyişikliklər, fraqmentasıya və polikondensasiya reaksiyaları baş verir. Nəticədə süd turşusu, formiat turşusu və qummin maddələri əmələ gəlir. Məhlulun rəngi şəkərin qatılığından asılı olaraq sarı rəngdən tünd qəhvəyi rəngə qədər dəyişir. Sidikdə şəkərin təyini üçün istifadə edilən Althauzen sınağı bu reaksiyaya əsaslanır.  Monosaxaridlərin fiziki və kimyəvi xassələri Monosaxaridlər qatı turşusu məhlulları ilə qızdırıldıqda dehidratasiyaya uğrayır və nəticədə tsiklik aldehidlər əmələ gəlir; pentozaların dehidratasiya məhsulu furfurol, heksozaların məhsulu isə oksimetilfurfurol adlanır.  Monosaxaridlərin fiziki və kimyəvi xassələri 3. Aldoza tipli monosaxaridlər gümüş nitratla və Felinq mayesi ilə reaksiyaya girir. Hər iki reaksiyada aldehid qrupu oksidləşərək karboksil qrupuna (-COOH) çevrilir. Məs: qlükozanın oksidləşməsi qlükon turşusunun əmələ gəlməsi ilə nəticələnir. Birinci reaksiya gümüş-güzgü reaksiyası adlanır və gümüş sınaq şüşəsinin dibinə çökdüyündən nazik güzgü təbəqəsi əmələ gətirir. Ikinci reaksiyada istifadə edilən Felinq reaktivi mis-2-hidroksidin seqnet duzu ilə qarışıq məhluludur. Bu reaksiyada qlükoza oksidləşir, reaktiv isə əvvəl sarı rəngli mis-1-hidroksidə (CuOH), sonra isə qırmızı rəngli mis-1-oksidə (Cu2O) çevrilir.  Monosaxaridlərin fiziki və kimyəvi xassələri Aldozaları turş mühitdə oksidləşdirdikdə əmələ gələn şəkər turşularını 3 qrupa bölmək olar: aldon, aldar və alduron turşuları.  Monosaxaridlərin fiziki və kimyəvi xassələri Bu turşular arasında ən çox bioloji əhəmiyyətə malik olan uron turşularıdır. Məsələn:  Heparinin, hialuron turşusunun və xondroitinsulfatın tərkibinə daxildir. Bu maddələrin tərkibində d-qlükuron və l-iduron turşuları olur.  Uron turşuları orqanizmdə toksik təsirli maddələrin və dərman preparatlarının zərərsizləşdirilməsində iştirak edir. Məs: qaraciyərdə zərərli maddələr qlükuron turşusu ilə birləşərək qlükuronidlərə-yəni suda həll olan maddələrə çevrilərək, sidiyin tərkibində orqanizmdən xaric edilir.  Qlükuron turşusunu həmçinin in vitro üsulu ilə də əldə etmək mümkündür.  Meyvələrin və giləmeyvələrin tərkibində olan pektin maddələri d-qalakturon turşusunun polikondensasiya məhsuludur.  Monosaxaridlərin fiziki və kimyəvi xassələri Monosaxaridlərin reduksiyası: monosaxaridlər reduksiya reaksiyasına karbonil qrupu tərəfdən daxil olur. Nikel və palladiumun iştirakı ilə hidrogen atomları karbonil qrupunu reduksiya edərək spirtə çevirir. Bu zaman çox atomlu spirtlər əmələ gəlir. Həmin spirtləri adlandırmaq üçün reaksiyada iştirak edən monosaxaridin adına “it” şəkilçisi əlavə edilir.  Monosaxaridlərin fiziki və kimyəvi xassələri Heksozaların reduksiya edilməsi zamanı əmələ gələn altı atomlu spirtlər  Sorbitdən pəhriz ərzağı kimi, mannitdən isə böyrək çatışmazlığı, beyin ödemi və müxtəlif mənşəli intoksikasiyalar zamanı istifadə edilir. Mannitin hipertonik məhlulu qan damarlarına yeridildikdə güclü diuretik təsir göstərir. Monosaxaridlərin kimyəvi törəmələri Monosaxaridlərin fosfat efirləri Dezoksişəkərlər Aminşəkərlər Qlikozidlər.  Monosaxaridlərin kimyəvi törəmələri Monosaxaridlərin fosfat efirləri- maddələr mübadiləsində mühüm rolu olan birləşmələrdir. Heksozalardan qlükoza-1-fosfat, qlükoza-6-fosfat, qlükoza-1,6-difosfat, fruktoza-6-fosfat, fruktoza-1,6-difosfat efirlərinə insan orqanizmində karbohidrat mübadiləsində rast gəlinir. Bioloji əhəmiyyətə malik olan pentozaların fosforlu birləşmələri: Riboza -5-fosfat orqanizmdə qlükozanın pentozamonofosfat tsikli üzrə oksidləşməsi zamanı aralıq məhsul kimi əmələ gəlir və nuklein turşularının sintezinə sərf edilir. Riboza 1,5 difosfor və 5-fosforibozil pirofosfat purin və pirimidin sintezinin aralıq məhsullardır  Monosaxaridlərin kimyəvi törəmələri Dezoksişəkərlər-hidroksil qrupunun biri və ya bir neçəsi hidrogen atomu ilə əvəz edilmiş monosaxaridlərdir. Ən mühüm nümayəndəsi 2-dezoksiribozadır. Bundan başqa: 6 - dezoksi qlükoza L – ramnoza (6-dezoksi) L – fukoza (6-dezoksi)  Monosaxaridlərin kimyəvi törəmələri Aminşəkərlər- hidroksil qruplarından birinin və ya bir neçəsinin amin qrupu ilə əvəzlənməsindən yaranır. Qlükozamin xitinin monomeridir. Hialuron turşusunun, xondriotinsulfatın, heparinin və mukopolisaxaridlərin tərkibində isə asetat turşusu və ya sulfat törəmələri kimi olur.  Monosaxaridlərin kimyəvi törəmələri Aminşəkərlərdən N-asetilmuram turşusu və N- asetilneyramin turşusu daha geniş öyrənilib. N-asetilmuram turşusu bakteriyaların hüceyrə membranında, N-asetil neyramin turşusu isə insan və heyvanların hüceyrə membranlarında olan qlikoprotein və proteoqlikanların tərkibinə daxildir.  Monosaxaridlərin kimyəvi törəmələri Qlikozidlər-monosaxaridlərin yarımasetal qruplarının digər hidroksil qrupuna malik olan birləşmələrlə efir rabitəsinə girməsi nəticəsində əmələ gəlir. Qlikozidlər sadə efirlərə bənzəyir, lakin onlardan fərqli olaraq turş mühitdə hidroliz olunur.  Monosaxaridlərin kimyəvi törəmələri Qlükozidlərin qeyri-karbohidrat komponentləri aqlükon adlanır. Karbohidratlar aqlükonla oksigen körpücüyü vasitəsilə birləşir. Belə birləşmələrə O-qlükozidlər deyilir. Bəzi qlükozidlərdə isə (bəzi anitibiotiklərin tərkibində olan qlükozidlər) aqlükonla karbohidrat komponenti bir-birilə azot atomu vasitəsilə birləşir. Bu qlükozidlərə N-qlükozidlər deyilir. Qlükozidlər acı dadlı və spesifik iyli maddələrdir. Bəzi ədviyyat növlərinə xarakterik dadı və iyi onların tərkibində olan qlükozidlər verir. Məs: qara xardalın dadı siniqrin qlikozidindən, acı badamın dadı isə amiqdalindən asılıdır.  Monosaxaridlərin kimyəvi törəmələri Amiqdalin hentobioza adlanan disaxaridin qlikozididir.Onun tərkibi: Karbohidrat hissə Aqlükon hissə disaxarid Benzoy aldehidi ilə Acı badamın, gilənarın, gavalının, şaftalının və əriyin toxumlarında amiqdalinlə birlikdə onu hidrolizsianid turşusu edən spesifik ferment –emulsin olur. Emulsin amiqdalini hidroliz edərək toksik maddə olan sianid turşusunu ayırır. Buna görə tərkibində həm amiqdalın, həm də emilsin olan çürümüş meyvələrin yeyilməsi zəhərlənmə ilə nəticələnir.  Monosaxaridlərin kimyəvi törəmələri Floridzin adlı qlikozid alma, armud, gilənar və s. ağacların kötüyündə olur. Floridzin qaraciyədə fosforilaza fermentinin fəallığını, böyrək borucuqlarında isə qlükozanın reabsorbsiyasını azaldır. Buna görə floridzinlə zəhərlənmə zamanı qanda şəkərin qatılığı azalır (hipoqlikemiya) və sidiklə şəkər ifraz edilir (qlikozuriya). Ürək qlikozidləri deyilən dərman preparatları –digitalis, strofantin, adonizid bitki qlikozidlərindən alınır (üskükotu, xoruzgülü). Bu maddələr ürək fəaliyyətində diastola fazasının müddətini artırmaqla, miokardın gərginliyini azaldır.  Oliqosaxaridlər  Oliqosaxaridlərin tərkibində 2-dən 10-a qədər karbohidrat olur. Onlar suda yaxşı həll olan, şirin dadlı, kristal maddələrdir.  Oliqosaxaridlər monomer sayına görə:  Disaxaridlər, trisaxaridlər, tetrasaxaridlər və s,  Monomerlərin strukturuna görə:  Homooliqosaxaridlər və heterooliqosaxaridlərə ayrılır.  Oliqosaxaridlər Canlı təbiətdə ən geniş yayılmış disaxaridlər  Oliqosaxaridlər Laktoza –südün tərkibində olan disaxariddir. Tərkibi β-d-qalaktoza və α d-qlükozadan ibarətdir. Iki monomer arasında 1,4 qlikozid rabitəsi vardır. Laktozada qlükoza qalığının yarımasetal hidroksidi sərbəst qaldığına görə, reduksiyaedici disaxariddir. Həzm sistemində laktaza (və ya β-qalaktozidaza) fermentinin təsiri ilə hidroliz olunur. Ana südü tərkibində olan laktozanın sial turşulu törəməsi də vardır. Bu maddə bakteriosid təsirə malikdir. Maltoza (səməni şəkəri)-cücərmiş dənli bitkilərin tərkibində olur. Insan orqanizmində nişasta və qlikogenin α -amilaza fermentinin təsiri ilə parçalanmasından alınır. Tərkibi 2 α -qlükoza qalığından ibarətdir. Qlükozalar arasında 1-4 qlikozid rabitəsi vardır. Maltoza molekulunda sərbəst qlikozid hidroksili olduğundan reduksiyaedici xassəyə malikdir. Həzm sistemində maltaza (və ya β-amilaza, və ya α-qlikozidaza) fermentinin təsirindən hidroliz olunur.  Oliqosaxaridlər Saxaroza –bitki disaxarididir. Əsasən çuğundur və qamışda olur. Tərkibi α-qlükoza və β-fruktozadan ibarətdir. Aralarındakı rabitə 1-2 qlikozid rabitəsidir. Bu rabitədə hər iki mono- saxaridin qlikozid hidroksili iştirak edir, yəni reduksiyaedicilik qabiliyyəti yoxdur. Həzm sistemin- də saxaraza (və ya β-fruktofuranozidaza) fermentinin təsiri ilə parçalanır. Saxaroza polyarizasiya müstəvisini sağa fırladır (+66,5). Bu maddə hidroliz olunduqda bərabər miqdarda qlükoza və fruktoza əmələ gəliyi üçün, onun hidroliz məhsulları polyarizasıya müstəvisini sola fırladır. Bu fruktozanın optik fəallığından (-92) asılıdır. Bu hadisəyə inversiya, saxarozaya isə invert şəkər deyilir. İştirak edən fermentə isə invertaza deyilir. Balın tərkibində bərabər miqdarda qlükoza və fruktoza olur, bu səbəbdən də bal təbii invert şəkər hesab edilir.  Oliqosaxaridlər Sellobioza –sellülozanın natamam hidrolizindən alınan disaxariddir. Tərkibi 2 qlükoza qalığından ibarətdir. Lakin maltozadan fərqli olaraq sellobiozanın tərkibində olan qlükozalar β-konfiqurasiyada olur. Sellobioza reduksiyaedici xassəyə malikdir. Insan orqanizmində hidroliz olunmur, çünki insanın həzm sistemində nə sellülozanı, nə də sellobiozanı hidroliz edən ferment yoxdur.  Treqaloza göbələkdə olan disaxariddir. Tərkibi 1-1qlikozid rabitəsi ilə birləşmiş 2 molekul qlükozid qalığından ibarətdir. Reduksiyaedici deyil.  Oliqosaxaridlər Trisaxaridlərin təbiətdə ən geniş yayılmış nümayəndəsi rafinozadır. Rafinoza əsasən şəkər çuğundurunda, dənli bitkilərdə, pambıq çiyidində aşkar edilib. Tərkibi β-fruktoza, α-qlükoza və α-qalaktozadan ibarətdir. Rafinoza saxaraza fermentinin təsiri altında hidroliz etdikdə melibioza və β-fruktoza əmələ gəlir; α -qalaktozidaza fermenti isə rafinozanı hidroliz edərək α- qalaktozaya və saxarozaya çevirir. Polisaxaridlər  Polisaxaridlər Molekul strukturuna daxil olan monomerlərin növlərinə görə 2 qrupa ayrılır. Homopolisaxarid Heteropolisaxari lər dlər (qlikanlar) (qlikozaminqlika Nişasta nlar) Xondroitinsulfat Qlikogen Dermatosulfat Dekstranlar Keratosulfat Polifruktozanlar Hialuron turşusu Sellüloza Heparin Pektin maddəsi Neytral Xitin mukopolisaxaridl  Polisaxaridlər Nişasta –bitkilərin toxumlarında, köklərində və kök yumrularında olur. Bunlardan dənli bitkilərin toxumlarında daha çox rast gəlinir. Nişasta əsasən xloroplastlarda, xlorofili olmayan bitkilərdə isə leykoplastlarda sintez edilir. Nişasta soyuq suda həll olmur, isti suda isə şişərək nişasta çirişi adlanan yapışqanabənzər kütlə alınır. Nişastanın monomeri qlükoza qalıqlarıdır. Onun empirik formulu (C6H10O5)n düsturu ilə ifadə edilir. Təbii nişasta molekulu strukturuna görə 2 qrupa ayrılır: 1) amiloza 2) amilopektin  Polisaxaridlər Amiloza -1,4-qlikozid rabitəsi ilə birləşən qlükoza qalıqlarından ibarətdir. Qlükoza qalıqlarının sayı 200-dən 1000-ə qədər, molekul kütləsi 35 mindən 200 minə qədər olur. Amiloza düzxətli quruluşa malik spiral şəkillidir. Spiralın hər dövrəsinə 6 qlükoza qalığı daxildir. Amilopektin – tərkibində 1,4 və 1,6 qlikozid rabitəsi olur və şaxəli quruluşa malikdir. Şaxələnmə nöqtələri arasında 20-25 qlükoza qalığı olur. Onun molekul kütləsi 1-6 milyona qədər olur.  Polisaxaridlər Hişastanın hidrolizi mərhələli prosesdir. Prosesin ilk mərhələlərində dekstrinlər alınır, sonra maltoza, sonda isə qlükoza alınır.  Polisaxaridlər Qlikogen –insan və heyvan orqanizmində sintez edilən polisaxariddir. Insan orqanizmində əsasən qaraciyər və əzələdə sintez edilir və bu toxumalarda da enerji mənbəyi kimi ehtiyat halında saxlanılır. Qanda olan qlikogenin əsas hissəsi leykositlərdə toplanır. Buna görə də leykositoz hallarda qanda polisaxaridin qatılığı artır. Qlikogen şaxəli quruluşa malikdir, tərkibində 1,4 və 1,6 qlikozid rabitəsi vardır. Amilopektinin quruluşundan fərqli olaraq glikogendə şaxələnmə nöqtələri arasında 8-12 qlükoza qalığı olur. Yəni qlikogen amilopektinə görə çox şaxəli olur. Molekul kütləsi 300 mindən 100 milyona qədər olur. Təmiz qlikogen ağ rəngli amorf toz şəklindədir, suda kolloid məhlul əmələ gətirir, yodun təsirindən qırmızı rəngə boyanır.  Polisaxaridlər Dekstranlar –bakteriya və maya göbələklərində olur. Tərkibi α-qlükoza qalıqlarından idarətdir. Şaxəli quruluşludur. Əsas zəncirdə monosaxaridlər arasında 1-6 qlikozid rabitəsi, şaxələrdə isə 1-4 və 1-3 qlikozid rabitəsi vardır. Dekstranlar antigen xassəsinə malikdir. Onların hidroliz məhsullarından təbabətdə qanəvəzedicilər və antikoaqulyat xassəli dərman preparatları hazırlanır. Məsələn poliqlükin, reopoliqlükin, reoqlüman və s. dərmanlar alınır. Sənayedə dekstranlar leucodostos mesenteroides tipli mikroorqanizmlərin saxarozalı mühitdə yetişdirilməsindən alınır. Polifruktozanlar- monomerləri fruktoza qalığından ibarət olan homopolisaxaridlərdir. Əsasən mürəkkəbtoxumlular fəsiləsindən olan bitkilərin ehtiyat qida maddəsidir. Bu birləşmələrin ən geniş yayılmış növü inulindir. Tərkibin 1-2 qlikozid rabitəsi ilə birləşmiş 28 fruktoza qalığından ibarətdir, empirik formulu (C6H10O5)n. Insan orqanizmində inulini hidroliz edən spesifik ferment yoxdur, lakin mədə şirəsinin turş mühidində asanlıqla hidroliz olunduğundan orqanizm tərəfindən mənumsənilir. Məhlul şəklində qan damarlarına yeridildikdə isə inulin heç bir dəyişikliyə uğramır və böyrəklər vasitəsilə orqanizmdən xaric olur. Bu maddədən böyrəklərin filtirasıyasını öyrənmək məqsədilə istifadə edilir.  Polisaxaridlər Sellüloza- təbiətdə ən geniş yayılmış, bitki mənşəli üzvi maddədir. Bitkilərin oduncaq hissəsinin 50-70%-ni sellüloza təşkil edir, pambıqda 90-95%-ni təşkil edir. Sellüloza β-qlükoza qalıqlarından ibarət olan xətti quruluşlu, yüksək molekul kütləsinə malik olan polisaxariddir. Monomerlər arasında 1-4 qlikozid rabitəsi vardır. Bu polisaxaridin natamam hidroliz məhsulu sellobioza, tam hidroliz məhsulu isə β-qlükozadır. Sellüloza suda həll olmur. Insan orqanizmin də onu hidroliz edən ferment olmadığından orqanizm onu mənimsəyə bilmir. Lakin sellüloza bağırsağın vəzili hüceyrələrinin fəaliyyətini və bağırsağın perstaltikasını artırır.  Polisaxaridlər Pektin maddələri- meyvələrin və kökümeyvəlilərin şirəsində olur. Bu maddənin 2 forması aşkar edilib: 1) protopektin; 2) pektin. Protopektin hüceyrəarası sahədə və hüceyrə qılafında toplanır, pektin isə hüceyrə şirəsində. Pektinin tərkibi d-qalakturon turşusunun kalsium və maqnezium duzlarıdır. Monomerlər arasında 1-4 qlikozid rabitəsi vardır. Pektin maddələrinə pektin turşusu, onun duzları (pektanlar) və efirləri (pektinlər) aiddir.  Polisaxaridlər Bitkilərin tərkibində protopektinin pektinə çevrilməsi prosesi meyvə- lərin yetişmə dövründə baş verir. Bu proses fermentativ prosesdir və onların bir hissəsi tam hidroliz olunaraq sərbəst qalakturon turşusuna çevrilir. Orqanizm pektin maddəsindən enerji mənbəyi kimi istifadə edir. Bundan əlavə, pektin maddəsi bağırsaqların funksiyasını tənzim edir, ağır metal duzları ilə zəhərlənmələr zamanı detoksikasiya edici təsir göstərir. Pektin maddələrin- dən həmçinin xora əleyhinə də istifadə edilir. Məs: bağayarpağından hazırlan- mış plantaqlüsit preparatının əsas tərkib hissəsi pektin maddəsidir. Bu preparatdan mədə xorası xəstəliyində istifadə edilir.  Polisaxaridlər Dəniz yosunlarından alınmış aqar-aqar maddəsinin tərkibi də pektinin törəmələridir. Aqar-aqar aqaroza ilə aqaropektinin qarışığıdır. Pektin maddələri 65-70%-li şəkər məhlulunda və pH-ı 3,1-3,5-ə bərabər olan mühitdə, Aqar-aqar məhlulu isə otaq temperaturunda gelə çevrilir. Pektin maddəsindən və aqar-aqardan qənnadı sənayesində jele, marmalat və cem hazırlanmasında istifadə edilir. Aqar-aqardan həmçinin bakterioloji tədqiqatlar zamanı qidalı mühit kimi istifadə edilir.  Polisaxaridlər Xitin –kimyəvi strukturuna görə 1,4 β-qlikozid rabitəsi vasitəsilə birləşmiş N-asetil qlükozamin qalıqlarından ibarətdir. Xitin suda və üzvi həlledicilərdə çətin həll olur. Bu poli saxarid müxtəlif canlıların orqanizmində mexaniki, istinad və mühafizəedici funksiyaları daşıyır.  Heteropolisaxaridlər Heteropolisaxaridlərin tərkibində əsasən 2 monosaxarid növü olur. Bunlardan biri uron turşusu, digəri isə N-asetilheksozamindir. Uron N-asetil heksoz β və ya α- amin 1,3 d- N-asetilqlikozamin qalakturo N-asetilqalaktozamin n Insan orqanizmində d- olan heteropolisaxaridlərin hamısının tərkibinə heksozaminlər olduğundan qlükuron onlara qlikozaminqlikanlar deyilir. Orqanizmdə heteropolisaxaridlərin L-iduron əksəriyyəti zülallarla birləşmiş şəkildədir. Bunlar əsasən birləşdiriçi toxumanın ara maddəsinin tərkibinə daxil olurlar  Heteropolisaxaridlər Xondroitinsulfatlar- bütün birləşdirici toxumanın tərkibinə daxildir. Qığırdaq toxumasının quru kütləsinin 40%-ni təşkil edir. Bu maddə dəridə, vətərlərdə, ürək qapaqlarında və arteriyaların divarlarında da geniş yayılmışdır. Bu maddənin iki növünə rast gəlinir; xondioitin-4-sulfat və xondroitin-6-sulfat. Xondroitin 4-sulfat---xondroitinsulfat A, Xondroitin-6-sulfat –xondroitinsulfat C,  Heteropolisaxaridlər Xondroitinsulfatın strukturu xondrozin disaxaridindən təşkil olunub. Xondrozin disaxaridin tərkibinə isə d-qlükuron turşusu və N-asetil-d- qalaktozamin daxildir; bunlar arasında – β-1,3- qlikozid rabitəsi olur, iki xondrozin arasında isə β- 1,4 qlikozid rabitəsi vardır. Bundan başqa xondroitinsulfatın tərkibində efir rabitəsi də mövcuddur. Bu rabitə ilə sulfat turşusu birləşir. Sulfat turşusu N-asetiqalaktozaminin ya dördüncü, ya da altıncı karbon atomu ilə birləşir.  Heteropolisaxaridlər Xondroitinsulfata bənzəyən dermatosulfata isə xondroitinsulfat B deyilir. Dematosulfatın tərkibində xondroitinsulfatdan fərqli olaraq d-qlükuron turşusunun əvəzində l-iduron turşusu qalıqları olur. L-iduron S N-aseti turşusu qalaktoz amin artırır. O liflərinin möhkəmliyini Dermatosulfat antikoaqulyat təsir göstərir və kollagen α-1,3  Heteropolisaxaridlər Xondroitinsulfata bənzər digər bir maddə isə keratansulfat adlanır. Keratansulfatın molekul zənciri isə β -(1,4) qlikozid rabitəsi ilə birləşmiş d-qalaktoza və N-asetilqlükozaminin- 6-sulfat qalığından ibarət olan disaxariddən əmələ gəlir. Bu disaxaridlər arasında isə β -1,3 qlikozid rabitəsi olur. d-qalaktoza β-1,4 S O N-asetil qlükoz Keratansulfatlar əsasən qığırdaqlarda, fəqərəarası amin disklərdə, aorta divarında və gözün buynuz qişasının tərkibində olur.  Heteropolisaxaridlər Hialuron turşusu – birləşdirici toxumanın ara maddəsinin tərkibinə daxildir: lakin sinovyal maye və göbək ciyəsində daha çoxdur, qığırdaq və buynuz toxumasında isə olmur. Hialuron turşusu sinovyal mayeyə xarakterik yağlılıq verir ki, bu da oynaqlarda sürtünməni azaldır və dəyən zərbələrin yüngülləşməsinə köməklik edir. Birləşdirici toxumanın baryer funksiyası əsasən hialuron turşusundan asılıdır. O, orqanizmə zərərli təsir edən bir sıra maddələrin toxumaya daxil olmasına mane olur. Lakin patogen mikroorqanizmlərin bir qismi hialuron turşusunu parçalamaq qabiliyyətinə malik olan hialuronidaza fermenti sintez edir. Belə halda toxuma baryerlərinin keçiriciliyi artır və orqanizmin infeksiyaya qarşı müqaviməti azalır.  Heteropolisaxaridlər Həmçinin spermanın, ilan zəhərinin və zəlilərin tüpürcəyinin tərkibində hialuron turşusunu hidroliz edən hialuronidaza fermenti mövcuddur. Oynaq kontrakturalarının, artrit və artrozların müalicəsi zamanı hialuronidazadan istifadə edilir. Onun dərman preparatı lidaza adlanır. Hialuron turşusu fibroblast hüceyrələrdə sintez edilir. Yaralar və iltihabi proses nəticəsində toxumalar zədələndikdə fibroblastların fəaliyyəti artır və hialuron turşusunun sintezi sürətlənir. Hialuron turşusu zədələnmiş toxumanın çapıq toxuması ilə tutulmasına şərait yaradır. Hialuron turşusunun tərbkibi-d-qlükuron turşusunun N-asetil-β-d- qlükozaminlə növbəli birləşməsindən ibarətdir. Onlar arasıda 1,3 və 1,4 qlikozid rabitələri növbələşir.  Heteropolisaxaridlər Heparin –birləşdirici toxumanın tosqun hüceyrələrində sintez edilir. İlk dəfə qaraciyərdə aşkar edilib. Heparin qanda, limfada daha çoxdur. Heparının tərkibində uron turşusu ilə d-qlükozamin qalıqlarından ibatər disaxarid cütlüyü təkrarlanır. Disaxaridlərdə uron turşusunun hər iki formasına d-qlükuron turşusuna və ya l -iduron turşusu qalığına rast gəlinir. Disaxaridlər arasında ya α-1,4-qlikozid rabitəsi, ya da β-1,4 qlikozid rabitəsi ola bilər. Heparinin əsas bioloji funksiyası qanın laxtalanmasını ləngitməsidir, yəni təbii antikoaqulyantdır. Bu maddə trombinin fəallığını azaldır və trombozların qarşısını alır. Bu səbəbdən də trombozların müalicəsində istifadə edilir. Heparindən həmçinin ürək-damar sistemi xəstəliklərində, yanıqlarda, donor qanının sabitləşdirilməsində də istifadə edilir. Heparın lipoproteinaza fermentinin fəallığını artırmaqla, lipid mübadiləsinə təsir edir.  Neytral mukopolisaxaridlər Neytral mukopolisaxaridlər-tərkibində uron və sulfat turşusu olmayan heteropolisaxaridlərdir. Monosaxaridlərdən qlükozamin, qalaktoza, mannoza, L-fukoza, neyramin, sial turşuları və s. olur. Bu polisaxaridlər zülallarla kompleks birləşmələr əmələ gətirərək qlikoprotein şəklində olur. Əsasən həzm sistemi şirələrinin, müxtəlif selikli ifrazatların tərkibində olur. Eritrositlərin membranında yerləşən qan qrupu antigenləri neytral lipopolisaxaridlərlə zülalların kompleks birləşmələridir. Bu kompleksin 15% peptid, 85%-i isə karbohidratdır. Bu amillərin zülali hissəsinin tərkibində serin, treonin və prolin daha (50%-a qədər) çoxdur. Antigen xassələrindəki fərqlər isə polisaxarid komponentində monosaxarid qalıqlarının miqdar nisbətindən asılıdır. Polisaxarid hissənin uc hissəsində yerləşən və reduksiyaedicilik xassəsi olmayan monosaxarid qalıqları bu amillərin qrup spesifikliyini müəyyənləşdirir.  Lipidlər: Ümumi xarakteristika və təsnifat Lipidlər suda həll olmayan, üzvi həlledicilərdə (etanol, efir, benzol, xloroform) həll olan maddələrdir. Lipidlərin tərkibi çox müxtəlifdir.  Lipidlərin təsnifatı Müxtəlif prinsiplərə əsaslanan təsnifatları vardır; Fiziki-kimyəvi Struktur-kimyəvi əlamətə görə xassəsinə görə Fizioloji əhəmiyyətinə görə. Lipidlərin təsnifatı Struktur –kimyəvi təsnifatı sabunlaşan sabunlaşmay an TAQ, FL və xolesterinefi xolesterin ri  Fiziki-kimyəvi təsnifat Polyar-yəni ion Qeyri-polyar- yəni yükünə malik neytral olanlar Fosfolipidlər Asilqliserinlər Xolesterin Xolesterin efirləri  Fizioloji funksiyasına görə Ehtiyat Struktur Piy toxuma bioloji hüceyrələrində membranların toplanır, tərkibinə daxildir. orqanizmi enerji ilə təmin edir Bioloji aktiv hormonlar  Lipid monomerləri Qliserin Üzvi turşular Aminspirtlər Qliserin –üçatomlu Üzvi turşular-tərkinində spirtdir. Su və spirtlə bir karboksil qrupu olan yaxşı qarışır, efirdə alifatik isə həll olmur. Qliserin karbohidrogenlərdir, yağların və piylərin tərkibinə daxildir  Bitki və heyvan mənşəlli lipidlərin tərkibinə daxil olan üzvi turşular:  molekul zənciri əsasən cüt karbonlu olur,  bir əsaslı karbon turşularıdır,  açıq zəncirlidir,  doymuş və doymamış ola bilir. Piy tuşularının molekul zəncirində karbon atomlarının sayı artdıqca ərimə və qaynama temperaturu yüksəlir. Molekul zəncirində 10-a qədər C atomu olanlar-maye halında, 10-dan artıq olanlar isə bərk haldadır.  Doymamış piy turşuları  Olein turşusu insan orqanizmində stearin turşusunun dehidrogenləşməsindən alınır. Bu səbəbdən olein turşusu əvəzedilən turşu sayılır, linol və linolen turşuları isə sintez edilmir. Yəni bu turşular insan orqanizmi üçün əvəzedilməyən turşular sayılır. Bu turşular insan orqanizminə qida vasitəsilə qəbul olunur. Linol və linolen turşusu bitki yağlarında daha çox olur. Araxidon turşusu isə insan və heyvan toxumalarıda daha çox təsadüf edilir. Araxidon turşusu toxumalarda linol və linolen turşusundan sintez edilir.  Doymamış piy turşular orqanizmdə tənzimedici amillərin-prostaqlandinlərin, prostotsiklinlərin, tromboksanların, leykotrenlərin sintezinə sərf edilir. Bitki mənşəli yağ turşularının strukturunda 2 və daha artıq ikiqat rabitə olduqda onlar çox vaxt bir- birinə birləşmiş vəziyyətdə, yəni konyuqasiya vəziyyətində olur (-CH=CH-CH=CH-); Heyvan toxumalarından alınan lipidlərdə isə ikiqat rabitələr divinilmetan qrupu şəklində yerləşir (-CH=CH-CH2-CH=CH-). Doymamış yağ turşuları otaq temperaturunda maye halındadır. Ikiqat rabitənin sayı artdıqca ərimə temperaturu aşağı olur, qeyri-polyar həlledicilərdə həll olma qabiliyyəti yüksəlir.  Təbii mənbələrdən alınan doymamıs üzvi turşular əsasən sis formada olur: müstəsna olaraq elaidin turşusu trans formadadır. H-C-(CH2)7-CH3 H3C-(CH2)7-C-H ║ ║ H-C-(CH2)7-COOH H-C-(CH2)7-COOH Oleni turşusu Elaidin turşusu (sis-izomer) (trans-izomer)  Piy turşularının kimyəvi xassələri R - COOH qeyri-polyar polyar  Piy turşuları zəif turşu xassəlidirlər, dissosasiyaya uğrayırlar; R-COOH RCOO + H  Piy turşuları qələvilərlə reaksiyaya girib duzlara çevrilirlər; R-COOH + NaOH R-COONa + H2O Bu duzlar sabunlar adlanır: natrium duzları bərk sabun, kalium duzları isə maye sabundur.  Piy turşuları spirtlərlə reaksiyaya girib mürəkkəb efirlər əmələ gətirir; O O R -C + HOR R –C + H2O OH OR  Doymamış piy turşuları tam hidrogenləşərək doymuş piy turşusuna çevrilir. CH3-(CH2)-CH=CH-CH2-CH=CH-(CH2)7-COOH + 2H2 CH3-(CH2)16-COOH  Ali alifatik spirtlər, aldehidlər, ketonlar.  Ali spirtlər mumların tərkib hissəsidir. Bunlara setil spirtini- C16H33OH və miritsil spirtini- C31H63OH misal göstərmək olar.  Ali alifatik aldehidlər piy turşularının reduksiya məhsuludur. Asetilfosfatidlərin tərkibində aldehidin doymamış forması mövcuddur.  Ali alifatik ketonlar bakteriya lipidlərinin tərkibində olur.  Ali çoxatomlu spirtlər, aminspirtlər, kabohidrogenlər.  Ali çoxatomlu spirtlər: Diol lipidlərin əmələ gəlməsində iştirak edir. Əsasən mikroorqanizmlərdə mövcuddur.  Ali aminspirtlər: lipidlərdə 2 növünə rast gəlinir-sfinqozin doymamış aminspirt, dihidrosfinqozin isə doymuş aminspirtdir.  Ali karbohidrogenlər: bir çox mikroorqanizmlərdə normal, şaxəli və doymamış formalarına rast gəlinir.  Yağda həll olan vitaminlər. A, D, E, K və vitaminə bənzər maddələrdən – ubixinon, F vitamini fiziki-kimyəvi xassələrinə görə lipidlər qrupuna aiddirlər.  Terpenlər- molekul strukturuna müxtəlif sayda izopren qalıqları daxil olan bioüzvi birləşmələrdir. Bu maddələrə izoprenoidlər də deyilir. Terpenlər Efir yağları Bitki piqmentləri Kamfora, mentol, (α, β, γ –karotinlər) geraniol, limonen, pinen Kauçuk A vitamini Qatran turşusu skvalen Sitrus bitkilərinin qabığında və inciçiçəyin də olan lanalool efiri. Qızılgülün və ətirşahın tərkibində olan geraniol və sitronellol efiri. Qatran turşuları tsikli strukturlu diterpen birləşmələr qrupuna aiddir. Iynəyarpaqlı bitkilərdə daha çox olur. Terpentin bitkisinin qatranını distillə etdikdə ondan skipidar yağı ayrılır və kanifol adlanan bərk maddə qalır. Kanifolun əsas tərkibi abetin turşusudur. Qatran turşusunun Na və K duzları sabun xassəsinə malikdir. Təbabətdə isə tsikli quruluşlu monoterpen olan mentol və kamforadan geniş istifadə edilir. Steroidlər Steroidlərin kimyəvi strukturunun əsasını doymuş politsikli karbohidrogen olan tsiklopentanperhidrofenantren (steran) təşkil edir.  Sterinlər D qrupu Steridlər vitaminləri Steroidlər Kortiko- steroidlər Öd turşuları Cinsi hormonlar Təbiətdə ən geniş yayılmış sterinlərdir. Sterinlər steran nüvənin 3-cü karbon atomunun hidroksi qrupla,10 və 13-cü karbon atomlarının isə metil qrupu ilə, 17 karbon atomuna 8-10 ədəd karbon atomundan ibarət yan zəncirlə birləşmiş törəməsinə daxildir. Zoosterinlərin ən geniş yayılmış növü xolesterindir. Xolesterinin sterindən fərqi 5- ci və 6-cı karbon atomları arasında ikiqat rabitənin olmasıdır. Xolesterin orqanizmdə piy turşuları ilə birləşərək mürəkkəb efirlər əmələ gətirir. Bu maddələr xolesteridlər adlanır. Stearin,Palm itin Olein turşuları  Xolesterin –suda həll olmayan, üzvi həlledicilərdə həll olan, asanlıqla kristallaşan bərk maddədir. Xolesterin qələvilərlə sabunlaşma reaksiyasına girmir, xolesteridlər isə sabunlaşırlar. Xolesteridləri sabunlaşmasından piy turşusunun müvafiq sabunu əmələ gəlir və xolesterin sərbəst ayrılır. Qanda xolesterin və xolesteridlərin ümumi miqdarı 1,5-2q/l-dir.  sərbəst xolesterin – 0,5q/l  birləşmiş xolesterin- 1,1-1,5q/l  Xolesterin Qan plazmasında xolesterin lipoproteinlərin tərkibində olur. Bu lipoproteinlərdən pre -β-lipoprotein və β- lipoproteinlər xolesterinlə daha zəngindir. Qanda sərbəst xolesterinin miqdarı geniş hüdüdda dəyişir, lakin xolesterin efirinin miqdarı sabit olur. Qanda xolesterinin miqdarının artması – hiperxolesterinemiya adlanır. Bu şəkərli diabet, ateroskleroz, ksantomatoz, miksödema, meninqit və qaraciyərin bəzi xəstəlikləri zamanı müşahidə edilir. Qanda xolesterinin azalması isə hipoxolesterinemiya adlanır. Bu bədxassəli anemiyada, hemolitik sarılıqda, kəskin qaraciyər xəstəliklərində, infeksion xəstəliklərində, ağciyər vərəmində aşkar edilir. Kortikosteroidlər Cinsiyyət hormonlar Xolesterin D qrupu Öd turşuları vitaminləri  Xolesterin Ödün tərkibində xolesterinin miqdarı öd turşularına nisbətən 15- 25 dəfə az olur. Əgər xolesterinin miqdarı artıb, öd turşularının miqdarı azalarsa, onda xolesterin çöküntü halına keçərək öd daşlarına çevrilər. Xolesterin D3 vitamini Xolesterin D2 vitamini  Xolesterin Orqanizmdə toplanan xolesterin artıq hissəsi ödün tərkibində bağırsağa, orada isə reduksiya olunaraq, koprosterinə çevrilir və sonra nəcisin tərkibində orqanizmdən xaric edilir.  Fitosterinlər Sitosterin stiqmasterin Sadə lipidlər Sadə lipidlər  Yağlar və piylər Asilqliserinlər monoasilqliseri n diasilqliserin triasilqliserin  Insan və heyvan orqanizminin əsas yağ ehtiyatı dərialtı sahədə, piylikdə və mezenteriumda olur. Yağlar orqanizmdə -həm ehtiyat qida maddəsi şəklində toplanır, -həm mühafizəedici amin funksiyasını daşıyır, -həm də hüceyrə strukturunun formalaşmasında iştirak edir. Yağların zülallar və karbohidratlardan fərqli xüsusiyyətləri vardır: Bu maddələr suda həll olmadığına görə, - hüceyrə şirəsi ilə qarışmır, - sitoplazmanın fiziki-kimyəvi xassələrinə (pH, osmos təzyiqi) təsir göstərmir, -hidroliz prosesinə uğrayana qədər heç bir reaksiyaya daxil olmur.  Yağlar və piylərin fərqi Piylər – Yağlar –  Tərkibində doymuş  Tərkibində doymamış üzvi turşular olur, üzvi turşular olur,  Aqreqat halları bərk  Aqreqat halları maye olur, olur,  Heyvan mənşəli olur,  Bitki mənşəli olur,  Balıq yağı müstəsna  Kokos və kakao olaraq maye haldadır. yağları müstəsna olaraq bərk haldadır.  Piy və yağların oxşar xüsusiyyətləri.  Hər ikisi sudan yüngüldürlər və suda həll olmurlar. Lakin suya səthi gərilməni azaldan maddələr qatdıqda davamlı emulsiya əmələ gətirirlər. Belə maddələrə emulqatorlar deyilir. Emulqatorlar su və yağ sərhəddində nazik pərdə əmələ gətirərək, kiçik yağ hissəciklərinin bir-birinə qarışmasının qarşısını alır.  Emulqatorlara sabunlar, zülallar və öd turşuları aiddir. Təbii emulqatorlardan ən yüksək bioloji aktivliyə malik olanı –öd turşularıdır.  Piy və yağlar turşu, qələvi və lipazanın təsiri ilə hidroliz olunurlar. Turş mühitdə triasilqliserinlərin hidrolizi temperaturla düz mütənasıb asılıdır. Qələvi mühitdə hidrolizi sabunlaşma reaksiyasıdır. Bu zaman sərbəst qliserin və üzvi turşuların duzları, yəni sabunlar əmələ gəlir. Yağların keyfiyyətini müəyyənləşdirən meyarlar  müəyyənləşdirən meyarlar 1q piyin və ya yağın hidrolizindən alınan turşuların tam neytral-laşdırılması üçün sərf edilən kalium hidroksidin miqdarına sabunlaşma ədədi deyilir. Sabunlaşma ədədi üzvi turşu molekulunda karbon atomları zəncirinin böyüklüyünü ifadə edir. Lakin yağın tərki-bində xırdamolekullu turşularda olur. Bu turşular yağın qaynaması zamanı buxarlanır. Yağların tərkibində xırdamolekullu turşuları müəyyənləşdirmək üçün Reyxert- Meyssel ədədindən istifadə edilir. Reyxert-Meyssel ədədi 5q yağ distillə edildikdə ondan su liə birlikdə buxarlanan turşuların ney-trallaşması üçün lazım gələn 0,1n qatılıqlı natrium hidroksid məhlulu-nun millilitrlərlə miqdarı ilə ölçülür. Yağlarda olan doymamış üzvi turşuların miqdarı haqqında nəticə çıxarmaq üçün yodlaşdırma reaksiyasından istifadə edilir. 100 q yağın reaksiyaya girə bildiyi yodun qramlarla miqdarı yod ədədi adlanır. 1q yağın tərkibində olan sərbəst turşuların neytrallaşması üçün lazım gələn kalium-hidroksidin milliqramlarla miqdarına turşuluq ədədi deyilir. Yağlar saxlandıqda turşuluq ədədi artır.  Yağların keyfiyyətini müəyyənləşdirən meyarlar Yağların qaxsıması: işığın, hava oksigeninin və rütubətin təsiri nəticəsində yağlarda xoşagəlməz iy və dad yaranır. Buna yağların qaxsıması deyilir. Qaxsımanın 2 növü vardır: 1) hidrolitik qaxsıma; 2) oksidləşmə qaxsıma. Hidrolitik qaxsıma zamanı yağların tərkibində olan üzvi turşular sərbəst hala keçir. Bunlarda yağa xoşagəlməz iy və dad verir. Oksidləşməklə qaxsıma zamanı isə yağlar hava oksigeninin təsiri ilə peroksidləşmə reaksiyasına girir. Piy turşuları peroksid zənciri əmələ gələn hissədən qırılaraq aldehid və ketonlara çevrilir. Bu da yağın dadını və iyini dəyişdirir. Yağların qaxsıma dərəcəsi turşuluq ədədi ilə müəyyənləşdirilir. Yağların qaxsımasının qarşısını almaq üçün onlara oksidləşmə prosesinin qarşısını alan maddələr- antioksidantlar qatılır. Bu məqsədlə ən geniş işlənən antioksidant- E vitaminidir. Yağları qaranlıqda, soyuqda və vakumda saxladıqda da qaxsıma ləngiyir, lakin metallar isə bu prosesi sürətləndirir. Sabunlaşma ədədi, Reyxert-Meyssel ədədi, yod ədədi, turşuluq ədədi və ərimə temperaturu kimi göstəricilər yağın keyfiyyətini müəyyənləşdirən amillərdir.  Mumlar Tərkibində ali spirt və piy turşuları olur Spitlər Piy turşuları Stearin turşusu Setil spirti- Efir C16H33OH, rabitəsi Palmitin turşusu Miritsil spirti- Serotin turşusu- C31H63OH C25H51COOH Montan turşusu - Mumlar heyvanların, bitkilərin və mikroorqanizmlərin C27 tərkibində olur. Bu maddələr heyvan və bitki H55COOH orqanizmində əsasən mühafizəedici xarakter daşıyır. Orqanizmi -  rütubətdən,  mikroorqanizmlərin daxil olmasından,  Isti iqlimdən qoruyur.  Mumlar Arı mumu - işçi arıların xüsusi vəzilərində hazırlanır. Tərkibində miritsil spirti ilə palmitin turşusunun mürəkkəb efiri daha çox olur. Bundan əlavə arı mumunda ona spesifik iy və rəng verən bəzi maddələrdə olur. Spermaset - balina və delfinlərin kəllə boşluğundan alınır. Kəllə boşluğunda olan xüsusi fibroz kisədə toplanan spermaset ultrasəs dalğalarının ötürücü funksiyasını yerinə yetirir. Onun tərkibi əsasən setil spirti ilə palmitinin mürəkkəb efirindən ibarətdir. Bundan əlavə miritsin spirti ilə laurin turşusunun efiridə olur. Lanolin – qoyun yununun xarici səthini örtən mumdur. Onun tərkibi iki növ sterinin-lanosterin və aqnosterinin piy turşuları ilə mürəkkəb efirindən ibarətdir. Mumlardan kosmetik məlhəmlər, kremlər və bəzi dərmanlar hazırlanır.  Mürəkkəb lipidlər Mürəkkəb lipidlərin tərkibinə daxil olan komponentlər:  Qliserin  Sfinqozin  Piy turşusu  Fosfat turşusu  Azotlu üzvi maddələr  Karbohidratlar Mürəkkəb lipidlərin ən geniş yayılmış iki qrupu:  Fosfolipidlər Fosfolipidlər tərkibinə fosfat turşusu daxil olan birləşmələrdir. Qliserin və ya Sfinqozin Fosfolipid Piy turşuları Fosfat turşusu Xırdamolekullu birləşmə  Fosfolipidlər Fosfolipidlər həm miokroorqanizmdə, həm bitki toxumasında, həm də insan və heyvan toxumasında mövcuddur. İnsan orqanizmində ən çox sinir toxumasında, bundan əlavə ürək və qaraciyərdə üstünlük təşkil edir. Fosfolipidlər hüceyrələrin plazmatik membranlarının və hüceyrə orqanoidlərinin membranlarını təşkil edir. Yəni orqanizmdə struktur funksiyasını daşıyır. Bundan başqa nəqledici funksiyası da vardır. Ən çox piy və yağların daşınmasında rol oynayır. Fosfolipidlərin tərkibindəki spirtin növündən asılı olaraq 2 qrupa ayırmaq olar: 1) qliserofosfolipid - qliserin spirti 2) sfinqofosfolipid – sfinqozin spirti  Qliserofosfolipid Fosfatidil turşusu Doymuş piy turşusu 16-18 Qliserin Doymamış piy turşusu 16-20 Fosfat turşusu Polyar radikal Polyar qrupunun kimyəvi strukturundan asılı olaraq, qliserofosfolipidlərin bir neçə növü vardır:  Fosfatidilxolinlər (lesitinlər)- fosfatid turşusu ilə xolinin mürəkkəb efiridir. Insan orqanizmində beyin toxuması və periferik sinirlərin tərkibində və həmçinin qan plazmasında rast gəlinir. Bitkilərdən soyada, günəbaxanda, buğda dənində daha çox olur, Bakteriyalarda çox az olur. Xolin- fizioloji aktiv maddədir, orqanizmdə həm sərbəst, həm də birləşmələr şəklində olur. Ən əhəmiyyətli törəməsi asetilxolindir. Bu maddə sinir sisteminin mediatorudur. Bundan əlavə xolin bir çox reaksiyalarda metil qrupunun donoru kimi iştirak edir. Fosfatidilxolin Fosfatidilxolinlər ağ rəngli, mumabənzər maddələrdir, etil spirtində və efirdə yaxşı həll olur, asetonda isə həll olmurlar, qələvinin təsiri ilə hidroliz olunurlar. Spesifik fosfolipaza A fermenti fosfotidilxolinin tərkibindən birinci piy turşusunu (doymuş turşu), fosfolipaza B isə ikinci piy turşusunun (doymamışı) hidroliz edir. Fosfatidilxolin molekulundan yalnız doymamış üzvi turşu hidroliz edildikdə lizofosfatidilxolin (lizolesitin) maddəsi alınır. Bu maddə orqanizmdə hemolitik təsir göstərir. Kobra cinsindən olan ilanların və eşşək arılarının zəhərində fosfolipaza B miqdarı çox olur. Buna görə də ilan zəhəri orqanizmdə hemolizlə nətiçələnir. Fosfatidiletanolamin – fosfatid turşusu ilə kolaminin efirləşmə məhsuludur. Bu maddəyə kefalində deyilir. Fosfotidiletanolamin insan orqanizmində baş beyində, qaraciyərdə; paxlalı bitkilərin meyvəsində geniş yayılmışdır. Fosfatidiletanolaminləri fosfatidilxolindən fərqləndirən xüsusiyyət spirtdə həll olmamasıdır. Fosfatidilserinlər- fosfatidil turşusu ilə serinin mürəkkəb efiridir.Fosfatidilserin turşu xassəlidir. Insan orqanizmində az təsadüf edilir. Orqanizmdə serin, kolamin, xolin fermentlərin təsiri ilə bir- birinə çevrilə bilir. Fosfatidilinozitlər-fosfatid turşusunun altıatomlu tsiklik spirtlə əmələ gətirdiyi mürəkkəb efirdir. Ilk dəfə vərəm mikobakteriyalarında aşkar edilmişdir. Insan orqanizmində sinir toxumasında, ürək, qaraciyərdə və ağciyərdə fosfatidilinozitin miqdarı daha çoxdur. Təbii fosfoinozitlər 3 qrupa bölünür: 1) monofosfoinozitfosfatidlər- molekulunda 1 fosfat turşusu qalığı olur; 2) polifosfoinozitfosfatidlər- molekulunda bir neçə fosfat turşusu qalığı olur; 3) mürəkkəb fosfatidilinozitlər- molekulunda inozit qalığından başqa, aminspirtlər, aminturşular, sfinqozin, monosaxaridlər olur. Fosfatidilşəkər – tərkibində fosfatidil turşusu ilə karbohidrat komponenti vardır. Əsasən bitkilərdə və mikroorqanizmlərdə aşkar edilmişdir. Fosfatidilqliserinlər- tərkibi fosfatidil turşusu və qliserindən ibarətdir. Insan və heyvan orqanizmində olan kardiolipin kimyəvi strukturuna görə fosfatidilqliserindir. Kardiolipinin tərkibində 3 qliserin vardır. Bu maddə əsasən mitoxondrilərdə toplanır.  Fosfatidallar (plazmalogenlər) – tərkibi digər fosfolipidlərdən fərqlidir. Sadəefir Ali spirt (doymamış) Mürəkkə Qliserin b Piy turşusu efir Fosfat turşusu Aminspirt Plazmalogenlər əzələ liflərinin və sinir hüceyrələrinin tərkibində xüsusilə geniş yayılmışdır. Orqanizmdə bütün fosfolipidlərin 20%-ni təşkil edir.  Sfinqofosfolipidlər Sfinqofosfolipidlər (sfinqomielinlər)- molekul strukturuna sfinqozin spirti daxil olan fosfolipidlərdir. Piy turşusu Sfinqozin Fosfat Xolin turşusu Sfinqozin doymamış spirtdir. Molekulu trans vəziyyət olur və d- konfiqurasıyaya uyğun gəlir. Sfinqozinlərin N-asil törəmələri seramidlər adlanır. Sfinqofosfolipidlər sinir toxumasında xüsusilə çox olur. Onlar əsasən sinir toxumasının mielin qişasının tərkibinə daxil olur. Insanda sinir liflərinin mielinləşməsi yenidoğulma dövründən başlayır və 4 ay ərzində davam edir. Buna mielinləşmə dövrü deyilir. Orqanizmdə sfinqomielinlərin sintezi əsasən bu dövürdə daha sürətlə gedir.  Qlikosfinqolipidlər Qlikosfinqolipidlər-tərkibi sfinqozin, monosaxarid və piy turşusundan ibarətdir. monosaxarid Sfinqozin Piy turşusu Əsasən sinir toxumasında toplanır. Qlikosfinqolipidlər Monosaxaridlərin sayından və tərkibindən asılı olaraq 3 qrupa bölünür 1) serebrozidlər, 2) seramidoliqosaxaridlər, 3) qanqlozidlər.  Monosaxaridin növündən asılı olaraq 2 qrupa bölünür 1) qlikozilseramidlər, 2) qalaktozilseramidlər  Qlikosfinqolipidlər Serebrozidlər Seramidoliqosaxa ridlər qalaktoza oliqosaxarid Sfinqozin piy sfinqozin Piy turşusu turşusu: Liqnoste rin Serebron Nervon  Qlikosfinqolipidlər Qanqliozidlər – beyinin boz maddəsində və neyroqliya hüceyrələrində toplanır. Seramid qlükoza qalaktoz N- a asetilqalaktoz (N- amin asetilsfinqozi n) Neyrami n turşusu qalaktoz a Qanqliozidlər əsasən membran reseptoru funksiyasını daşıyır. son