САҚТАР КОНСПЕКТ.docx

**САҚТАР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТТЕР** - Сақтар -- ежелгі дәуірдегі Қазақстан аумағында және Орталық Азияда өмір сүрген ірі тайпалар бірлестігі. - **Уақыты**: Б.з.д. I мыңжылдықтың ортасынан бастап біздің заманымыздың алғашқы ғасырларына дейін. - **Шығу тегі**: Сақтар -- Иран тілдес тай...

**САҚТАР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТТЕР** - Сақтар -- ежелгі дәуірдегі Қазақстан аумағында және Орталық Азияда өмір сүрген ірі тайпалар бірлестігі. - **Уақыты**: Б.з.д. I мыңжылдықтың ортасынан бастап біздің заманымыздың алғашқы ғасырларына дейін. - **Шығу тегі**: Сақтар -- Иран тілдес тайпалар, бірақ түркі мәдениеті мен дәстүрлеріне әсер еткен. **Сақтардың орналасуы және топтары** - Тиграхауда сақтары («шошақ бөріктілер») -- Солтүстік-Шығыс Қазақстан мен Жетісу өңірінде өмір сүрген. - Парадарайа сақтары («теңіздің арғы жағындағы сақтар») -- Каспий теңізі мен Арал теңізінің маңында қоныстанған. - Хаумаварга сақтары («хаома сусынын ішушілер») -- Мауераннахр аймағында, Амудария мен Сырдария өзендерінің бойында өмір сүрген. **Сақтардың қоғамдық құрылысы** - Сақтар қоғамы тайпалық жүйеге негізделген. - Билеушілері: Патша немесе көсем билеген, олардың қолында әскери және саяси билік болған. Сақ патшайымдарының да рөлі зор болған (мысалы, Томирис). - Әлеуметтік жіктеліс: Сақтар қоғамы үш топқа бөлінген: - Жауынгерлер (аристократтар) -- қызыл түс. - Абыздар -- ақ түс. - Малшылар мен егіншілер -- сары және көк түс. **Сақтардың шаруашылығы** - Мал шаруашылығы -- сақтардың негізгі кәсібі болды. Олар қой, сиыр, жылқы өсірген. - Көшпелі мал шаруашылығы -- сақтардың өмір салтына тән. Малшылар жазда жайлауға, қыста қыстауға көшіп жүрді. - Егіншілік -- өзен аңғарларында егіншілікпен айналысқан. Бидай, арпа егіп, өнімдерін сақтаған. - Қолөнер -- металл өңдеу (қола, алтын, темір) және зергерлік бұйымдар жасау өнері дамыған. Қолөнершілер қару-жарақтар, әшекей бұйымдар жасаған. **Сақтардың мәдениеті** - Өнері: Сақтар «аң стилі» деп аталатын өзіндік көркем стильді дамытты. Бұл стильде әртүрлі аңдар бейнеленді (барыс, құс, жылқы, бұғы және т.б.). Аң стилі зергерлік бұйымдарда, қару-жарақтарда және тұрмыстық заттарда көрініс тапты. - Жерлеу дәстүрлері: Сақтар өз көсемдерін үлкен қорғандарға жерлеген. Қорымдардан алтын әшекейлер, қару-жарақтар, тұрмыстық заттар табылған (мысалы, Есік қорғаны, Бесшатыр, Шілікті қорымы). - Діни нанымдары: Сақтар күнге, отқа және табиғат күштеріне табынған. Олар ата-баба рухына сеніп, оларға құрбандық шалған. **Сақтардың тарихтағы рөлі** - Саяси қатынастары: Сақтар басқа ежелгі мемлекеттермен, мысалы, Парсы патшалығы және Александр Македонскиймен байланыста болған. Сақтар Ахеменидтер империясымен соғысқан, бірақ кейбір кезеңдерде одақтас болғаны да белгілі. - Томирис патшайымы: Б.з.д. VI ғасырда сақ патшайымы Томирис парсы патшасы Кир II-мен шайқасып, оны жеңгені туралы деректер бар. Бұл оқиға сақтардың саяси және әскери күші жоғары болғанын көрсетеді. **Сақтардың маңызы** - Сақтар -- қазақ жеріндегі ежелгі өркениеттің өкілдері. Олар көшпелі мал шаруашылығы мен қолөнердің дамуына ықпал етті. - Сақтардың мәдениеті қазақ халқының қалыптасуында маңызды рөл атқарған. Сақтардың өнері, әскери дәстүрлері мен діни нанымдары кейінгі дәуірлердегі түркі тайпаларына әсер етті. - Сақтардың патриотизмі мен батырлық рухы қазіргі Қазақстан тарихында маңызды орын алады. Сақтардың қорымдары мен археологиялық ескерткіштері Сақ тайпаларының қорымдары олардың өмірі мен мәдениетін зерттеуде өте маңызды. **Қорымдар** -- сақтардың жерлеу рәсімдерін, әлеуметтік жағдайын және дүниетанымын түсінуге көмектеседі. **1. Есік қорғаны (Алтын адам)** - Орналасқан жері: Алматы облысы, Есік қаласы маңында. - Уақыты: Б.з.д. V-IV ғасырлар. - Табылған заттар: - «Алтын адам» -- сақ ханзадасы. Оның киімінде 4000-нан астам алтын бұйымдар болған. - Алтын адамның бас киімінде, киімінде сақ мәдениетінің символдары бейнеленген (қанатты аттар, барыстар, құстар). - Сақ ханзадасы жерленген қабірде сонымен бірге алтын әшекейлер, қыш ыдыстар, қару-жарақтар табылды. - Мәні: Есік қорғанынан табылған Алтын адам -- сақтар өркениетінің жоғары дамығанын дәлелдейтін басты ескерткіштердің бірі. **2. Бесшатыр қорымы** - Орналасқан жері: Іле өзенінің бойы, Жетісу өңірі. - Уақыты: Б.з.д. VI-V ғасырлар. - Құрамы: - 31 қорғаннан тұратын үлкен қорым. - Қорғандардың диаметрі 8-ден 70 метрге дейін, биіктігі 2-ден 20 метрге дейін. - Ерекшеліктері: - Үлкен патша қорғандары сақ көсемдері мен ақсүйектерінің жерленген орындары. - Жерленген адамдармен бірге жылқылар да табылған. - Зерттелген заттар: - Қорғандардан түрлі қару-жарақтар, алтын бұйымдар, қыш ыдыстар және басқа тұрмыстық заттар табылған. - Сақтардың қорымдарына қатысты жерлеу рәсімдері мен діни наным-сенімдері туралы мәліметтер. **3. Шілікті қорымы** - Орналасқан жері: Шығыс Қазақстан облысы, - Уақыты: Б.з.д. VII-V ғасырлар. - Мәні: - Бұл қорымнан алтын әшекейлер, қару-жарақтар және түрлі тұрмыстық заттар табылған. - Шілікті қорғаны -- сақ дәуіріндегі «Алтын адам» жерленген тағы бір қорған. Бұл сақ көсемінің қабірінен 400-ге жуық алтын бұйым табылған. **4. Берел қорымы** - Орналасқан жері: Шығыс Қазақстан облысы, Катонқарағай ауданы, Берел алқабы. - Уақыты: Б.з.д. IV-III ғасырлар. - Ерекшелігі: - Қорғандардан патша мен ақсүйектер жерленген. - Жерлеу рәсімінде мумияланған денелер, жылқылар табылған. Жерлеу рәсімінде жылқылардың арнайы салт-дәстүрлері орындалғаны анықталған. - Қабірден шыққан артефактілердің жақсы сақталуы -- Алтай өңірінің табиғи жағдайларымен байланысты. 3\. Сақ қорымдарының маңызы - Сақ қорымдары сақ қоғамының әлеуметтік құрылымын зерттеуде маңызды рөл атқарады. Жерлеу орындарының үлкендігі мен әшекейлер саны жерленген адамның әлеуметтік дәрежесін көрсетеді. - Қорымдардан табылған бұйымдар сақтардың темір өңдеу шеберлігінің және сауда қатынастарының болғанын көрсетеді. - Сақтардың діни нанымдары мен жерлеу рәсімдерінен олардың о дүниеге сенгенін және ата-бабалар культін ұстанғанын байқауға болады. 4\. ҰБТ сұрақтары бойынша кеңестер - Көне қорымдар мен олардың орналасуы: Нақты қорымдардың қайда орналасқанын және олардың қай кезеңге жататынын есте сақтау маңызды (мыс - Археологиялық табыстар: Қорғандардан табылған маңызды артефактілерді білу қажет (мысалы, Алтын адам, жылқылардың жерленуі, қару-жарақтар). - Сақтардың жерлеу дәстүрлері: Қорғандардағы жерлеу рәсімдері мен олардың маңызын білу. Сақтардың о дүниеге сенімі мен жерлеу мәдениетін түсіну қажет. **1. Сақтардың соғыстары және олардың тарихи маңызы** Сақтар -- ежелгі заманда Қазақстан және Орталық Азия аумағында өмір сүрген жауынгер халық. Олардың тарихында ірі шайқастар мен жаугершілік жорықтар ерекше орын алады. Сақтардың әскери күші және соғыс жүргізудегі тәжірибесі оларды көптеген мемлекеттер мен халықтар үшін маңызды қарсыласқа айналдырды. **2. Сақтардың парсылармен соғысы** Сақтардың Парсы империясымен қарым-қатынастарының тарихы күрделі болды. Олар Парсылармен кейде одақтасса, кейде соғысқан. **1. Кир II және Томирис патшайым арасындағы шайқас** - **Уақыты**: Б.з.д. 530 жылы. - **Оқиға**: Парсы патшасы Кир II сақ жеріне шабуыл жасап, сақтарды өзіне бағындырғысы келді. Сақтардың билеушісі **Томирис** патшайым оған қарсы шығып, шайқас басталды. - **Шайқастың нәтижесі**: Томирис патшайым әскери шеберлігін пайдаланып, парсыларды жеңіп шықты. Аңыз бойынша, Кир II шайқас кезінде қаза тапқан. - **Маңызы**: Бұл жеңіс сақтардың әскери қуатының күшті екенін және өз жерін сыртқы жаудан қорғауға қабілетті екенін көрсетті. Томирис патшайымның есімі тарихта сақ патшайымы және батыр ретінде қалды. **2. Дарий I мен сақтар арасындағы шайқас** - **Уақыты**: Б.з.д. 519-518 жылдары. - **Оқиға**: Парсы патшасы Дарий I сақтарды бағындыру үшін үлкен жорық жасады. Ол әскерін дайындап, сақ жеріне қарай бет алды. - **Шайқас барысы**: Сақтардың билеушісі **Скунха** Дарий I-ге қарсы шықты. Парсылар сақтарға қарсы бірнеше рет шайқас жүргізді. Сақтар шайқастарда жеңіліске ұшырағанымен, парсыларды қатты әлсіретті. - **Нәтиже**: Дарий I сақтарды толығымен бағындыра алмады, бірақ сақтардың бір бөлігін Парсы империясына қосып, оларды өзіне одақтас ретінде пайдалануға мәжбүр болды. Сақтар парсылардың кейбір жорықтарына қатысқан. **3. Сақтардың Александр Македонскиймен соғысы** - **Уақыты**: Б.з.д. 329-327 жылдар. - **Оқиға**: Ұлы жаулап алушы **Александр Македонский** (Ескендір Зұлқарнайын) Орталық Азияны жаулап алу барысында сақтарға қарсы шықты. Сақтардың әскери күші мен тәжірибесі Александр үшін маңызды кедергі болды. - **Шайқастың барысы**: Александр Македонскийдің әскерлері сақтардың территориясына еніп, бірнеше шайқас өткізді. Олардың арасындағы ең ірі шайқастардың бірі Сырдария өзенінің бойында өтті. - **Нәтиже**: Александр Македонский сақтарды толығымен бағындыра алмады. Ол сақтардың әскери шеберлігі мен тактикалық шеберлігін мойындап, кейбір сақ көсемдерімен келісімге келуге мәжбүр болды. **4. Сақтардың жауынгерлік тактикасы** - **Көшпелі өмір салты** сақтарға әскери машықты жетілдіруге мүмкіндік берді. Олар: - **Жылдамдық пен шапшаңдықты** тиімді пайдаланды. Жылқылармен тез қозғалып, жауға кенеттен шабуыл жасайтын тактикалары болды. - **Жебелер мен садақтарды** шебер қолданды. Сақ жауынгерлері атты әскерде садақпен ату өнерін жетік меңгерді. - **Партизандық соғыс тәсілдерін** пайдаланып, жауларын қақпанға түсіру, тосқауыл қою әдістерін қолданған. **5. Сақтардың әскери-саяси одақтары** - Сақтар тек соғыспен шектелмей, кейде басқа мемлекеттермен **одақ құрып**, сыртқы жауларға қарсы күресті. Мысалы, парсылармен кейде одақтасып, бірге жорықтарға шыққан. Олар Ахеменидтер империясына қызмет етіп, парсы патшаларының жорықтарына қатысқан. **6. Сақтардың әскери күші және жауынгерлік рухы** - Сақтардың соғыстары олардың жоғары әскери шеберлігін және батылдықтарын көрсетеді. Олар өз жерін жаулардан қорғап қана қоймай, ірі мемлекеттерге қарсы тұра білген. - Сақ жауынгерлері үшін **еркіндік пен тәуелсіздік** басты құндылық болды. Олар өздерінің тәуелсіздігін қорғау үшін қайсарлықпен шайқасып, өз жерін басып алушыларға қарсы тұра білді. **7. ҰБТ сұрақтарына дайындық** - Сақтардың соғыстарында негізгі оқиғалар мен тарихи тұлғаларды есте сақтау маңызды (мысалы, Томирис пен Кир II арасындағы шайқас, Дарий I мен Скунха арасындағы шайқастар, Александр Македонскиймен қақтығыстар). - **Тарихи даталарды** және соғыстардың нәтижелерін есте сақтау қажет. - Сақтардың әскери тактикасы мен жауынгерлік өнерінің ерекшеліктерін түсіну маңызды.