Öğrenme Psikolojisi Ders Notları PDF

Öğrenme Psikolojisi - Alışma ve Duyarlılaşma- Dr. Öğr. Üyesi Selcen YETKİN ÖZDEN [email protected]  Refleksif davranış, yaşantıların bir sonucu olarak artabilir veya azalabilir Ortaya çıkarılan davranışın şiddeti, birbirine zıt olarak çalışan alışma ve duyarlılaşma süreçleri tarafından...

Öğrenme Psikolojisi - Alışma ve Duyarlılaşma- Dr. Öğr. Üyesi Selcen YETKİN ÖZDEN [email protected]  Refleksif davranış, yaşantıların bir sonucu olarak artabilir veya azalabilir Ortaya çıkarılan davranışın şiddeti, birbirine zıt olarak çalışan alışma ve duyarlılaşma süreçleri tarafından düzenlenir Ortaya çıkarılan davranış, sadece uyarıcısı tarafından değil; yakın zamanda karşılaşılan diğer olaylar tarafından da belirlenir Alışma etkileri tepkide azalma ile; duyarlılaşma ise tepkide artma ile kendini gösterir Alışma, duyarlılaşmaya göre, ortaya çıkarıcı uyarıcıya daha çok özgündür Alışma, tüm ortaya çıkarılan davranışların doğal bir özelliğidir Duyarlılaşma, ortaya çıkarılan davranış mekanizmaları üzerinde yer alan ayarlayıcı bir etkiye sahiptir  Refleks Refleks, özgün bir ortaya çıkarıcıya oldukça basit bir tepki olarak ortaya çıkar Descartes tarafından formüle edilmiştir Descartes’a göre ortaya çıkarılan tepkinin şiddeti, doğrudan uyarıcının şiddeti ile ilişkilidir Uyaran her seferinde refleksi ortaya çıkarır Refleksler enerjilerini uyarıcıdan alır Dolayısıyla refleks tamamen otomatik ve kaçınılmaz tepki olarak düşünülüyordu  Descartes’ın hatası.. Descartes, reflekslerin değişmez olduğu ve enerjilerini uyarıcıdan aldığı konusunda hatalıydı Bilim insanları, reflekslerin ortaya çıkarıcı uyarıcı her sunulduğunda aynı şekilde ortaya çıkmadığını göstermiştir Ortaya çıkarılan davranış oldukça esnek olabilir Ortaya çıkarıcı uyarıcıya verilen tepkiler, koşullara bağlı olarak artabilir veya azalabilir  Alışma ve Duyarlılaşmaya Neden İhtiyaç Duyarız? https://www.youtube.com/watch?v=GQDx__TOvSw Temel olarak, alışma ve duyarlılaşma, bizi ilgisiz şeyler üzerinde enerji harcamaktan korur ve hareketlerimizi önemli şeyler üzerine odaklamamıza için verir Refleks tepkilerimizi düzenler ve çevre ile olan etkileşimimizi arttırır. İnsan ve hayvan; her an çok sayıda uyarıcıyla dolu, karmaşık bir çevrede yaşarlar. Tüm uyarıcılara tepkide bulunmak, davranışları çevrenin esiri yapardı. Fakat öyle değil. Davranışlar üzerinde kontrol sağlıyorlar  Pek çok uyarıcı, dikkat etmeye değecek kadar değerli değildir. Dolayısıyla hepsi örneğin yönelme tepkisine yol açmaz Alışma ve duyarlılaşma, çevresel olaylara karşı tepkiselliğimizi düzenlememize ve organize etmemize yarar.  Ortaya çıkan davranışın şiddeti motivasyonel faktörler tarafından; ortaya çıkarılan davranış dizgisi de, harekete geçirilen davranış sistemine bağlı bir yapısal set tarafından belirlenir Tepki sistemleri bazen öğrenme ve yaşantı tarafından organize edilir Alışma ve duyarlılaşma da yaşantı temelinde ele alabileceğimiz davranışsal organizasyonun ilk ilkeleridir  Bir şeyin işlevleri kabul edilebilir sınırlarda veya tanımlanan hedef ranjında sürdürülüyorsa, o Düzenlemede şey ‘Ayarlı’ demektir Temel İlkeler Fizyolojide, ‘Düzenleme’ nin örnekleri çoktur; fizyolojik sistemlerde hedef ranj ‘Homeostatik Düzey’ olarak adlandırılır (Vücut ısısı, Kan basıncı, Kan şekeri vb.)  Bir sistemi istenilen aralıkta tutmak Bu ayarlama için; sistemi bir yönde iten güçlere, sistemi istenilen veya homeostatik nasıl düzeye döndürmeye yarayan mekanizmalarla karşı konulmalıdır gerçekleşir? Soğuk maruziyeti durumunda, vücudun ısınmasını sağlayan ve ısıda düşmeyi gideren tiremenin ortaya çıkması gibi Karşıt Süreçler Düzenleme ya da Alışma ve ayarlama, duyarlılaş genellikle ma da birbirine zıt davranışın çalışan gücünü karşıt düzenleye süreçlerin n karşıt aktivasyon etkilerdir uyla çalışır Bir Ortaya Çıkarıcının Tekrarlayıcı Şekilde Sunulmasının Etkileri Davranışın hemen her türünde alışma ve duyarlılaşma gözlenebilir Bununla ilgili olarak yapılan bir bebek çalışmasında: Bebek, genel uyarıcıların sunulduğu bir ekran karşısına oturtulur. Uyarıcı ekranda göründüğünde bebek ekrana bakar. Bebeğin görsel dikkati, gözlerinin uyarıcıda ne kadar süreyle sabitlendiğine bakılarak ölçülür. Bebeğin uyarıcıya bakma süresinin uyarıcının niteliği ve ne sıklıkla sunulduğuna bağlı olduğu görülmüştür  Alışma- Duyarlılaşma Etkisi Ortaya çıkarılan davranışın şiddetinde azalma ‘Alışma’ olarak tanımlanır Bunun tersine, tepkisellikte bir artma ise ‘Duyarlılaşma’ dır Alışma- Duyarlılaşma çalışmalarında kullanılan bir diğer deney kurulumunda ise ‘irkilme tepkisi’ ne ilişkindir İrkilme refleksi hayvanlarda da kolay gözlenir. (Ses, dokunsal uyarıcılar vb)  Uyarıcı şiddetli olduğunda ona alışma tepkisi geliştirmek daha zordur Bu durumlarda tepkide bulunma önce artış gösterir sonra azalmaya başlar (Örn. Savaş bölgesindeki silah sesleri)  1. Uyarıcı Değişikliği Etkisi: Alışmanın en önemli özelliği, tekrarlarla sunulan belirli bir uyarıcıya has olmasıdır Alışma Uyarıcı değiştirilirse tepkide bir iyileşme Etkilerinin gözlenir, alışma etkisi zayıflar Özellikleri Tepkideki iyileşmenin ne kadar olacağı, yeni uyarıcının önceden sunulmuş olan uyarıcıya ne kadar benzer olduğuna bağlıdır Uyarıcı özgünlüğü, alışmanın belirleyici özelliklerinden biridir  Bebeklerle yapılan çalışmalarda bebeklerin orijinal uyarıcıya yakın uyarıcılara da pek tepkide bulunmadığı gözlenmiştir. Bu duruma alışmada uyarıcı genellemesi denir  Tepkide bulunmanın alışma etkisi ile değil yorgunluk nedeniyle azalması olasılığını; uyarıcı değiştiğinde tepkideki iyileşme ile ayırt edebiliriz 2. Uyarıma Ara Vermenin Etkileri Alışma etkileri genellikle geçicidir Bir süre ortaya çıkarıcı uyaran sunulmadığında zayıflar ve yok olur Tepkide iyileşme uyarımsız geçen süreye bağlıdır Bu duruma kendiliğinden geri gelme de denir  Siz ders çalışırken bir arkadaşınız müzik açarsa; bunu başta fark edebilirsiniz. Fakat ses çok yüksek değilse bir süre sonra sese alışır ve tepki vermemeye başlarsınız Ancak müzik bir süreliğine kapatılır ve tekrar açılırsa tekrar fark eder ve tepki verebilirsiniz  Kendiliğinden geri gelmenin derecesi, dinlenme aralığının süresi ile ilgilidir Ortaya çıkarıcı uyarıcının sunulmadığı aralıklar uzadıkça, tepkide iyileşme artar Ancak bazı durumlarda aralık uzasa da tepkide iyileşme gözlenmez (Örn. Tada karşı yabancılama tepkisinde haftalar sonra dahi kendiliğinden geri gelme görülmez)  İnsanlar ve hayvanlar, tanıdık olmayan yiyecek ve içecekleri almada dikkatli davranır Bu tat neofobisi olarak da bilinir Yeni ve yabancı tatların aynı zamanda tehlikeli olabileceğine dair bir savunma içgüdüsüyle bağlantılı olabileceği düşünülmektedir.  Kısa Süreli Alışma- Uzun Süreli Alışma Alışma etkileri, kendiliğinden geri gelme göstermesine ve göstermemesine göre sınıflandırılır Kendiliğinden geri gelmenin güçlü olduğu durumlar kısa süreli alışma; önemli bir kendiliğinden geri gelmenin olmadığı durumlar ise uzun süreli alışma olarak adlandırılır Bu iki alışma türü bazı durumlarda birlikte de gözlenebilir. (Dinlenme aralığı alışılmış tepkide iyileşme yaratır fakat bazen bu iyileşme tam olmaz) 3. Uyarıcı Frekansının Etkileri Alışma, uyarıcının şiddeti tarafından da belirlenir Genel olarak ortaya çıkarıcı uyarıcının daha şiddetli olduğu durumlarda tepkide bulunmada azalma daha yavaştır 4. İkinci Bir Uyarıcıya Maruz Kalma Etkisi Alışma tek başına uyarıcı tarafından belirlenmez Alışmanın düzeyi aynı zamanda, organizmanın deneyimlediği diğer uyarıcılardan da etkilenir İkinci bir uyarıcıya maruziyet alışılmış tepkide iyileşmeyle sonuçlanabilir. Bu, alışmanın ortadan kalkması (dishabituation) olarak adlandırılır  Örneğin; bebeklere dama desenin uyarıcı olarak gösterildiği bir deneyde bebeklerin görsel odaklanma süreleri ölçülmüştür Görsel uyarıcının 8 kez tekrarı bakma davranışında azalma ile sonuçlanmıştır. Sonrasında dama deseniyle birlikte bir ses uyarıcısı verildiğinde odaklanmada tekrar iyileşme sağlanmıştır Alışılmış uyarıcıya tepki alışılmamış uyarıcı tarafından arttırılmıştır 5. Alışmayı Ortadan Kaldıran Uyarıcıdan Sonra Geçen Zamanın Etkileri Alışmayı ortadan kaldıran bir uyarıcının etkisi kısa sürelidir Bu uyarıcıdan sonra bir dinlenme aralığı gelirse, alışma etkisi ortadan kalkar ve alışılmış tepkinin geri gelme şansı yitirilir  Duyarlılaşma Etkilerinin Özellikleri Duyarlılaşma etkileri, alışma üzerinde etkili olan uyarıcı şiddeti ve zaman faktörlerinden etkilenir Genel olarak daha şiddetli ortaya çıkarıcılarla daha fazla duyarlılaşma etkisi elde edilir Alışmada olduğu gibi, duyarlılaşma etkileri de kısa ve uzun süreli olabilir Alışmadaki kendiliğinden geri gelmenin karşılığı duyarlılaşmada yoktur. Çünkü duyarlılaşma ortadan kalktığında tepkide bulunma azalır  Kısa süreli duyarlılaşmanın aksine, uzun süreli duyarlılaşma uyarımın olmadığı uzun aralıklardan sonra bile gözlenir Duyarlılaşmanın alışmadan farkı, duyarlılaşma etkilerinin belli bir uyarıcıya özgü olmamasıdır Örneğin; laboratuvar sıçanlarının işitsel ipuçlarına reaktivitesi, iğne batırmak ya da çimdiklemek yoluyla arttırılabilir. Sıçanlar acıya bir kez duyarlılaştığında , geniş bir ranjdaki işitsel ipuçlarına artmış bir tepkisellik gösterirler https://www.youtube.com/shorts/MS1fPEZ35R4?app =desktop Alışma ve Duyarlılaşmada İkili Süreç Teorisi Alışma ve duyarlılaşmanın altında yatan süreç ve mekanizmalar Groves ve Thompson (1970) tarafından ortaya atılan İkili Süreç Teorisi ile ele alınmıştır. İkili Süreç Teorisinde S-R Sistemi ve Durum Sistemi İkili süreç kuramına göre, alışma ve duyarlılaşma Sinir süreçlerinin, sinir sisteminin farklı bölümlerinde sistemi çalıştığı kabul edilir S-R Sinir sitemi; Stimulan-Response (S-R) Sistemi sistemi ve Durum Sistemi biçiminde iki işlevsel bileşenden oluşan bir sistem olarak kavramsallaştırılır Durum Sistemi  S-R Sistemi Sinir sistemi ile bir ortaya çıkarıcı arasındaki en kısa yoldur Bu sistem, Descartes’ın refleks yayına karşılık gelir Bir reflekste yer alan en küçük fizyolojik mekanizmadır Tipik olarak, S-R sistemi 3 nörondan oluşur: - Duyusal nöron (Afferent): Uyarıcıyla harekete geçer - Ara nöron (internöron): Duysal nöron tarafından harekete geçirilir - Motor nöron (Efferent): Davranışsal tepki oluşur  Durum Sistemi S-R sisteminin bir parçası olmayan ama S-R sisteminin tepkiselliğini etkileyen sinirsel süreçlerden oluşur Örneğin; spinal refleksler, omurilikte son bulan bir duyusal nörondan ve omurilikteki kasa uzanan bir motor nörondan oluşur. Bu bir spinal refleksin S-R sistemidir. Buna karşın, omurilik beyne çıkan ve beyinden inen sinirsel yolları da içerir. Söz konusu bu yollar, spinal refleksleri düzenlemeye ve spinal refleksler için durum sistemini kurmaya yararlar Alışma Duyarlılaşma Alışma sürecinin S-R sistemi duyarlılaşmanın ise Durum sistemi içerisinde yer aldığı; içerisinde yer aldığı düşünülmektedir Alışma ve duyarlılaşma süreçleri, Alışma ve duyarlılaşma süreçleri, refleks tepkiselliğini düzenleyen refleks tepkiselliğini düzenleyen karşıt mekanizmalar olarak iş karşıt mekanizmalar olarak iş görürler görürler Alışma süreci duyarlılaşmadan güçlü Duyarlılaşma alışmadan güçlü olduğunda net etki, davranışsal olduğunda ise davranışta artış çıktıdaki azalmadır görülür  İkili Süreç Kuramının Sonuçları S-R sistemi, bir ortaya çıkarıcı uyarıcı her sunulduğunda harekete geçer. Alışma süreci, S-R sistemini çalıştırdığı için S-R sisteminin her aktivasyonu alışma sürecinde birikme ile sonuçlanır Bu alışmayı ortaya çıkarılan davranışın evrensel özelliği yapar Alışma sürecinin evrenselliği, alışma etkisinin veya tepkide azalmanın her zaman gözleneceği anlamına gelmez Çünkü bu alışma sürecine duyarlılaşma süreci aktivasyonuyla karşı konulup konulmayacağına bağlıdır Alışma etkisi aynı zamanda ortaya çıkarıcı uyarıcının ne zaman sunulduğuna da (dinlenme aralığı) bağlıdır  Duyarlılaşma süreci ise evrensel kabul edilmez Duyarlılaşma, Durum sisteminde ortaya çıkar Durum sistemi, S-R sisteminin tepkiselliğini ayarlar, fakat ortaya çıkarılan davranışın oluşması için gerekli değildir Davranış S-R sisteminde tek başına ortaya çıkabilir Duyarlılaşma ne zaman harekete geçirilir? Duyarlılaşma uyarılmışlığı temsil etmektedir. Organizma şiddetli veya önemli bir uyarıcı ile karşılaşırsa ortaya çıkar (Yüksek ses, önemli bir kaza haberi vb.) Alışmanın tersine duyarlılaşmada tepki ilgilenilen uyarıcı tarafından ortaya çıkarılmak zorunda değildir  Alışmayı ortadan kaldıran uyarıcının sunumu, alışılmış tepkinin geri gelmesiyle sonuçlanabilir. Bu durum ikili süreç kuramına göre; ikinci uyarıcı olan sesin durum sitemini harekete geçirmesi ve görsel uyarıcıya daha önceden gerçekleşmiş olan alışmanın üstesinden gelinmesi söz konusudur Bu yoruma göre, alışma sürecinin ortadan kalkması; alışma sürecini zayıflatmak veya tersine döndürmekten çok, duyarlılaşma sürecinin eklenmesi ile yaratılır  İkili süreç kuramı, kısa süreli alışma ve duyarlılaşma etkilerini tanımlamakta oldukça iyidir. Buna karşın uzun süreli alışma ve duyarlılaşmaya ilişkin açıklamaları tutarsızdır Uzun süreli alışma ve duyarlılaşma etkilerini çağrışımsal öğrenme mekanizmaları çerçevesinde ele almak daha iyi açıklamalar sağlayacaktır  Haftaya görüşmek üzere..