Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti (UNEC) Multikulturalizmə Giriş (PDF)

**Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti (UNEC)** **"Humanitar fənlər" kafedrasının** **baş müəllimi İbrahim Məmməd oğlu Babayev** babayevibrahim\@inboxşru **Fənn: "Multikulturalizmə giriş"** **Mövzu: 2 İctimai-fəlsəfi fikir tarixində tolerantlıq və multikulturalizm** **ideyaları** 1. **Qədim azərbaycanlıların mifik təsəvvürlərində toleranlıq.** 2. **Azərbaycanda yayılmış sosial ədalətlə səciyyələnən dini-etik təlimlərdə tolerantlıq və multikulturalizm ideyaları.** 3. **Azərbaycanda İslamın yayılması və İslamda tolerantlıq.** 4. **N. Tusinin görüşlərində tolerantlıq ideyaları** *Mühazirə mətni mənimsənildikdən sonra tələbə Azərbaycanın mədəniyyətlər qovşağında yerləşməsi, həm dini azadfikirliyin və tolerantlığın olmasına, həm də yeni dini cərəyanların zaman-zaman yaranmasına və inkişafına zəmin yaratmışdı. Azərbaycan olduqca unikal bir mədəniyyətə malik olmasını bilməlidirlər.Bu torpaqda uzun əsrlər boyu dünyanın ən aparıcı mədəniyyət sistemlərinin təbii, tarixi inteqrasiyası baş verməsini öyrənməlidirlər. Bu torpaqda atəşpərəstlik, türk, iran, qafqaz, yəhudi, xristian, islam, Şərq, Qərb, slavyan, sosializm və s kimi müasir dünya sivilizasiyasını formalaşdıran mədəniyyətlər çulğalaşmış, dünyanın inkişafı üçün görkəmli olan mədəniyyət, inkişaf modelləri yaratmışdır.Qədim tarixə malik ədəbiyyatımızın,fəlsəfəmizin,publisistikamızın və ümumiyyətlə ictimai fikir tariximizin hər bir nümayəndəsi bu dəyərləri nəinki qəbul etmiş,hətta onları öz dünyagörüşünə çevirmiş və hər elmi-fəlsəfi,ədəbi yaradıcılıgın arxasından öz dövrünə xas ictimai-siyasi nəfəsini,ritmini,nəbzini vurması haqqında məlumatlı olmalıdırlar.* **1. Qədim azərbaycanlıların mifik təsəvvürlərində toleranlıq.** Arxaik mədəniyyətlərin hamısı mənbəyini mifoloji təsəvvürlərdən alır.**Hər bir xalqın tarixinin, ilkin ictimai fikrinin öyrənilməsin də miflər mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Xalqların ictimai fikir tarixi əvvəlcə mifologiya şəklində olmuş, sonra əsgi dinlər, inanclar sistemi gəlmişdir. Mifoloji şüur ictimai şüurun formalarından biridir. Mifoloji şüur qədim insanın hələ təbiətdən ayırılmadığı, fövqəltəbii qüvvələrin təsiri nəticəsində yaranan ilkin emosional şüur formasıdır. Mifoloji şüur fərdə, mifoloji düşüncə isə kollektivə məxsusdur. L. Brül mifoloji düşüncəni məntiqəqədərki təfəkkür, şüur tipi kimi qiymətləndirir. Bəşəriyyətin lap qədim çağlarında, insanın özünü təbiətdən ayırmadığı dövrdə mifoloji şüurun da söykəndiyi xaotik təfəkkür tərzi olmuşdur ki, buna da ədəbiyyatda Mifoloji təfəkkür deyilir. Mifoloji təfəkkürdə yaranan ideyalardır, mifoloji şüurun yaratdığı isə konkret məhsuldur. Yəni mifoloji təfəkkürdə qədim insanların öz dünyaları ilə bağlayan ilk ibtidai "dini" təsəvvürlərin formalaşması əsas yer tutur, mifoloji şüura isə dini-mifoloji strukturların sabitləşməsi və onların ibtidai cəmiyyəti idarə edən qüvvəyə çevrilməsi xasdır. Mifoloji təfəkkürdə ibtidai insanların təbiət qüvvələri qarşısında keçirdiyi qorxu hissi başlıca rol oynayır. Mifoloji şüurda isə qorxu müəyyən inam və sitayişlərə, dini mərasim və rituallarla əvəz olunmmuşdur.** İbtidai təfəkkürdən sonra mifoloji şüurun formalaşması, əsasən, qədim dünyanın mənzərəsinin xaotik quruluşundan harmonik quruluşa - nizamlılıq, sistemlilik, tarazlılıq düzümünə başlaması ərəfəsinə təsadüf edir/ Mif dünyanın işarələrlə, sakral obrazlarla dərkidir. M**ifologiyaya verilən təriflərdən biri belədir: "Mifologiya dünyanı özünəməxsus qanun və vasitələrlə biçimləyən və izah edən dinamik işarələr sistemidir". Yəni mifologiya əsgi gerçəkliyi simvollarla izah edən bir sistemdir.".** Qeyd edək ki, qurd bir totem kimi türk xalqlarının demək olar böyük əksəriyyətində tarixən ulu əcdad, xilasedici, yolgöstərən, müqəddəs bir varlıq kimi qəbul edilmiş və xalqın mifoloji təfəkküründə, zoomorfik təssəvüründə özünəməxsus parlaq bir yer tutmuşdur. Qurdun qorxmazlıq, toxunmazlıq simvolu kimi xalqın mifik dünya görüşündə özünə yer tutması el arasında qurdun bədən əzalarına qarşı müxtəlif münasibətlərin bu günə qədər qorunub saxlamasında da öz əksini tapmışdır. Yeni dövr və orta yüzillər mədəniyyətlərindən fərqli olaraq arxaik mədəniyyətlərdə nəinki ideoloji sahədə, hətta bötövlökdə etnik-mədəni sistem daxilində elə bir gözəgəlimli diferensiasiya yoxdur. Onların başlıca səciyyəvi cəhəti sinkretizmdir (bir şeyin inkişafının ilk mərhələsi üçün səciyyəvi olan ayrılmazlıq, qovuşuqluq). Arxaik sinkretizmin özülü və başlıca şərti mifologiyadır. Başqa sözlə,bütövlükdə qədim mədəniyyətin, yaxud tək-tək etnik-mədəni sistemlərin bərpası üçün birinci olaraq mifologiyanı öyrənmək gərəkdir. Onun ayrı-ayrı ünsürlərinin araşdırılması və bu yolla milli mifologiyanın bərpası, öz növbəsində, konkret etnik-mədəni sistemin bərpasını təmin edir. Kosmoqonik miflər hər bir mifoloji sistemin özəyini təşkil edir. Bu miflərin məzmunu "nizamlayıcı kosmik başlanğıcla dağıdıcı xaotik başlanğıcın mübarizəsi", dünyanın (kosmosun) yaranması, təbii obyektlərin formalaşması və b. hadisələrdən ibarətdir. Dünyanın və kainatın sonu barədə süjetləri əhatə edən esxatoloji mifləri də bu sıraya aid etmək gərəkdir. Çünki mifoloji düşüncədə kosmoqonik proses müəyyən zaman və məkan sərhədləri olan dövri hadisə kimi qavranılır **2. Azərbaycanda yayılmış sosial ədalətlə səciyyələnən dini-etik təlimlərdə tolerantlıq və multikulturalizm ideyaları.** **Zərdüştilik.** Bu dinin banisi Zərdüştün anadan olduğu yer, həyat və fəaliyyət zamanı məsələsi onu tədqiq edən alimlər üçün uzun müddət qaranlıq qalmış və indi də tam aydınlaşmır. Orta əsrlərin bir çox müsəlman müəllifləri, eləcə də Əbu Reyhan Biruni (973-1048/50) bu peyğəmbərin vətəninin Azərbaycan olduğunu demişlər. İngilis şərqşünası Cekson da bu fikirdədir. Onun təsdiq etdiyinə görə, bu peyğəmbərin anadan olduğu, uşaqlığını və gəncliyini keçirtdiyi yer Azərbaycandakı Savalan ətrafıdır. Hələ yoxsul bir uşaq ikən, görünür, yeddi yaşına yaxın onu ruhani (din xadimi) olmağa hazırlayırdılar. Artıq 15 yaşında Zərdüşt ruhani olur. 20 yaşından 30 yaşadək o, tərki-dünya həyat tərzi keçirərək bütünlüklə öz hisslərinə, duyğularına qapılır. Saatlarla daldığı düşüncələrini və bunun nəticəsində əldə olunan özünüdərkin nəticələrini gil lövhəciklər üzərində yazır. O özü qatalarda başlanğıcda özünü atsürvan -- ruhani (din xadimi), mantran --mantr (ovsun) yazan, sonda isə vaedemna -- «ilahi ilhamlı müdrik müqəddəs» adlandırır. Rəvayətlərə görə, Zərdüşt həqiqət axtarışında diyar-diyar dolaşarkən dəfələrlə zorakılıqlarla, müharibələrlə, qarət və qətllərlə, mal-qara oğruları ilə qarşılaşmışdır. Bütün bu hallarda o özünün gücsüz olduğunu görürdü. Ancaq ədalətə, əxlaqi təmizliyə can atması onu tanrının -- Ahurun güclülərə də, zəiflərə də eyni dərəcədə aid olan, təmiz ideyaların təntənəsinə yönələn, əmin-amanlıq və qayda-qanun yaradan, dinc həyatı təmin edən qanununu axtarmağa sövq edirdi. Zərdüşt bu uca tanrıların (ilahələrin) verdikləri bütün o təlimləri və vəhyləri bəşəriyyətə verməyə (ötürməyə) çalışaraq onları ayrıca bir vəhylər kitabında «Avesta»da yazır. Bu iki başlanğıc arasındakı mübarizə son nəticədə bir ümumi, dünya miqyaslı münaqişəyə (konfliktə) çevrilir. Bu dünya miqyaslı böyük ümumi prosesdə insana böyük rol verilmişdir. Zərdüşt qatalarda deyir: «Mən varlığın başlanğıcındakı iki ruh haqqında danışmaq istəyirəm. Onlardan işıqlı ruh (Spenta-Manyu) şər ruha (AnhraManyuya, Ahra Manyuya) dedi: \"Bizim fikirlərimiz də, təlimlərimiz də, iradəmiz də, əqidələrimiz də, sözlərimiz də, işlərimiz də, inancımız da (dinimiz də), canlarımız da bir-birinə uyğun gəlmir...\" Bu iki ruhdan Druc (yalan, hərc-mərclik) ruhu şər işini, Artu (həqiqət, qayda-qanun) isə səmanı paltar kimi geyinən ən müqəddəs ruhu və Ahura-Mazdanı (xeyir Allahını) öz düzgün işləri ilə razı salanları seçdi. Bu iki ən ilk ruh düşüncədə də, sözdə də, işdə də biri xeyirxah, o biri yaramaz olan əkizlər kimi meydana gəldilər. Onlardan yaxşısını bədniyyətlər yox, xoşniyyətlər düzgün seçdilər». Zərdüşt öz təliminin başlanğıcında hind-İran tayfa dinində sayı çox olan bütün allahları ataraq xeyir allahı (tanrısı, məbudu) Ahura-Mazda kainatı və bütün canlı varlıqları, insanları və heyvanları yaradıb onlara xeyirlə şər, həqiqətlə (doğru ilə) yalan arasında azad seçim imkanı vermiş vahid bir Allah araya gətirmişdi. Burada onu qeyd etmək yerinə düşərdi ki, dini ideologiya tarixində ilk dəfə məhz zərdüştilikdə ictimai bəla problemi irəli sürülmüşdü. Belə ki, zərdüştiliyə qədərki sayı çox olan xeyir və şər allahları (tanrıları) cürbəcür qurbanlarla razı salınırdılar: onlardan bəzilərinə ehtiram əlaməti olaraq, başqalarına isə dəhşət və qorxudan qurban kəsirdilər. Ancaq onlarda ümumdünya xeyir və şər ideyaları hələ yox idi. İnsanlar taleyə boyun əyərək onun bütün «hədiyyələrini» dinməz-söyləməz qəbul edir, hətta, nə yollasa, ona təsir göstərməyə belə çalışmırdılar. Birinci olaraq Zərdüşt öz təlimində ictimai bəla ilə mübarizənin bütün imkanlarından söz açdı. Budur, burada insana böyük rol verilir, o könüllü olaraq xeyir və şər düşərgələrindən birini seçməklə düzgün seçim etməlidir. Bu mənəvi seçim azadlığında şəxsiyyətin əsarətdən qurtulması öz əksini tapmışdır. Bu peyğəmbərin təliminə görə, insan Xeyrin, Həqiqətin (Doğrunun) və Vicdanın Şər, Yalan və Qaranlıq üzərində qələbəsinə kömək etməlidir. Bəs insan iki başlanğıcın gərgin mübarizəsində nəyə müraciət etməlidir? Hər şeydən qabaq dinc əməyə, «xoş (saf) niyyətə», «xoş (xeyirxah) sözə», «xoş əmələ». İnsan şər üzərində qələbəyə kömək etməlidir. Bu qələbə heç də sitayiş və dualarla əldə edilmir. Fövqəltəbii qüvvələrin bu həyatda və o dünyadakı (axirətdəki) xoşbəxt həyatda mərhəmətini bol-bol qurbanlar kəsməklə də qazanmaq mümkün deyil. Bundan əlavə, mal-qaranı qurbanlıq məqsədilə məhv etmək də cinayətkarlıqdır. Zərdüşt öz sözünə belə davam edir: «Ahura-Mazdanın yaratdığı bütün şeylərdən birinci yerə mal-qara qoyulmuşdur... Ahura-Mazdanı mədh etmək və mal-qaraya yem vermək -- biz bunları hər şeydən yaxşı\[hərəkətlər\] sayırıq». ***Xeyrin Şər üzərində qələbəsi maddi nemətlərin kənd təsərrüfatında səylə çalışmaq, torpağı qeyrətlə becərmək, mal-qaraya qayğı ilə yanaşmaq yolu ilə çoxaltmaqla əldə edilir.*** «Avesta»ya, onun daha sonrakı kitabı «Vendidat»a («Dayvlar əleyhinə» (Divlərə qarşı) qanun) görə, taxıl becərmək şər başlanğıca zərbə vurur və Xeyrin işini on min dua oxuyanda olduğu qədər irəli aparır. «Taxıl cücərəndə divləri tər basır, xırmanda döyülən taxıl sovrulub təmizlənəndə divlər gücdən düşür, \[dəyirmanda\] un çəkiləndə divlər fəryad edirlər... Qoy həmişə evdə un qidası olsun ki, divlər yaralansınlar (iflic olsunlar) -- bundan onların ağızları od tutub yanır və onlar qaçıb aradan çıxmağa çalışırlar» -- deyə «Avesta»da bu haqda bəhs olunur. Sonra deyilir: «...onlar evə də, kəndə də, vilayətə də, ölkəyə də dilənçilik və iflas (xarabazarlıq) gətirirlər. Onlarla silah gücünə mübarizə aparmaq lazımdır». Peyğəmbər öz təliminin tərəfdarlarına bu həyatda şər qüvvələrlə real mübarizədən ibarət belə bir çağırışla müraciət edir. Yuxarıda sadalanan mübarizə üsulları və yolları ilə yanaşı, səxavət göstərmək, vicdanlı olmaq, əhdə vəfa etmək kimi adi xeyirxahlıqlar da nəzərdə tutulurdu. «***Avesta»da ictimai quruluşun və hüquqi institutların tam mənzərəsi canlandırılmış, ideal cəmiyyət - sülh, səadət cəmiyyəti, düşmənçilik və zorakılığın olmadığı, əmək adamları cəmiyyəti təsvir olunmuşdur.*** «Avesta»da göstərilir ki, «Mən (Zərdüşt -- Ə.Ə.) müharibələri rədd edib, silahı bir yana tullamağı istəyən Məzda dininə inanıram... kəndlərin dağılması, mal-qaranını talanı və oğurluğun əleyhinəyəm... get-gəl azadlığı, mənzil, mülk toxunulmazlığı tərəfdarıyam». ***Zərdüşt qarəti, qətli, yalanı, zülmü, hiyləni, basqını, ədalətsizliyi, tamahkarlığı və s. şər qüvvə olan Əhrimənin əməli hesab edir.*** Yer üzündə olan bütün yaxşılıqları, xeyirxahlıqları, paklıqları və s. hamı üçün nemətlərin yaradıcısı olan Hörmüzün əməli sayır. **Azərbaycanda manilik.** Qeyd etmək lazımdır ki, artıq b.e. I minilliyin ilk əsrlərində Qərbi Midiyanın (yaxud o zaman adlandırıldığı kimi, Atropaten Midiyasının) vilayətlərində o dövr üçün səciyyəvi olan ictimai ədalətlə səciyyələnən dini-etik təlimlər geniş yayılmışdı. Azərbaycanda da yayılmış belə təlimlərdən birinin banisi Mani hesab olunur. Manilik adı almış dini hərəkat onun adı ilə bağlıdır. Bu təlim rəsmi zərdüştiliyə qarşı yönəlmişdi, odur ki, zərdüştilik onu küfr (kafirlik, dinsizlik) hesab edirdi. Nəqqaş Maninin öz şəxsiyyəti çoxcəhətli olmuşdur. Bəzi məlumatlara görə, onun yaşadığı dövr 216/217-ci illərdən 274/276-cı illərədək olan fasilədə tərəddüd edir. Bu tarixi 240-274-cü illər olaraq göstərməklə onun cəmi 34 yaşyaşadığını bildirən müəlliflər də vardır. Onu istedadlı rəssam, filosof və mühəndis kimi tanıyırdılar. Onun istedadlı bir rəssam olduğu Firdovsinin (934-1020/1030), Nizaminin (1141-1209), Hafizin (təqr. 1325-1389/1390) xatirələrində və ayrı-ayrı əsərlərində öz əksini tapmışdır. Maninin bir filosof olduğu haqqında geniş məlumatlar bizə ərəb alimi Əbdürrəhman Cahizdən (775-868), xristian ilahiyyatçıları Avqustindən (IV-V əsrlər) və odessalı Yefremdən (VI əsr), habelə XIX əsrin fransız rəssamı Qogendən (1848-1903) gəlib çatmışdır. Mani iyirmi dörd yaşında özünü peyğəmbər elan edərək öz missioner fəaliyyətinə Şərqdə (Həmədanda) başlamışdır. Onun atası əsilzadə nəsildən olan Babil aramilərindən (arameylərindən), anası isə iranlı qadın idi. Hələ gənc ikən o, Şərqi İranda və Hindistanda olmuş, buddizmlə, brəhmənizmlə (brahmanizmlə) və Orta Asiyanın yerli dinləri ilə tanış olmuşdur. Artıq 243-cü ildə I Şapur onu yeni bir «dünya dini»nin banisi kimi qəbul etmiş və o, hökmdara özünün «Şapurakan» («Şapurun kitabı», «Şapurnamə») əsərini təqdim etmişdir. Rəsmi olaraq tanınmış manilik təliminin tarixi də elə həmin zamandan başlayır. Bundaqn başqa o "Sirlər kitabı", "İki prinsip haqqında kitab", "Praqmataya" ("Nəsihətnamə"), "İncil" adlı əsərlərində də özünün yeni təlimini şərh etmişdir. Manilik zərdüştilikdən ardıcıl dualizmi ilə fərqlənirdi. Maniliyə görə, Xeyir və Şər (Nur və Zülmət) hər ikisi ilkindir Mani öz dinini yeganə düzgün, hamı üçün ümumi, bütün mövcud dinləri əvəz edən bir din sayırdı. Guya elə Mani özü də bu dünyaya məhz bu məqsədlə -- bütün dinləri birləşdirib bir din etməyə göndərilmişdir. Bu din özündə müxtəlif dinlərin: zərdüştiliyin, xristianlığın, buddizmin kimi dinlərin ünsürlərini birləşdirərək, sanki aşağı təbəqələrin ierarxiyanın (aşağıdan yuxarı tabeçilik qaydasının) zinəti və sərvəti əleyhinə etirazını əks etdirirdi. Maninin təlimi allaha və iblisə, göylərə və cəhənnəmə, hər bir adamın öləndən sonra mühakimə olunacağına, müqəddəs möminlərin səma qüvvələri arasında əbədi həyat sürəcəyinə əsaslanırdı. Manilik kilsə ayinlərinin sadələşdirilməsinə çalışır, ümumi bərabərlik təbliğ edir, bu da öz növbəsində insanları istismarın hər bir -- istər dünyəvi olsun, istər ruhani -- növünə qarşı mübarizəyə yönəldirdi. Maninin təlimi də Zərdüştün təlimi kimi olduqca dualist bir təlim olub yalnız bir şeydə ondan fərqlənirdi: o, pessimist (bədbin) səciyyə daşıyırdı, yəni bu təlimdə iki başlanğıcın mübarizəsində Xeyrin (Yaxşılığın) qələbəsi inkar edilirdi. Mani dünyaya şərin tam təcəssümü kimi baxırdı. O elə hesab edirdi ki, daha yaxşı olar ki, insan dünya işlərindən imtina etsin, öz həyatını tərkidünyalıqla və ismətlə keçirtsin. Belə olsa, insanın ruhu səmalara ucala bilər. Maniliyin zərdüştiliyin həyatsevər prinsiplərindən bu köklü fərqi Maninin köhnə dinə hörmətlə yanaşmasına maneçilik törətmirdi. Onun düşüncəsində zərdüştilik də, xristianlıq da, buddizm də bir düzgün dindirlər, yalnız insanlar bu dini başa düşmədiklərindən təhrif etmişlər***. Mani özü isə Yer üzünə göndərilmişdir ki, əsl dini bərpa etsin. Bu münasibət islam dininin iudaizm və xristianlığa münasibəti ilə üst-üstə düşür***. Bizə gəlib çatmış mənbələrə görə, Maninin təlimi onun özünün tərtib etdiyi və ardıcıllarının qoruyub saxladıqları yeddi kitaba daxil olmuşdur. Bunlardan birincisi «Böyük», yaxud «canlı» («Diri») İncil adı ilə tanınır. O hər biri əlifbanın bir hərfi ilə başlayan 22 hissədən ibarət idi. Yeddi kitabın hamısının əlyazmalarında Xeyrlə Şərin, İşıqla Qaranlığın mübarizəsi mövzusuna həsr olunmuş çoxlu gözəl illüstrasiya var. Öz dinini 40 il təbliğ edən Mani dualizm prinsipi-- Nur və zülmətin mübarizəsini ön plana çıxarmışdır.. Mani hələ özü sağ ikən onun təlimi Şərqdə sürətlə yayılmışdı. Bu dinin yayılmasının başlanğıcında onu xeyirxahcasına qəbul edən Sasanilər sarayının yuxarı təbəqəsi onun kütlələrə sürətlə artan təsirini gördükdə öz siyasətini kəskin olaraq dəyişir. Maninin yoldaşlarını (tərəfdarlarını, əshabələrini), ardıcıllarını izləməyə başlayırlar. İrandan qaçmağa məcbur olan Mani özü uzun illər sərgərdan həyat keçirdikdən sonra ora qayıda bilir. Sasanilər sülaləsinin IV hökmdarı Bəhramın hakimiyyəti (273-276) zamanı Mani həbsxanaya salınır və işgəncələrdən ölür. **Məzdəkilik.** Azərbaycanda dövran sürən başqa bir dini-etik təlim V əsrdə meydana gəlmiş və adını öz banisi Məzdək-Bamdadın adından götürmüş məzdəkilər təlimi idi. Məzdək-Bamdad V əsrin 50-ci illərində anadan olmuş, bəzi mənbələrə görə 528/529-cü illərdə, bəzilərinə görə isə 524-cü ildə ölmüşdür. Nizamülmülkün (1017-1092) «Siyasətnamə» əsərində qeyd olunduğuna görə, Məzdək mənşəcə kahin silkindən idi. O öz ideyalarını Həmədan şəhərində yaymağa başlamışdı. Bu təlim din pərdəsi altında aparılan güclü antifeodal hərəkata çevrilmişdi. Məzdək deyirdi: «Allah öz nemətlərini yaratmışdır ki, insanlar onları öz aralarında tən bölsünlər. Ancaq insanlar bir-birinə qarşı ədalətsizlik edirlər. Ona görə də əmlak varlılardan alınıb yoxsullar arasında bölünməlidir» Məzdəkilər oğruluğu, yalanı, zülmü pisləyir, bir yandan kahinlərin, başqa yandan dünyəvi əyanların (aristokratiyanın, zadəganların) əməkçi əhalini ikiqat istismar etməsinə qarşı çıxırdılar. Məzdəkin yaydığı ideyalar çox halda onun özündən qabaqkı dini təlimdən -- manilikdən götürülmüşdü. Onlar maniliklə özlərinin pessimizminə (bədbinliyinə) və asketizminə (tərki-dünyalığına) görə yaxın idilər. Məzdəkin fikrincə, ***insan özünə oxşayanı (insanı) öldürməməli, ət yeməməlidir, ancaq o İşığın Qaranlıq üzərində qələbəsinə, cəmiyyətin bütün üzvləri arasında dözümlülüyün (indi dəbdə olan terminlə desək, «tolerantlığ»ın) və qardaşcasına məhəbbətin artmasına kömək etməlidir.*** Bərabərhüquqluluğun və qardaşlığın əldə olunması üçün isə acgözlüyü və paxıllığı doğuran səbəblərin kökünü kəsmək zəruridir. Elə buna görə də məzdəkilik əmlakın ümumi olmasına çağırırdı. Belə çağırış həyat nemətlərinin ədalətli, tən bölgüsü, insanlar arasında fərqin aradan qaldırılması tələbi bu hərəkata icmaçı kəndliləri, feodallardan asılı təhkimli kəndliləri və qulları çəkib gətirirdi. Sonralar bu hərəkata peşə sahibləri, şəhər yoxsulları, xırda və orta torpaq sahibləri də qoşuldular. Əmlak ümumiliyi ilə yanaşı, məzdəkilik qadınların da ümumi olmasına çağırırdı Məzdəkilik ardıcılları belə hesab edirdilər ki, keçmişdə xeyir qüvvələr şər qüvvələr üzərində qalib olduğu üçün insanlar sülh və dostluq şəraitində yaşamışlar. Ancaq tarixi inkişafın müəyyən pilləsində əks proses baş vermiş, Şər qüvvələr təsadüfən Xeyir qüvvələrə qalib gəlmişdir. Elə bu zamandan Yer üzündə şər, paxıllıq, oğurluq və müharibələr meydana gəlmişdir. Buna görə də məzdəkiliyin növbəti çağırışlarından biri istehsal vasitələri və məhsulları üzərində ümumi mülkiyyətin xas olduğu ibtidai-icma quruluşuna qayıdışa çağırış idi. \`Məzdəkilər hərəkatı bir neçə onillik müddətində davam etmişdir. Öz missioner fəaliyyətinin qızğın çağlarında Məzdəkin moizələri elə inandırıcı idi ki, o özünün sosial (ictimai) islahatlara dair ideyalarından xoşu gələn şah I Qubadın rəğbətini qazana bilmişdi. Bu ideyalar düşmənə qarşı fəal müqavimət göstərmək işində imperiyanın gücünü artırmalı idi. Ancaq I Qubadın oğlu I Xosrovun (VI əsrin I yarısı) hakimiyyəti dövründə Məzdək kafir (dinsiz) elan olundu. Hərəkat bütünlüklə yatırıldı, «peyğəmbər» və onun çoxlu ardıcılları öldürüldü. Qeyd etmək lazımdır ki, məzdəkilik ideyaları xalqın ağlını uzun müddət çaşdırdı, onların Azərbaycanda təsiri lap islam dininin tarix səhnəsinə çıxdığı zamanadək hiss olunurdu. Bundan da sonra məzdəkilik ideyaları başqa bir dini etik təlimin -- Azərbaycanda IX əsrdə yayılmış xürrəmilər hərəkatının əsas prinsipləri sırasına daxil oldu. \"Məzdək deyirdi ki: 'Tanrı torpaqdan yeməyi və bütün ehtiyacları, xalq onları aralarında bərabər bölüşsün deyə yaratmışdır. Heç bir kimsə digərinin payından alıb götürə bilməz. Hər kəsin varlıq baxımından bərabər olması üçün, qətiliklə birinin ortaya çıxıb zəngindən götürərək kasıba verməsi lazımdır. Hər kim olursa olsun, kimsənin bir başqasından daha çox varlıq, mal-mülk və birdən çox qadına sahib olmağa haqqı yoxdur...\" \"İnsanlar, qibtə, əzab, qisas, yoxsulluq, ehtiras kimi beş şeytan tərəfindən düzgünlükdən uzaqlaşdırılar. Bunları məğlub etlmək və yaxşı bir inanc yolunda getmək üçün zənginlik ortaq və qadın-kişi bərabər haqqlara sahib olmalıdır\...\" **3. Azərbaycanda İslamın yayılması və İslamda tolerantlıq.** VII əsrin I yarsın da Ərəbistan yarımadasında meydan gələn İslam dini və onun əsasında yaranan güclü Ərəb xilafəti öz nüfuzunu qıraq ərazilərə yaymaq üçün irimiqyaslı savaşlara başladı. Tarixdən İslamın və bir dövlət olmaq etibariylə Xilafətin (peyğəmbərin xəlifələri tərəfindən idarə olunduğu üçün belə adlanırdı) "yer üzünə yayılma çağı" adlanan dövrü başlandı. Azərbaycan ərazisinə ərəblərin ilk hücumları 639-cu ilə təsadüf edir. "643-644-cü illərdə, xəlifə Ömərin dövründə, ərəblər tarixi Azərbaycan ərazisinin yalnız cənub və Dərbəndədək Xəzər sahili torpaqlarını tuta bildilər.. «Bütün insanlar qardaşdırlar; bütün insanlar Allah qarşısında bərabərdirlər» kimi müddəaları Şərqdə çox yayılmış pul-əmtəə münasibətlərini inkişaf etdirib, onları dini cəhətdən izah edərək əsaslandırması, ayin (sitayiş forması) məsələsində sadəliyi, təbii ki, insanları cəlb edirdi. Buna qədim Şərqin dinlərinə məxsus ayinçiliyin, xüsusən zərdüştilik üçün səciyyəvi olan ibadət zamanı möminin pak olması tələbinin qalması da təsir göstərirdi. İslam dini təkcə üç qitənin -- Avropanın, Asiyanın və Afrikanın qovuşduğu yerdə (coğrafi ərazidə), meydana gəlməmişdi, demək olar ki, o, həm də dağılmaqda olan quldarlıq quruluşunun Ərəbistanda qalmaqda davam edən qəbilə-tayfa münasibətləri ilə erkən orta əsrlər feodalizminin bir-birindən ayrıldıqları yolayrıcında meydana gəlmişdir. İslamın ehkamlarından həm onun yayılma sərhədlərinin sürətlə genişləndirilməsinə siyasi cəhətdən bəraət qazandırmaq üçün, həm də yeni sosial prinsiplərin möhkəmləndirilməsi üçün istifadə olunur. İslam məzlum aşağı təbəqələrin ideologiyasına çevrilməyə (ilkin xristianlıqda olduğu kimi) macal tapmadı, o özünün yaranmasının elə başlanğıcından dövlət dini rolunda çıxış etməyə başladı. Buna görə də artıq Məhəmmədin Məkkədən Mədinəyə köçdüyü (hicrət etdiyi) zamandan İslamda mənəvi-əxlaqi və fəlsəfi məsələlərdən daha çox müsəlman cəmiyyətinin ictimai-siyasi quruluşunun, onun həyat və fəaliyyətinin hüquqi cəhətlərinin prinsiplərinə diqqət verilirdi. Məhəmməd öz fəaliyyətinin ilk mərhələsində öz missiyasını (ilahi tapşırığını) yerinə yetirmək üçün təbliğat, dilətutma, qorxutma yollarından istifadə edir, yəni insanların şüuruna təbliğat fəaliyyəti ilə təsir göstərirdi. İslamın dini şüura verdiyi ən böyük töhfə onun təkallahlılığı (tövhidi) dəqiq və qeyd-şərtsiz elan (ifadə) etməsindən ibarətdir: «Allah -- Özündən başqa tanrı (məbud) olmayan, \[daima\] diri və var (mövcud) olandır...» (2:255;). İnsanlar bu Allahı əvvəllər də tanıyırdılar, ancaq çoxlu tanrılardan biri kimi. İndi onlara elan (bəyan) edilirdi ki, bu tək tanrının adıdır, ümumiyyətlə, başqa tanrılar yoxdur. Kim başqa tanrılara inanır, düzgün yoldan sapmışdır və ona buna görə cəza veriləcək. Bütün dünyanı -- göyləri, yeri, ulduzları, dağları, bitkiləri, insanı Allah yaratmışdır. Dünyada hər şey Allahın istəyi (iradəsi) ilə baş verir. Odur ki, Quran xristianlığın İsanı ilahiləşdirməsini qəbul etmir. İsa İslamda bir insan kimi qəbul olunur və ona həqiqi (haqq) peyğəmbər kimi ehtiram göstərilir. Bu zaman hətta ona başqa peyğəmbərlərə verildiyindən daha yüksək yer (status) verilir. O -- Məsihdir, günahsız, məsum həyat keçirmişdir və mütləq yenidən Qiyamətdən qabaq bəşəriyyətin xilası üçün dönəcəkdir. İstənilən başqa din kimi, İslam dini də öyrədir ki, hər bir insan öz mənəvi həyatına görə özü cavabdehdir: «Hər kəs bir günah qazanarsa, mütləq o günahı özünün zərərinə qazanmış olur» (4(qadınlar):111); «Doğru yolu tutan özünə savab, doğru yoldan azan isə özünə günah qazanır.» (10 (Yunus):108). İnsanın ölümündən sonrakı taleyi onun öz həyatını necə yaşamasından asılı olacaq. Deməli, onun ruhu cənnətə də düşə bilər, cəhənnəmə də, cənnətdə çoxlu bol sulu dərin çaylar, şirəli (dadlı) meyvə-tərəvəz var, cəhənnəm isə bunun əksinə olaraq, ərinmiş metalla, qaynayan maye (su) ilə dolu, hər şeyi məhv edən alovlu od olan bir yer kimi təsvir edilir. İnsan öz həyatı üçün məsuliyyət daşıyır: Allah insanı azad yaratmışdır. Beləliklə, dini inanc hər bir insanın azad seçimindən irəli gəlməlidir, o özü bilər: Allaha inanmaq lazımdır, yoxsa yox. Quranda deyilir: «Dində məcburiyyət (zorakılıq) yoxdur» (2(inək):256). Ancaq bu azadlıq o demək deyil ki, hər kəs istədiyini edə bilər. İslama görə tolerantlıq müxtəlif inanclı insanlar arasında bir körpüdür. Allah belə buyurur: \"Ey insanlar! Biz sizi bir kişi və bir qadından yaratdıq. Sonra bir-birinizi tanıyasınız deyə, sizi xalqlara və qəbilələrə ayırdıq\...\" (\"Hucurat\" surəsi, 13). İnsanların bir-birini tanıması, qarşılıqlı münasibətlərinin formalaşmasının əsası tolerantlıqdan keçir. İslam dinində tolerantlıq dinin əsas ünsürü kimi qəbul edilir. İslamın birinci əsas mənbəyi olan Quranda Uca Allah belə buyurur: \"Sizin dininiz sizə, mənim dinim mənə aiddir\" (\"Kafirun\" surəsi, 6). Quran tolerant olmaq üçün ədalətli olmağımızı əmr edir: \"Söz söylədiyiniz zaman qohumunuz olsa belə, ədalətli olun\...\" (\"Ənam\" surəsi, 152). Allahın \"De: \"İstər inanın, istərsə də inanmayın\...\" (\"İsra\" surəsi, 107). \"De: \"Haqq Rəbbinizdəndir. Kim istəyir inansın, kim də istəyir inanmasın\...\" (\"Kəhf\" surəsi, 29) sözləri İslamın dini etiqad azadlığına verdiyi dəyəri göstərir. Quran \"Dində məcburiyyət (zorakılıq) yoxdur\" (\"Bəqərə\" surəsi, 256) ayəsi ilə inanmaq azadlığının prinsipini formalaşdırıb. İslamı insanlara çatdıran Hz.Muhəmməd (s) peyğəmbər bütün müsəlmanlara, xüsusilə idarəçilərə belə buyurub: \"Kim müsəlman olmayan əhalidən birinə zülm edərsə, onların haqqını qiyamət günü mən müdafiə edəcəyəm\", \"Kim bir zimmiyə zülm edər, yaxud ona daşımaqdan aciz olduğu bir yük yükləyərsə, onun haqqını azaldar və ya istəyi olmadan bir şeyini alarsa, mən həmin adamın düşməniyəm\".\"Bir müsəlmana, yaxud zimmiyə qəsdən zərər verən şəxs lənətlənib\". Hz.Muhəmməd başqa bir hədisində də bunları bildirib: \"Allah qiyamət günündə insanlara əziyyət edənlərə əziyyət edəcəkdir\". Budur Hz.Muhəmmədin tolerantlığı. İslamın hakim mövqe tutduğu bu dövrlərdə Azərbaycan ərazisində xristianlıq və musəvilik kimi dünya dinləri də paralel olaraq mövcud idi və bu dinlərin daşıyıcıları öz inanclarını sərbəst həyata keçirə bilirdilər. İslamın əhli kitab dinlərinə loyal münasibəti bu dinlərə sitayiş edən xalqların islam arenasında sərbəst həyat sürmələrinə geniş imkanlar yaradırdı. Orta çağlarda islam dünyası, o cümlədən Azərbaycanda yaşayan müxtəlif xristian və yəhudi icmaları islam dünyası içində öz dünyalarını yaratmışdılar. Kilsələr və sinaqoqlar həmişə özlərinin müxtariyyətliklərini qoruyub saxlayırdılar. Onlar müxtəlif bağlaşmalarla özlərinə güvənclər qazanırdılar. İslam qanunu başqa dinlər arasında tarazlığa da göz qoyurdu, yəhudilərin xristianlığa və xristianların iudaizmə keçməsini yasaqlayırdı. Onlara yalnız islama keçməyə icazə verilirdi. İslam dünyasında başqa dindən olanlara peşə yasaqları yox idi. Ona görə də xristianlar və yəhudilər çox qazancıl peşələrlə məşğul olurdular. Xilafətin paytaxtı olan Bağdadda (IX əsr) xristian icmasının başında saray həkimi xristian dururdu. Yəhudi icmasının başında isə saray bankiri yəhudi dururdu. Adam Mets təəccüblənərək yazırdı: "Müsəlman imperiyasında adamı ən çox mat qoyan başqa dindən olan məmurların çoxluğudur. Müsəlmanlar bu məmurlara tabe olurdular. Paradoks: bir tərəfdən yəhudiləri və xristianları məcbur edirdilər ki, onları bildirən nişanları gəzdirsinlər. Onlara icazə verilmirdi ki, müsəlman evindən hündür ev tikdirsinlər (hərçənd bu yasaqlara çox az əməl olunurdu). O biri tərəfdən isə həmin dindən olan məmurlar müsəlmanlara əmr və cəza verirdilər.. 4.**N. Tusinin görüşlərində tolerantlıq ideyaları** XIII əsrdə Azərbaycanın dünyaya bəxş etdiyi böyük şəxsiyyətlərdən biri də Məhəmməd ibn Həsən Nəsirəddin Tusidir (1201-1273). İlk təhsilini atasından alan Tusi, sonra təhsilini Həmədan və Tus şəhərlərində İbni Sina və Bəhmənyar kimi şəxsiyyətlərin tələbələrinin yanında davam etdirmişdir. O, Kuhistan ismaililərinin rəhbəri Nəsirəddin Möhtəşəmin sifarişi ilə əxlaqa dair kitab yazmağa başlayır. 1235-ci ildə Nəsirəddin Tusi məşhur \"Əxlaqi Nasiri\" əsərini tamamlayaraq hökmdara təqdim edir, lakin əsər onun xoşuna gəlmədiyi üçün Tusini həbs etdirərək Ələmut qalasına saldırır. 12 ildən artıq bir müddətdə bu qalada həbsxana həyatı keçirən Tusi burada da elmi yaradıcılıq fəaliyyətindən qalmır və bir sıra elmi əsərlər yazır. 1253-cü ildə Hülaki xan Azərbaycana hücumu zamanı Tusini Ələmut qalasından azad edir və onu özünün şəxsi məsləhətçisi təyin edir. Ensiklopedik biliyə malik Nəsirəddin Tusi elmin astronomiya, riyaziyyat, fizika, tibb, fəlsəfə, etika, məntiq və digər sahələrinə dair bir çox kəşflərin və 150-dən çox, bəzi müəlliflərə görə 200-dən çox əsərin müəllifidir. Nəsirəddin Tusi tərəfindən Marağada yaradılmış rəsədxana və *Dar əl-ilm va-l-hukman (Hikmət evi)* təkcə elmi araşdırmalar aparan mərkəz deyildi, o həmçinin bir təhsil mərkəzi idi. Mənbələr göstərir ki, burada müxtəlif millətlərin nümayəndələri çalışır və eyni zamanda burada bir çox ölkədən gəlmiş tələbələr də təhsil alırdılar; "hətta burada Çindən gəlmiş bir neçə tələbədə oxuyurdu". Burada dünyanın bir çox məmləkətlərindən gələn alimlər (Dəməşqdən Müvəidəddin Ordini, Mosuldan Fəxrəddin Marağayini, Tiflisdən Fəxrəddin İxlatini, Qəzvindən Nəcməddin Dəbiranini, Buxaradan Cəmaləddin əz-Zeydi Buxari, Çindən Fao Mun-çi, Monqolustandan İsa Monqol, Hindistandan Kəmaləddin Əflatun əl-Xindi, Xristianlığı qəbul etmiş Yəhudi Yuhanna Qriqori Əbül Fərəc Hebraus və digərləri) birgə çalışmış, bəziləri isə (Çinli Fao Mun-çi və başqaları) öyrəndikləri bilikləri öz ölkələrində tətbiq etmişlər. Tusi "Əxlaqi-Nasiri"nin nəzəri hikmətini təhlil etdiyi birinci məqalənin dördüncü fəslində varlıqların dərəcə sistemini verir və bu sistemdə "insanın" orta yerdə yaradıldığı fikrini irəli sürür. Bu "orta", "miyanə" vəziyyətdən yüksəlib ülvi dərəcəyə çatmaq, ya yuvarlanıb ən aşağı alçaqlığa enmək insanın öz əlindədir; bu, əmək, səy, fəaliyyət, ağıl və iradədən asılıdır. O öz nəfsini ağıl ilə idarə edə bilsə, yüksəkliyə qalxar, nəfsi öz başına buraxsa, nəfsi onu aşağıya --- heyvani mərtəbəyə sövq edər, şəhvani hissləri cuşa gətirər, günbəgün, anbaan alçaldar, düşkünlük və naqisli yi artırar, yuxarıdan aşağıya yuvarladılan daş kimi, az bir müddət ərzində onu rəzalət çirkabının ən dərin yerinə salar və bu, onun ən dəhşətli sonu olar.Tusi buradan məntiqi nəticə çıxararaq, nəfsin tərbiyə edilməsi üçün peyğəmbərlərə, filosoflara, rəhbərlərə, rəislərə, tərbiyəçilərə və müəllimlərə ehtiyac olduğunu elmi cəhətdən əsaslandırmağa çalışır. Bu tərbiyə prosesində əsas cəhəti seçməyi bacarmaq ən vacib şərt lər dən biri hesab edilir. Belə bir əsas cəhət isə hər varlığın özündə mövcuddur və onu başqa varlıqlardan ayıran da məhz bu xüsusiyyətdir, onun kamala çatması üçün də birinci növbədə bu cəhətin inkişaf etdirilməsi ən vacib məsələdir. Bütün əsər boyu əmək, fəaliyyət, hərəkət, işgüzarlıq təbliğ edən Tusi "səadətin" yalnız şüurlu zəhmət nəticəsində mümkün olacağını elmi dəlillərlə əsaslandıraraq hazır-nazir nəsib olan xoşbəxtlikləri "səadət" hesab etmir. Birinci məqalənin on fəsildən ibarət olan ikinci hissəsi "məqsədlərə"həsr edilmişdir ki, onun da əsas qayəsi "əxlaqı saflaşdırmaq"dan ibarətdir Başqa fəzilətlərə nisbətən "ədalət" haqqında Tusi daha geniş danışaraq, onun fəlsəfi, ictimai-siyasi mahiyyətini açmağa çalışır. Hər şey dən əvvəl, Tusi "ədaləti" yerdə qalan bütün fəzilətlərdən daha şərəfli hesab edir. "Ədalət" anlayışı müəyyənləşdirildikdən sonra onun təsnifatı başlayır və məntiqi nəticələr çıxarılır. Tusi xalq arasında ədaləti bərpa etməkdə ən azı üç amilin olmasını zəruri hesab edir. Bunlardan birincisi --- "ilahi namus" (insanın vicdan səsi), ikincisi --- "insani hakim" (adil münsif), üçüncüsü --- "dinar", yəni puldur. Vicdan olmadan bərabərliyin mümkün olmadığını dedikdən sonra, "dinar" yəni pul və "insani hakim", yəni ədalətli münsifin zəruriliyini belə əsaslandırır: "\...Mədəni adamlar təbiətcə yaradıcıdırlar, məişətcə isə bir-birinə kömək etmədən dolana bilməzlər. Kömək ondan ibarət olar ki, biri o birinə xidmət edər, birindən alıb o birinə satarlar, elə edərlər ki, müvazinət, tarazlıq və bərabərlik pozulmasın. Məsələn, xarrat öz əməyinin məhsulunu rəngsaza verər, rəngsaz da öz növbəsində əməyinin məhsulunu ona təklif edər. Bu zaman xarratın hazırladığı şey rəngsazınkından daha yaxşı, daha çox və ya əksinə ola bilər, buna görə zəruri olaraq bir tarazlaşdırıcı, bərabərləşdirici vasitəyə ehtiyac meydana çıxar, o da "dinar" (pul) olar". Tusi pulun belə "ədalət" vasitəsi olduğunu əsaslandırdıqdan sonra onuntək, özbaşına, mübadilədə həlledici rol oynaya bilməyində mütləq bir etibarlı "dilli" münsifə ehtiyacı olduğunu irəli sürür ki, o da hakim (münsif) insandır. Müəllif daha sonra "ixtisaslaşmış" və "adi əmək" arasında fərq qoyaraq ədalət haqqında öz fikrini belə yekunlaşdırır: "Çox zaman az əmək çox böyük zəhmətlərə bərabər olur, məsələn, mühəndisin bir baxışı bir çox əməllərin zəhmətlərindən, sər kər dənin gördüyü tədbir saysız-hesabsız döyüşçülərin vu ruş la rın dan yüksək qiymətləndirilir və bu, ədalətli hesab edilir Tusiyə görə ədalətin birinci şərti odur ki, xalqın müxtəlif təbəqələri arasında uyğunluq yaradılsın. İnsanın sağlamlığı dörd ünsür arasındakı tənasüblükdə olduğu kimi, cəmiyyət arasındakı uyğunluq da dörd sinfin qarşılıqlı müvafiqliyində olar. Tusi ictimaiyyatı yaxşı, ədalətli dolandırmaq, onların hayına qalaraq güzəranın gözəl keçməsini təmin etmək elminə "ictimaiyyat hikməti" adı verir və üçüncü məqalənin məhz bu elmə həsr edildiyini yazır. Tusi "ictimaiyyat" elminə son dərəcə böyük qiymət verdikdən, onu hamının öyrənməli olduğunu qeyd etdikdən sonra insanlar arasında olan ictimai formaların təhlilinə keçir və ilk ictimai forma kimi "ailəni" göstərir, sonra "məhəllə", daha sonra "şəhər", ondan sonra "böyük xalqlar", nəhayət,"bütün dünya icması" gəlir. Beləliklə, Tusi dünyada beş ictimai formanın olduğunu qəbul edir, bunlardan "kiçiklərinin" "böyüklər" tərkibinə daxil olaraq onların üzvi bir hissəsini təşkil etdiyini deyir, sonra ümumiləşdirmə apararaq yazır: "Hər bir adam bir evin (ailənin) tərkib hissəsi olduğu kimi, hər ev bir məhəllənin tərkib hissəsi, hər məhəllə bir şəhərin tərkib hissəsi, hər şəhər bir xalqın (ölkənin) tərkib hissəsi, hər xalq bütün dünya əhalisinin tərkib hissəsi olar". Beləliklə, Tusi cüzlə küll, bir fərdlə dünya əhalisi arasında sıx üzvi bir rabitənin olduğunu əyani olaraq göstərir, ayrı-ayrı adamların taleyinə biganə qalmağın doğru olmadığına işarə edir. O yazır: "Dünya əhalisinin ictimai quruluşu belə bir sistem (qarşılıqlı ictimai əmək və kömək sistemi)təşkil etdiyindən, kim sistemdən kənara çıxıb tək yaşamaq, inzivayə çəkilmək xəyalına düşsə, bu baxımdan fəzilətlərdən əli çıxar, öz növünün köməklərindən imtina etdiyi üçün tənhalıq dəhşəti içərisində, əzab, əziyyət və məhrumiyyətlər çəngində məhv olar. Bəziləri belə həyatı fəzilət sayır. Məsələn, bir qismi "ibadət", "zöhd" bəhanəsi ilə mağaralara çəkilib yaşayır, buna "tərki-dün ya lıq", "abidlik" "zahidlik" adı verirlər; bir dəstəsi gözlərini xal qın mərhəmət əlinə tikib sədəqə gözləyir, əlini ağdan-qaraya vurmayır və buna "təvəkkül" adı qoyurlar; bir zümrəsi səyahət məqsədilə dünyanı şəhərbə şəhər dolanır, bir yerdə yurd salıb əməklə məşğul olmur, ünsiyyət saxlamır, sonra da deyirlər ki, dünyadan ibrət dərsi alırlar, bunu fəzilət sanırlar; belə adamlar və bunlara oxşayanlar başqalarının köməkli əmək sayəsində istehsal etdikləri nemətlərdən, əvəzində heç bir şey vermədən, istifadə edir, onların yeməklərini yeyir, paltarlarını geyir, pullarını isə ödəmirlər, bəşəriyyətin inkişafı üçün lazım olan işlərdən boyun qaçırdıqlarından, rəzilətlərə aludə olub tərki-dünyalığı seç dik lə rindən təbiətlərində qüvvə şəklində gizli saxlanan istedadlarını faydalı əməyə sərf etmirlər. Kütbeyin adamlar hələ belələrinin fəzilət sahibi olduqlarını da düşünürlər. Bu ehtimal, şübhəsiz, xam xəyaldır". : **\ ** **Plan** **1) Kitabi Dədə Qorqud dastanında tolerant fikirlər.** **2) Nizami Gəncəvinin əsərlərində multikulturalizm ideyaları.** **3) Orta əsrlərdə Azərbaycanda tolerantlıq ənənələrinin inkişafında** **Azərbaycan poetik məktəbinin rolu** **4) XIX əsr XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan maarifçilərinin** **dünyagörüşlərində toleantlıq və multikulturalizm ideyaları** 1\. ***Kitabi Dədə Qorqud dastanında tolerant fikirlər.*** Polietnik və çoxkonfessiyalı Azərbaycanda formalaşmış multikulturalizm dəyərlərinin dini müstəvidə əks-sədasının köklərini də araşdırmaq xeyli maraqlıdır və bunları milli-mədəni irsimizin məşhur nümunələrində aydın görürük. İlk olaraq Azərbaycanlıların qəhrəmanlıq dastanları sırasında yer alan ən qədim yazılı abidəsi "Kitab-i Dədə Qorqud" obrazlarının həyatında multikulturalizm yaşantılarının necə yer aldığına diqqət edək. Və öncə onu vurğulayaq ki, dastandakı qəhrəmanların müsəlman dindarlığı mühafizəkarlıqdan xeyli uzaq bir məzmundadır. Azərbaycanlıların əcdadları ilk müsəlmanların bu cür təqdimatında hətta din xadimləri zümrəsi də yer almır. Qorqud qəhrəmanlarının tapındığı din falçı, pir, molla, imam dini deyil, sözün birbaşa mənasında quran-da ifadəsini tapan xalis dindir, Allahın dinidir. Oğuz türkünün Tanrıyla təması mistik aləmə qapılanların, məbədlərdə gün keçirənlərin, guşənişinlərin ibadətinə əks məzmundadır. Bu məzmun sırf həyati müstəvidə və təktanrılığın insan üçün nəzərdə tutulan təyinatına tamamilə uyğun gəlir ki, Tanrıdan qəbul görür. Bamsı Beyrək boyunda olduğu kimi: \"Ol zamanda bəylərin alqışı alqış, qarğışı qarğış idi. Duaları müstəcəb olurdu\". Kitabdakı boyların biri "Qanlı Qoca oğlu Qanturalı" boyudur. Burada əhvalat belə qurulur ki, gənc Qanturalı evlənmək üçün "kafir" qızının - sarı donlu Selcan xatunun, Trabzonun xristian başçısının qızını seçir. Oğuz bəyləri üçün bu dini mənsubiyyət heç bir mənada başqalıq ifadə etmir. Qanturalının gələcək həyat yoldaşında görmək istədiyi yalnız bu keyfiyyətlərdir: "Ata, məni evləndirmək istəyirsənsə, bilirsənmi mənə layiq qız necə olmalıdır?\... Mən yerimdən durmadan o durmuş olsun! Mən Qaracıq atıma minmədən o minmiş olsun!\...". Selcanla evlənməsinə qızın atasından icazə üçün Qanturalı onun üçün hazırlanmış ağır sınaqdan keçərək özü də təbii ki, bir igidlik nümunəsi sərgiləmli olur, bir buğa, ardınca da bir aslanla çarpışır. Sınağını qələbə ilə başa vurub Selcan xatunla öz yurduna yola düşür. Qızını müsəlman oğuz gəncinə verdiyindən peşmançılıq çəkən Trabzon təkuru onların ardınca qoşun göndərir. İki gəncin üstünə bu dəfə düşmən qismində qələn təkur döyüşçülərini Qanturalı ilə Selcan xatun, biri müsəlman, o bir xristian inanclısı olaraq birgə dəf edirlər. Dastan boyu Selcan xatuna dini baxımdan heç bir ögeylik sərgilənmir. Əksinə, onun qəhrəmanlığının təsvirində şəxsinə məhrəm bir münasibət ifadə olunur. Selcan obrazı qadına ailə namusu, qəbilənin şərəfi, mənəvi-əxlaqi təmizlik və qəhrəmanlıq nümunəsi kimi baxılan oğuz qadınlarının mühitində tam doğmalaşmış birisidir ki, bu keyfiyyətlərin hamısını Azərbaycanlı oxucu onda görür. Və buna görə də bu xristian Selcan xatunu müsəlman oğuz qızlarından fərqləndirə bilmir. Dastanda qadın obrazlarından başqa birisi müsəlman oğuz qızı Banuçiçəkdir. "Baybörənin oğlu Bamsı Beyrək boyu"nda yer alan bu obraz da Selcan xatun əlamətində bir qızdır. Onunla nışanlanmış Bamsı Beyrək də öz atasına eyni xüsusiyyətlərə malik bir qızla evlənmək istədiyini bəyanlamışdı: "Baba, mana bir qız alı ver kim, mən yerimdən turmadan ol turğac gərək! Mən qaraqoç atıma binmədən ol binmək gərək!.." Bu gəlinlərdən biri müsəlman oğuz qızı Banuçiçək, o birisi xristian qızı Selcan xatundur. Hər ikisi Azərbaycan oxucusu üçün eyni dərəcədə doğmalıqla dastanda tərənnüm edilir. "Kitab-i Dədə Qorqud"da başqa bir qadın obrazı da var ki, dini mənsubiyyətcə o da xristiandır, ancaq oğuz qadınlarının içində deyil, düşmən tərəfdədir. "Baybörənin oğlu Bamsı Beyrək boyu"nda bu xristian qızı düşmən cəbhəsində olsa da Azərbaycanlı oxucunun rəğbətini qazanır. Bu, Bayburd hasarı bəyinin qızıdır. Beyrək onun atasının əsirliyində olarkən bu oğuz bəyinə aşiq olur. Dustaqxanada ona yaxınlaşıb deyir: "Əgər səni hasardan örkənlə aşağı sallasam, sağ-salamat ata-ananın yanına getsən, məni burda gəlib halallığa alarsanmı?" Beyrək bu xristian qızının şəxsiyyətini uca tutduğuna görə müqəddəs Oğuz andı içir: "Oğuz yurduna salamat çatsam, gəlib səni halallığa almasam, qılıncımla doğranım! Oxuma sancılım! Yer kimi çatlayım, torpaq kimi sovrulum!". Xristian qızının əsirlikdən azad etdiyi Beyrək öz nişanlısı Banuçiçəyə qovuşur və təbii ki, xristian qızı ilə evlənmək andına xilaf çıxır. "İç Oğuza Dış Oğuz asi olub Beyrək öldüyü boy"da Beyrəyin həlak olması bu andına xilaf çıxmağının nəticəsi kimi də məntiqli görünür. 2\. **Nizami Gəncəvinin əsərlərində multikulturalizm ideyaları.** Qədim Azərbaycanlıların cəmiyyətinə multikultural ovqat yaşantılarını gətirən obrazları dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Nizami Gəncəvinin yaradıçılığında da mühüm yer tutur. Nizami [](http://az.wikipedia.org/wiki/1141)-ci ildə [[Gəncə şəhərind]](http://az.wikipedia.org/wiki/G%C9%99nc%C9%99_%C5%9F%C9%99h%C9%99ri)ə anadan olmuş, bütün ömrü boyu orada yaşamış [](http://az.wikipedia.org/wiki/1209)-cu ildə [[Gəncə]](http://az.wikipedia.org/wiki/G%C9%99nc%C9%99)də vəfat etmişdir. Söz sərrafı olan və bədii yaradıcılığın ən gözəl nümunələrini yaradan Nizami Gəncəvinin əsərlərin bu cəhətdən xüsusilə fərqlənir. Onun yaradıcılığına əsasən deyə bilərik ki, şairin yaradıcılığında multikultural və tolerantlıq elementlərinə rast gəlmək mümkündür. O, makedoniyalı fateh və antik dövr yunan filosofları -- Falis, Əflatun, Sokrat, Aristotel və s. haqqında dərin bilgilərə malik olmuşdu. Əsərlərindən də göründüyü kimi, o qədim yunan, hind, filosoflarına böyük rəğbət bəsləmiş, Əl-Fərabi, İbn Rüşd, İbn Sina və s. kimi İslam mədəniyyətinin yetişdirdiyi nəhəng intellektualların da yaradıcılığına bələd olmuş və onların mirasına tez-tez müraciət etmişdir. Nizami öz dövrününü elmlərini mükəmməl öyrənmiş, həmçinin qədim yunan tarix və [[fəlsəfə]](http://az.wikipedia.org/wiki/F%C9%99ls%C9%99f%C9%99)sini mükəmməl mənimsımişdir. O, makedoniyalı fateh və antik dövr yunan filosofları -- Falis, Əflatun, Sokrat, Aristotel və s. haqqında dərin bilgilərə malik olmuşdu. Əsərlərindən də göründüyü kimi, o qədim yunan, hind, filosoflarına böyük rəğbət bəsləmiş, Əl-Fərabi, İbn Rüşd, İbn Sina və s. kimi İslam mədəniyyətinin yetişdirdiyi nəhəng intellektualların da yaradıcılığına bələd olmuş və onların mirasına tez-tez müraciət etmişdir. Qeyd edək ki, Nizami Gəncəvi üçün şəxsiyyətin ən yüksək meyarı insanlıq idi. İrqi, milli və dini ayrı-seçkiliyi qətiyyətlə rədd edən bu şairin qəhrəmanları içərisində türk, fars, ərəb, çinli, hindli, zənci, yunan, gürcü və s. xalqların nümayəndələrinə rast gəlirik. Hümanist şair müxtəlif dinlərə mənsub bu qəhrəmanların heç birinin milliyətinə, dini görüşlərinə qarşı çıxmır. Onun qəhrəmanları ədalət, xalq xöşbəxtliyi, yüksək məqsədlər uğrunda mübarizə aparırlar. İnsan şəxsiyyətinə, insan əməyinə ehtiram şairin yaradıcılığının aparıcı mövzularındandır. Nizami təsvir etdiyi ideal cəmiyyətdə din və etiqad haqqında təliminin mahiyyətini oradakı insanların düşüncələri ilə verir. Bizdə bərabərdir hamının varı, Bərabər bölərik bütün malları. Bizdə artıq deyil heç kəsdən heç kəs, Bizdə ağlayana heç kimsə gülməz\... Birini qəzəbli, acıqlı görsək, Ona məsləhətlə eylərik kömək. Qızıla, gümüşə aldanmaz heç kəs, Onlar bizim yerdə bir şeyə dəyməz.Çoxmədəniyyətliliyə yüksək dəyər verilməsi intibah şairi Nizami dühasının mahiyyətindədir. Etiqadca müsəlman olan, beş poemadan ibarət "Xəmsə"si ilə dünya şöhrətli şair bütün bu əsərlərinə Allaha münacatlarla başlayır, Məhəmməd peyğəmbərin tərifini verir və bütün bunlarla bərabər başqa dinlərə elə bir məhəbbət sərgiləyir ki, bunun təyinatı böyük mənada oxucuya çoxmədəniyyətlilik şüuruna sahiblənməyi bir dəyər kimi təlqin edir. "***Sirlər xəzinəsi***" poemasında "Ədalətli və insaflı olmağa dair" söhbətdə şair hökmdarları nəzərdə tutaraq onlara ağıllı, tədbirli, ədalətli olmağın, xalqın gözündə ucalmağın yolunu dinlərdə ifadə olunan ilahi təlimatlara əməl etməkdə görür və deyir: Dini sevib qorumaq sənin borcundur hər gün, Bu yolda can qoyublar haqqsevərlər haqq üçün. Maraqlıdır ki, bu misraların ardınca şair peyğəmbərlər içində nümunə kimi İsa Məsihi xatırladır: Hər kəs ki, İsa kimi duyub, sevib insanı İnsafı sayəsində tutub cümlə cahanı. Poemada İsa Məsihin sevgi təliminin bir uzatısına həm də sevgili qadına münasibətin obrazlı ifadəsində rast gəlinir: Mənim eşq bayrağım bənd olunca bir yerə, Vəfa qoxusu gəldi başqa bir yandan yenə. Açıq deyim: bir yarın rayihəsi, nəsimi Mənə ürək, can verdi İsa nəfəsi kimi. Son sətirdə İsa Məsih möcüzələrindən birinə - İsa nəfəsilə ölülərin dirilməsinə işarə kontekstində məşuqdan gələn sevgi impulslarının təsirilə aşiqin həyat qazanması obrazlı şəkildə vurğulanır. Poemada təbiət təsvirlərinə aid belə sətirlər var: İsa dilli, nisgilli ömrü bir günlük süsən Sübhə müjdə verməkdə Musanın pak əlindən. Burada bir günlük ömrü olan süsən çiçəyi çağa ikən dil açan İsa ilə müqayisə edilir. Bu çiçək həm də Tövratda və Quranda vəsfi keçən Musanın cibinə sallıb çıxarmağı ilə bəmbəyaz işıq saçan əli kimi nurludur, görünməyilə sübhün gəlişini müjdələyir. ***Zərdüştlik Musəvilik xə Xristian dinləri və onlara dair işarətlər, atributlar xöş niyyətlə xatırlanır:*** Ey müsəlman, öyünmə, atəşpərəst deyilsən, Bir günəşin eşqindən zərrəcə məst deyilsən. Kaş ki, hindli möbidtək dərk edəsən dünyanı. Bu dünyaya uymadan tərk edəsən dünyanı Nizami öz poeziyasının multikultural təyinatına da işarə vuraraq yazır: Hər hücrəyə köçürdüm şeiri, şeriyyəti mən, Çıxartdım meyxanədən, ucaltdım sənəti mən. Birdəfəlik tullayıb zünnar ilə xirqəni Zahidlər, rahiblər də gəlib tapdılar məni. Bu sətirlərdə Nizami öz poeziyasının dininindən asılı olamayaraq hamıya aid olduğunu vurğulayır və bildirir ki, onun yazıları təkcə xirqə geyinən müsəlman sufilər üçün deyil, bundan bellərinə qıldan toxunmuş kəmər -- zünnar bağlayan məsihilər-xristianlar da faydalana bilərlər. ***\"Sirlər xəzinəsi\"*** poemasından aşağıdakı beytlərə diqqət yetirək: Zülmkarlıq dağıdar, bərbad eylər ölkəni, Ədalət səadətlə abad eylər ölkəni. Bu dünyanın nəbzini kim tutsa İsa kimi İnsafı, mürvətiylə olar dünya hakimi. Dünyaya fateh olmaz zülmkarlıq, rəzalət, Yer üzünün fatehi ədalətdir, ədalət! Ədalətin ‐ müjdəçi, bu dünyanı şad eylər, Ədalətin işidir, ‐ ölkəni abad eylər. Məmləkətin dayağı ədalətdir hər zaman, Ədalətlə nəsibin səadətdir hər zaman Adam yemək üçün gəlməyib, o, fərasətli və ağıllı işlər üçün (bu dünyaya) gəlib" deyən şair bəşər övladının digər varlıqlardan fərqli olaraq başlıca missiyasının aləmin sirrini öyrənmək, araşdırmaq və axtarmaq olduğunu vurğulayır: Təbiətlərin yoğrulduğu mayadan Bizim üçün başqa varaq yazıblar ki, Diqqətlə baxaq, sirri axtaraq, İşin tel ucunu (mənşəyini) tapaq. Yeri də, göyü də gərək, Birər-birər bunu da, onu da araşdıraq. (Bilək ki) bu iş, bu hikmət nə üçündür. Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edək ki, Nizaminin din dünyasında İsa Məsihə verilən yüksək dəyər Quran mətni ilə də birbaşa əlaqəli görünür və oxucuda multikulturallıq ovqatını yaradan İsa Məsih və başqa obrazlara müraciətlər Nizaminin müsəlman etiqadının bir hissəsi kimi müəyyənləşir. Quran ayələrində Adəmdən Xatəmə qədər bütün Tanrı elçiləri, o cümlədən ***Nur, İbrahim, Musa, İsa*** və b. islam elçiləri, yəni Tanrıya təslimiyyətdə olmuş elçilər kimi təlqin edilir. Bu mənada ibrətamizdir ki, Nizami multikulturalizmi eyni zamanda bir dini etiqad ifadəsidir. Nizaminin "***Yeddi Gözəl***" poemasında isə çoxmədəniyyətli mühitin həyati bir mənzərəsi ilə rastlaşırıq. Müəllif yeddi iqlimdən olan fərqli inanc sahibləri qadın tiplərini -- hind, rum, slavyan, Məqrib, Xarəzm, Çin, türk qadınlarını hökmdar Bəhramın ətrafında bir araya gətiriri və bu qadınlar ona dünyanın müxtəlif bölgələrində baş vermiş əhvalatları nəql edirlər. Əsəri tədqiq edən müasir araşdırmaçılar burada orta çağ dünyasının kosmik modelinə diqqət çəkir, bu modeldə məkanın yeddi iqlimə bölündüyü, hər iqlim və həmin iqlimdəki ölkənin göyün bir qatına uyğun sayıldığını, yeddi gözəlin də ayrı-ayrılıqda mənsub olduqları iqlimlərə uyğun simvollarlla bəzədilmiş saraylarda yerləşdirilməsini qeyd edərək maraqlı qənaətlərə gəlirlər. Qənaətlərdən biri budur ki, əsərin baş qəhrəmanı Bəhramın hər iqlimə aid bilinən ulduzun rəngində geyinərək həmin sarayları ziyarətini kosmik harmoniyaya qoşulmanın simvolu kimi qavramaq lazım gəlir. Əsərdə Bəhramın bir şəxsiyyət kimi kamilləşməsi prosesi də gedir. Və bu kamilləşmənin məhz multikultural mühitdən keçərək baş tutması oxucuda şüuraltı olaraq o fikri möhkəmləndirir ki, ümumın bəşərin real tərəqqisində multikulturalizmin alternativi yoxdur. Ümumiyyətlə, dahi Nizaminin bədii təfəkkürü multikulturalizm impulsları ilə yüklü bir məzmunda olduğundandır ki, onun milyonlarla müsəlman oxucusu, öz dillərinə tərcümələrdə onun əsərlərini oxuyan xristianlar, yəhudilər, buddistlər və b. zaman-zaman bu ovqatı yaşamalı olur. Onun son əsəri Makedoniyalı İskəndərə həsr etdiyi ***"İskəndərnamə***" poeması olmuşdur. İskəndər, Nizaminin yazdığına görə, öz vətənində görmədiyi bir çox real hadisələrə həyatın möcüzələri kimi baxır. Əsərdə ən əhəmiyyətli mədəni hadisə İsgəndərin \"başçısızlar\" ölkəsinə gəlib çıxmasıdır. O, buradakı insanların həyatı, düşüncəsi, bərabərliyə əsaslanan ictimai idarə üsulunu gördükdə heyrət edir. Nəhayət İsgəndər şimal zülmətində dirilik suyunun olması xəbərini eşidir və oraya yol tapmaq istəyir, əbədi həyat axtarır. İsgəndər Xızır peyğəmbərlə zülmətə gedərkən yolu azır, Xızır isə əbədiyyət suyunu tapıb içir və bu haqda İsgəndərə xəbər verir. Beləliklə, İsgəndər Yunanıstanda deyil, şərqə səyahətləri dövründə görüb öyrəndiyi şərq mədəniyyətləri, şərq elmi-fəlsəfi dünyagörüşü nəticəsində əqli təkamülün zirvəsi olan peyğəmbərlik məqamına yüksəlir. Bu cəhətdən \"İsgəndərnamə\" Nizaminin bədii-fəlsəfi yaradıcılığında son kamil intibah əsəridir. Hümanist şair müxtəlif dinlərə mənsub bu qəhrəmanların heç birinin milliyətinə, dini görüşlərinə qarşı çıxmır, fərqli fikir və mədəniyyətlərə göstərilən hörmətlə yanaşır. Nizami vahid din ideyasını irəli sürməklə xalqlar, millətlər, milli etnik qruplar, tayfalar arasında mövcud olan münaqişələrə son qoymaq istəyir. Nizami xalqların adını çəkərək də onların mənsubiyyətinə hörmətlə yanaşır. O qara dərili zəncinii açıq qəlbə və möhkəm xüsusiyyətə malik olduğunu qeyd edərək irqi mənsubiyyəti əsasında insana qiymət verməkdən çəkindirir: Zəncinin zahiri qaradır, ancaq, Sən ağzından çıxan saf sözlərə bax. Zənci dəmir kimi qara, parlaqdır, Üzü qaradırsa, ürəyi ağdır! s. 89 **Nizami Gəncəvi. İskəndərnamə. İqbalnamə** Nizami bu əsərini qələmə alarkən o dövrdə müxtəlif dillərdə olan qaynaqları oxumuş və tarixilik kontekstində təsvir etdiyi hadisələrin məzmununda öz ideallarını səsləndirmişdir. Nizaminin mütaliə dairəsi heyrət doğurur. Təkcə elə dini mətnlərin mütaliəsinə gəlincə, müəyyən edirsən ki, etiqadca müsəlman olan şeyx Nizami təkcə Quran-da təktanlığın müqəddəs qaynaqları kimi təqdim olunan Tövrat və İncili oxumayıb. Bu mənada oxuduqları sırasında kilsə tərəfindən rəsmən qəbul edilməyən erkən xristianlığın apokrifik mətnləri də yer alır. Bunu əsərin girişində yazılması səbəblərindən danışarkən ifadə etdiyi bu sətirlərdir: Daxmada gecənin hörüklərindən, Yeddi rəng ipəklər toxuyuram mən. Bu lacivərd küpdən mən də İsatək İplər çıxarıram hər an rəngbərəng. İncilin əlimizdə olan 4 variantının heç birində İsa Məsihlə bağlı küpdən rəngli iplərin çıxarılması əhvalatına rast gəlinmir. Əhvalatın təsviri isə apokrifik incil mətnində gedir. Elə qəbildən olan dini qaynaqların birində ki, bu, rəsmi xristian dini dairələri tərəfindən etibarsız sayılır. Əhvalat İsanın uşaqlıq çağına aiddir. Həmin o apokrifik mətndə qeyd olunur ki, İsa Salem adlı bir boyaqçının dükanına gəlir. Dükanında olan bütün parçaları götürüb içində tünd mavi boya mayesi olan küpün içinə atır ki, onları rəngləsin. Boyaqçı görəndə və düşünəndə ki, bu oğlan ona iş açıb, bütün parçalar bir rəngə boyanıb korlanıb, hirslənib İsanı tənbeh edir. İsa isə sakit dayanır və arxayındır ki, küpün içindəki boya parçaların hər birini nəzərdə tutulduğu rəngə boyayacaq. Elə də olur. O parçaları bir-bir küpdən çıxaranda bunlar tünd mavi rəngini dəyişib möcüzəvi bir şəkildə boyaqçının nəzərdə tutduğu rəngləri alır. Nizami isə bu əhvalata istinadla yaratdığı obrazlı ifadə ilə bildirir ki, o ağır intellektual zəhmət bahasına seçdiyi sözlərin zəngin məna çalarları var. Nizami İsa Məsihə sevgisini İskəndərnamənin birinci hissəsi "İqbalnamə"nin başlanğıcında ifadəyə qoyduğu kimi sonunda da bundan bir obraz kimi istifadə edir: Dəryamdan iki dürr olubdur əyan, Onlardır üzümü mənim ağardan: Biri Məryəm kimi ismətli pəri, Isanın nurilə parlar o biri. Birinin çöhrəsi Aytək münəvvər, Birinin ürəyi güntək nur çilər. Müqbil, Iqbal adlı iki hindli qul Göndərdim hüzura, olaydı məqbul Gəldi hər ikisi şah xidmətinə, Məsəldir, yaqutu saxlar xəzinə. Qızını mehrlə köçürər ana, Qardaş duvaq salar onun başına. Hüzura göndərdim bu gəlini mən, Qardaşı tutmuşdur onun əlindən. Canımı yollayıb bir peşkəş kimi, Qoşmuşam mən ona ciyərparəmi. Əlbəttə, bu misralardakı obrazların anlaşılması indiki oxucular üçün çətin gələ bilər. Bu misralar əsərin ithaf edildiyi hökmdar Məlik İzzəddinə yazılan mədhiyyədə yer alır. Nizami İqbalnaməni dəyərləndirmək üçün ona göndərdiyini yazır. Burada Məryəm kimi ismətli gəlin xüsusiyyətini saxlayan əsərin özüdür ki, müəllifin canı da oradadır. Əsəri hökmdara aparan isə Nizaminin oğludur. Və Nizami öz oğlunun üzündə isə İsa nurundan pay olduğunu da fəxarətlə yazır. **3**. **Orta əsrlərdə Azərbaycanda tolerantlıq ənənələrinin inkişafında Azərbaycan** **poetik məktəbinin rolu** İsa Məsihi Azərbaycanlılara doğmalaşdıran digər bir qaynaq da daihi şairimiz Məhəmməd Füzulinin "Leyli və Məcnun" poemasıdır. Əsərin əvvəllərində Qeysin doğulmasının təsviri var. Təsvir belə verilir ki, yoxdan pak bir oğlan uşağı dünyaya gəlir. Və bu uşağın həm kamil gözəlliyi var, idarkı körpəliyindən İsa kimi kamildir: Əlqissə, ədəmdən oldu peyda Bir tifli-müzəkkərü müzəkka. Xurşid kimi kəmalə qabil, İsa kimi tiflilikdə kamil. Sonra təsvir belə davam edir ki, elə doğulan andan öz halını anlayır. Gələck aqibətini elə o andan dərk edərək fəryad çəkir. Füzuli körpə Qeysi İsa Məsih kimi danışdırır və müəllifin bu ədəbi priyomu İsanın çağalıqdan dil açıb danışması möcüzəsilə assosiasiya yaradır. Körpə Qeysin dilindən səslənən sözlər İsa Məsihin xristian qaynaqlarında ifadə olunan missiyasına oxşar bir məzmunu obrazlı bir tərzdə ifadə edir. Xristian təliminə görə, Adəmin suç işlətməsilə bəşəriyyət əbədi bir günah içindədir. İnsanların günahlarının bağışlanması üçün, onun adıyla saleh əməllərdə bulunaraq əbədi xilasa nail olmaları üçün İsa Məsih çarmıxa çəkilmişdir. Körpə Qeys hal diliylə belə deyir: \....Ey, cəfaçı dünya! Bildim qəmini sənin ki, çoxdur, Qəm çəkməyə bir hərif yoxdur. Gəldim ki, olam qəmin hərifi, Gəl, təcrübə eylə mən zəifi! Hər qanda qəm ola, qılma ehmal, Cəm\' eylə, dili-həzinimə sal! Həm ver mənə qəm yemək kəmali, Həm aləmi qəmdən eylə xali! Beləcə Füzuli İsa Məsihin bütün insanlığın günahlarını öz üzərinə götürməsilə Qeysin dünyanın bütün qəmlərini öz üzərinə götürməsi arasında məhrəm bir parallel aparır. Füzulinin qəzəllərində də İsa Məsihlə bağlı təşbehlər var. Bunların biri onun "Ey mələksima ki, səndən özgə heyrandır sana" sözlərilə başlayan çox məşhur qəzəlindədir. Buradakı "Aşiqə şövqünlə can vermək ikən müşkül deyil,\ Çün Məsihi-vəqtsən, can vermək asandır sana" sözlərində aşıqin öz məşuquna can verməsi, onun yola fəda olması ona görə asandır ki, aşiq də çarmıxa çəkilməklə Müqəddəs Tanrı Ata-ya qovuşan İsa kimi sevgili bir ovqat yaşantıları içindədir. Digər bir klassik [Azərbaycan](http://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan) şairi, hökmdar, [Səfəvilər dövlətinin](http://az.wikipedia.org/wiki/S%C9%99f%C9%99vil%C9%99r_d%C3%B6vl%C9%99ti) ilk şahı Xətainin şeirlərində də İsa Məsihə müraciətlər var. Bunların birində şair deyir: Ey Məsiha, bəndəni kuyində yad et bir nəfəs, Bu Xətayinin yerin hicrində tоprağ etməgil. Sevgili qadına "Məsiha" müraciətilə edilən xitab Tanrı-bəndə münasibətləri silsiləsindən, İsa Məsihin sevgi təlimi kontekstində dini anlamda bir assosiasiya da yaradır və Azərbaycanlı oxucuya İsanın mübarək və məhrəm bir obrazını sevdirə bilir. Azərbaycanlıların multikultural şüuraltısında İsa Məsihin peyğəmbər yeri o qədər məhrəmdir ki, bunun bir nümunəsini on yeddinci əsr Azərbaycan poeziyasının görkəmli nümayəndəsi Rüknəddin Məsud Məsihinin ləqəbində də görürük. O, dövrünün tanınmış şairi olmaqla yanaşı, həm də istedadlı həkim imiş. Bizə gəlib çatan əsəri ana dilində yazdığı \"Vərqa və Gülşa\" poemasıdır. Araşdırmaçıların yazdığına görə, atası kimi bir müddət şah Abbasın sarayında həkimlik edən Məsihi sonra onun müşaviri olur. Şahla arası dəyəndən sonra Hindistana üz tutur və iyirmi il orada yaşayandan sonra vətəninə qayıdır. Məsihi o zamanın Hindistanında da müəyyən mənada gəlişməkdə olan multikultural bir ortamda fəaliyyət göstərirmiş və tədqiqatçəların yazdığına görə, hindistanda hakimiyyət sürən türk-moğol şahlarının ağıllı, mütərəqqi siyasətindən, bütün dinlərə eyni gözlə baxmasından razı qalıbmış. Bəziləri şairin "Məsihi" təxəllüsünü onun həkimlik fəaliyyətilə əlaqələndirirlər. O mənada ki, Rüknəddin bu adı İsa Məsihin xəstələri sağaltması ilə əlaqədar götürübmüş. Bununla belə, daha çox şair kimi tanınan bir Azərbaycanlının Məsihi (bu söz xalq içində həm də xristian anlamında ifadə olunur) təxəllüsü hələ o zamanların Azərbaycan toplumlarında başqa dinlərə, xüsusən təktanrılıq dinlərinə doğma münasibətin təbii bir hal kimi geniş yayılmasından xəbər **4. XIX əsr XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan maarifçilərinin dünyagörüşlərində toleantlıq və multikulturalizm ideyaları** Azərbaycan maarifçiliyi -- bir-birindən fərqli iki mədəniyyətin toqquşması nəticəsində yaranan ictimai-mədəni dirçəlişdir. Bu maarifçilik bir çox cəhətlərə görə bir-birindən fərqlənən mədəniyyətlərin, ənənələrin, mentallığın qızğın mübarizəsi mühitində inkişaf etmişdir. O, Şərqlə Qərbin dialoq və görüş formalarından biridir. Azərbaycan tarixi boyu bir neçə sivilizasiyaların toqquşması nəticəsində bir çox dirçəliş mərhələləri yaşamışdır. Maarifçilik həmişə və hər yerdə milli intibahın, milli özünüdərkin, istisnasız bütün sahələrdə və çağdaş mənada etnik mentalitetin, ədəbi dilin və realist milli ədəbiyyatın ən qəti təşəkkülü dövrünün ideoloji hadisəsi kimi yaranır, bütünlükdə xalqın tarixi, taleyi ilə bağlı məsələlər qaldırır və onları xalq, millət miqyasında da həll edir. M.F.Axundov xalqın iqtisadi-mədəni həyatda mövcud problemləri duyan, onların tərəqqisinə təkan verən körkəmli Azərbaycan maarifçilərindən biri də M,F.Axundzadə olmuşdur. O, maarifçi-realist metodunun ədəbiyyat tariximizdə böyük nümayəndəsidir. Fikir azadlığını tərəqqinin əsası hesab edən M.Fətəli yazır: \"Canlılar aləmində insan daima tərəqqi tələb edən bir növdür və fikir azadlığı olmadan tərəqqi mümkün ola bilməz. Tərəqqinin nəticəsini zəmanəmizdə sivilizasyon adlandırırlar. Sivilizasyon elə bir ümumi sözdür ki, onun məzmununda bütün sənətlər, fəndlər, qüdrəti-dövlət, millətin asayişi və mədəniyyətin bu kimi şərtləri cəm olmuşdur. Əgər cəmiyyət öz fərdlərinə fikir azadlığı verməzsə onları ata-babanın və övliyaların qərar verdikləri şeylərlə kifayət etməyə və bunlardan kənara çıxmamağa və ağıllarını mədəniyyət işlərində işlətməyə məcbur edərsə, bu sürətdə fərdlər yer əkən, məhsul toplayan və hər bir işi düşünmədən və fikir etmədən görən avtomat olarlar; və ya onlar dəyirman atlarına bənzərlər ki, hər gün müəyyən dairədə dolanarlar və öz vaxtında da arpa-saman yeyib su içər və yatarlar, sonra yenə oyanıb haman dünənki dolanışı dünyanın axırına qədər təkrar edərlər. Və bu biçarə atların hərgiz xətri olmaz ki, dünyada çəmənlər, otlaqlar, çayırlıqlar, çiçəkliklər, meşələr, dağlar və dərələr vardır; əgər bağlı olmasaydılar, dünyada gəzərdilər və o könül açan yerləri görərdilər və dünya nemətlərindən tamamilə faydalanmış olardılar\".(s. 207Axundzadə Mirzə Fətəli. Əsərləri. Üç cilddə. II cild. Bakı, "Şərq-Qərb", 2005, 376səh. **O, bərabərliyi insan tərəqqisinin özülü sayırdı, hesab edirdi ki, o Anayasanın əsasında durmalıdır.** Mənəvi, milli və ictimai bərabərlik tələblərini Axundzadə dialektik vəhdətdə və qarşılıqlı əlaqədə ələ alır, azadlıq və hüquq, hakimiyyət və maarif problemini həm fərd, şəxsiyyət, həm də cəmiyyət və xalq miqyasında irəli sürürdü. Böyük mütəfəkkir qeyd edirdi ki,\"\...Bəşər övladına səadət və qurtuluş o zaman nəsib olacaqdır ki, istər Asiyada və istərsə də Avropada insanın şüuru tamamilə əbədi həbsdən xilas olsun və bütün işlərdə də, təfəkkürdə də hadisələr deyil, insanın ağlı yeganə dəlil, sənəd və hakimi - mütləq olsun". Şərqin dinçi və heç bir düşüncə və din pluralizminə haq tanımayan qaranlıq kültüründə Axundov ilk dəfə olaraq sekularizm sözünü tələffüz etmiş, dinin siyasətdən ayrı olması zərurətini savunmuşdur. O, öz nəzərlərini konstitusiya quruluşunun təsdiqləndiyi Avropa ölkələrinə istiqamətləndirirdi. Beləliklə, Axundov Şərqin müsəlman mütəfəkkirləri arasında ilk olaraq konstitusionalizm ideyalarını dəstəkləyən mütəfəkkir idi. Mən elə bir dinə üstünlük verə bilərdim ki, onun vasitəsilə insan bu dünyada azad və xoşbəxt yaşaya biləydi Heydər Hüseynovun fikrincə, M.F.Axundov öz xalqını savadlı görməyi çox istəyirdi. Buna görə də ilk növbədə Azərbaycan xalqı tərəfindən yeni əlifbanın (latın əlifbası) qəbul edilməsini zəruri sayırdı. O, bildirirdi ki, ərəb əlifbası elmin və mədəniyyətin inkişafına, geniş xalq kütlələri arasında maarifin yayılmasına böyük maneə yaradır. M.F.Axundov əlifba islahatını elmi cəhətdən əsaslandırmış və praktiki olaraq yeni əlifbanın qəbul edilməsi-Şərqdəki mədəni inqilab uğrunda mübarizə aparırdı. Bu iş uğrunda yorulmadan, cəsarətlə mübarizə aparan Axundov yazırdı: "Mənim əlifbam yüz ildən sonra şərq ədəbiyyatında öz layiqli yerini tutacaq\... Bu əlifba ilə yeni əsərlər yazılacaq, həmçinin onun hərfləri ilə köhnə kitablardakılar oxuculara çatdırılacaq\... O zaman mənim məqsədimə nail olunacaq və mən qabaqcadan arxayın ola bilərəm, baxmayaraq ki, o xoşbəxt günü görməyəcəyəm" (293 H.Hüseynov. XIX əsr Azərbaycan ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən. Bakı, Zəkioğlu nəşriyyatı-2006, 544 səh). M. F. Axundzadə "Kəmalüddövlə məktubları"nı fars və rus dillərinə çevirmişdir. Dünyagörüşü Şərq fəlsəfəsi ilə yanaşı XVII -- XVIII əsrlər Avropa, daha çox Fransa materialistlərinin baxışları əsasında formalaşan Mirzə Fətəli "Həkimi-ingilis Yuma cavab", "Yek kəlmə haqqında" əsərlərində Qərb idealizminin, təsəvvüfün, Şərq arestotelçiliyinin, babilər məzhəbinin mistik nəzəriyyələrinə qarşı qəti olaraq çıxırdı. Məktublarının birində qayəsini izah edən alim və maarifçi yazırdı: "Mənim məqsədim islam xalqlarını sarsıdan cəhaləti aradan qaldırmaq, elmləri, sənətləri inkişaf etdirmək, xalqımızın azadlığı, rifahı və sərvətinin artması üçün islamiyyətdən əvvəl babalarımızın malik olduğu şan və şöhrətinin bərpa edilməsi üçün ədalətə rəvac verməkdir" M.Fətəlinin A.S.Puşkini yaxından tanıyıb, duyması, dərin məhəbbətlə sevməsi ən çox Belinskinin əsərləri ilə tanışlıqdan irəli gəlirdi. M.Fətəli Rusiyada dünyəvi elmlərin banisi Lomonosovun, şair Derjavinin, Karamzinin, A.S.Puşkinin əsərlərini oxuyub, onların ədəbi fəaliyyəti ilə yaxından tanış olurdu. Belə bir vaxtda A.S.Puşkinin öldürülməsi (1837-ci il yanvarın sonu) kimi bədbəxt və gözlənilməz bir hadisə üz verdi. Bu hadisə bütün Rusiyanı sarsıtdı. Ölkənin hər yerində bu xəbər milli matəm kimi qeyd edilirdi. M.Fətəli 1837-ci ildə xəyanətin qurbanı olan bu böyük şairin faciəsinə çox təsirlənmişdi. Bu münasibətlə o, özünün ən yaxşı şeiri olan "A.S.Puşkinin ölümünə Şərq poeması"nı yazmışdır **Əhməd Ağaoğlu.** Əhməd Ağaoğlunun yaradıcılığında xüsusi yer tutan «Üç mədəniyyət» traktatı 1920-ci ildə Maltada sürgündə ikən yazılmış, lakin ilk dəfə 1927-ci ildə Ġstanbulda çap olunmuĢdur. Mədəniyyətdə dil ortaqlığı amilini ġərq və Qərbin timsalında müqayisə edən ədib yazır ki, «\... bu gün ən azı üç Avropa dilini - fransızcanı, inciliscəni, almancanı bilməyən ciddi bir avropalı alim və ədibinə həmən-həmən rastlanmaz. Bunlar zatən ortaq olan və Avropa mədəniyyəti amillərindən bulunan əski yunan və latıncanı da ta çocuqluqlarından öyrənirlər. Bir zamanlar bu iki dil, Ġslam aləmində ərəbcə və farsca kimi, Qərb aləmində ortaq elm və ədəbiyyat dili idi. Bütün alimlər latınca yazarlardı».Şərq mədəniyyətinin tənəzzülünü və zaman-zaman öz yerini Qərb mədəniyyətinə tərk etməsinin səbəbini ġərqdə fəzilətin hökmdara, Qərbdə isə qanunlara itaətdə dərk olunması ilə xarakterizə edən müəllif «həyat tərzi» kimi mənalandırdığı mədəniyyət amilinin mütəlif tərəflərinin (ailə, dövlət, hökumət, din, təlim-tərbiyə, əxlaq və s.) bu kontekstdə təfsirini verir. «Üç mədəniyyət» əsərində millətin əxlaqının formalaşmasında dindən sonra ən çox ədəbi və fəlsəfi əsərlərin rol oynadığını göstərən Ağaoğlunun fikrincə, «bizim ta dünənə qədər təqlid etdiyimiz ədəbiyyat və fəlsəfə əsərlərinin nümunələri ərəb və fars mənbələrindən alınmış olanlarıdır. Bunların arasında bu gün əsrin ruhuna müvafiq, onu təmin edəcək tək bir əsər göstərilə bilərmi?» Bu səbəblər sırasında, Ağaoğlunun yazılarında da gördüyümüz kimi, islam cəmiyyətlərinindurğunluğu, idarəçilərin və üləmanın insani qüsur və ya yetərsizliyindən qaynaqlanan problemlər, cəhalət və təəssüb, qadının ictimai həyatda passiv iştirakı, zehni və elmi düşüncəyə qapalılıq, qədərçilik, despotizm və s. göstərilməkdədir İslam aləminin tənəzzülünü dinin təməllərinə bağlamaması, ona bir sıra yönlərdən haqq qazandırmaqdadır. Bu mövzudakı təhlillərində o, islam dininin mövcud vəziyyətini xristianlığın vaxtilə yaşadığı analoji proseslə müqayisəli şəkildə araşdırır və tənəzzülün dinin mahiyyətindən qaynaqlanmadığına dair analitik mühakimələr yürüdür Müəllifə görə, *"millətçilik özü-özlüyündə hörmətə layiq, hətta möhtəşəm bir hadisədir, çünki o, xalqların həyatında bir zərurətdir. Mən hətta düşünürəm ki, bəşəriyyətin təkamülü tarixində millətçilik dindən sonra insan ruhunun ikinci böyük mərhələsidir. O, tarixdə ən böyük qəhrəmanlıqların nədəni olmuş, yenə də olacaq. Onsuz bir sıra xalqlar yenə də yadların zülmü altında inləməli olacaqdı və məhz onun sayəsində hələ bir çoxları uyğun çıxış yolu tapacaq\... Həqiqi, dürüst, sonunadək özünə sadiq qalan millətçi, özününkünü müdafiə edərkən, başqasınınkı üzərində hər hansı zülmü də rədd etməlidir".* Amma hakim millətçilik bu zaman Rusiyada azlıqlara qarşı nifrət püskürür, onları assimilə etməyə çalışırdı. Məsələn, "Novoye vremya" jurnalının yazarı Menşikov erməniləri, bolqarları, serbləri və başqa azlıqları dilindən imtinaya məcbur etmədiyi, onlara zorla İslamı qəbul etdirmədiyi, başqa sözlə, assimilə etmədiyi üçün Osmanlını "axmaq" adlandırır. Əhməd bəy Ağayev rusiyasayağı bu tip millətçiliyi, müasir terminlə ifadə etmiş olsaq, şovinizmi rədd edir. Avropa ölkələrindən öyrənməyin vacib olduğunu deyir, Avropa tarixində millətçiliyin oynadığı müsbət quruculuq rolundan bəhs edir və göstərir: "\... cümlə millətlərin ən parlaq mərhələləri haman "millətçilik" deyilən dövrələridir! Əlan ümum dünyanı heyrətdə qoyan, ümum dünyaya hökmfərma olan, o moşəşe (parlaq), o müqtədir, öz ülum, sənayesi ilə övci-əlayə (yüksəklərə) çatmış Fransanı, İngiltərəni, Almaniyanı, İtaliyanı bu əzəmətə, bu həşəmətə çıxaran haman millətçilik, haman nasyonalizm dövrəsi oldu!". Əhməd bəy başqa məsələlərlə yanaşı, hər millətçiliyin müsbət olmadığı fikrində də israr edir. Rusiyada Pruşkeviçin millətçiliyi ilə Turgenevin millətçiliyi arasında böyük fərq olduğunu izah edir. Elə buradaca o, öz millətinin eyiblərini, başqa millətlərin müsbət keyfiyyətlərini gizlətməyi xəyanət sayır: "Həqiqi millətçi millətini tənqid etməkdən, millətinin eyyubatını (eyiblərini), qüsuratını görkəzməkdən, millətinin azarlarını, dərdlərini arıyıb da açıq-açığa deməkdən nəinki çəkinmiyorlar, bəlkə bir an böylə qafil olmuyorlar. Və həmçinin həqiqi millətçilər qeyri millətlərin arasında olan gözəl sifətləri, gözəl adətləri, gözəl binaları öz milləti üçün imtisal edüb (örnək bilib), millətini bu gunə şeyləri əxz etməyə təhrik və təşviq etməkdən çəkinmiyorlar". Əhməd bəy Ağayev. Millət və millətçilik. -- *Tərəqqi,* 22 yanvar 1909, № 16, s. 2. ***İSLAMA GÖRƏ VƏ İSLAMİYYƏTDƏ QADIN***" əsərində Ə. Ağaoğlu yazırdı: Quranın tekisti İslamın peyğəmbəri, onu ilk dəfə Xristosun təlimi ilə tanış etmiş sabinləri necə də nəcib minnətdarlıq hissləri ilə xatırlayır. İsanın iztirabları haqqında, Onun mövludu, Məryəm, "İlahi ruh"un anası haqqında bəhs olunan yerlər elə dərin həyəcan, şəfqət və ehtiram ifadə edir, o qədər ülvi və əzəmətlidir ki, buna Quranın üslubunda nadir hallarda rast gəlmək olar. Müsəlmanlar arasında Məryəm bəzi xristian sektalarda olduğundan daha hörmətlidir. O, Allahın seçdiyi günahsız, saf bir qızdır; Məhəmməd ona qarşı dərin ehtiram hissləri bəsləyir; öz qızı Fatimə haqqında o deyir: "İlahi ruhun anası olan Məryəmdən sonra Fatimə ikinci qadındır". O, İsanın təlimini özünəməxsus tərzdə dərk etmişdi və Məhəmmədin yaratdığı din, onun təbirincə, İsanın dininin təhrif olunmasına qarşı etirazın təzahürü idi; Quranda tez-tez təkrar olunur: "Mən İsanın təliminin həqiqətlərini bərpa etmək üçün gəlmişəm" Azərbaycanlıların multukulturalizmi sonrakı dövrlərin, Rusiya işğalına məruz qaldıqları zamanların da sınağından uğurla çıxdı. O zamanların ki, müsəlmanlar arasında xristianlığın yayılması müstəmləkə üsul-idarəsinin dini-ideoloji istiqamətini müəyyənləşdirirdi. Çar Rusiyasının imperiya dini ədavət yayan siyasəti Azərbaycan ərazisində çoxkonfessiyalılıq mühitində problemlər yaratsa da bunlar cəmiyyətdə dərin kök sala və əhalinin şüuraltısına əsrlər uzunu möhrünü vurmuş multikulturalizm dəyərlərini xələldar edə bilmədi. İsa Məsih şəxsiyyəti Azərbaycanın görkəmli aydınları, sənət adamlarının şüurunda əzəlki doğmalığını saxladı və əsərlərində təbliğ edildi. Bunun ədəbi irsimizdə əksini tapan gözəl nümunələri var. Biri **H.Cavidin "Şeyx Sənan" dramındadır**. Şeyx Sənanla bağlı əhvalatda onun şahidi oluruq ki, bu mütərəqqi müsəlman gənci, icma lideri, ətrafındakı insanların sevimlisi xristian din xadimlərinin onu alçaltması qarşılığında tolerantlığa söykənən etiqadını bada vermir və əksinə, elə bir tövr sərgiləyir ki, çoxmədəniyyətliliyin, necə deyərlər, teolojisindən qaynaqlanan bu etiqadın möhtəşəm bir nümunəsini təqdim edir. Gürcü qızı Xumara aşiq Şeyx Sənan onunla evlənmək müqabilində qızın keşiş atası və ətrafının şərtlərilə razılaşır: donuz otarır, şərab içir. Papas çibindən xaç çıxarıb ona verir ki, boynundan assın və dinindən döndüyü beləcə ictimaiyyət qarşısında təsdiqlənsin. Şeyx Sənan xaçı bouyundan asır və deyir: İbn Məryəm asıldı darə, fəqət Onu təkrarə varmıdır hacət? Bumu İsanın ərşə me'racı? Bən nəyim şimdi? Canlı dar ağacı\... İbn Məryəm -- Məryəm oğlu İsa Məsihdir. Xaçı İsa Məsihin çarmıxa çəkilməsinin simgəsi kimi qəbul edən ənənəvi dinçilərə bu müsəlman icma lideri istehza ilə xatırlatmaq istəyir ki, İsa Məsih bu xaç simgəsilə bağlı tutulan şərtilikdən xeyli ucadadır, xaçı boynundan asmaqla, yəni İsanı bu şərtiliyin səviyyəsinə endirməklə onun meracını, göylərə yüksəlişini anlamırlar. Bu hikməti anlamayan insanlar mahiyyət etibarilə dar ağacları funksiyasını daşıyırlar. Keşişlər onun xaç asmaq şərtiliyini kontekstində İsa ucalığından danışmasını istehza kimi qəbul edirlər və bunu ona irad tuturlar. Şeyx Sənan isə bu iradı sadəcə belə cavablayır: Xayır, onsuz da həzrəti-Isa Bizcə ən möhtərəm, böyük sima\... Diqqət çəkən bir məqam odur ki, Şeyx Sənanın xaç asmağını öz dindaşları da qəbul edə bilmirlər. O da pərişan dostlarına deyir ki, asdığı gümüş parçasından başqa şey deyil. Əslində Şeyx Sənan öz dindaşlarına da din dərsi keçir ki, imanlarını çalışıb şərtiliklərin fövqündə tutsunlar. Bu səhnədə Şeyx Sənan həm öz dostlarından, həm də onu alçaltmağa çalışanlardan ucada dayanır. Və onu ənənəvi islamın və ənənəvi xristianlığın fövqündə saxlayan səbəb əslində multikulturallıq şüuruna impulslar verən monotoeizm teolojisinin mahiyyətindən gəlir. Şeyx Sənana təkid ediləndə ki, xaçı boynundan asandan sonra Quranı yandırsın, bu yerdə onun karına gələn yenə də çoxmədəniyyətliliyə təkan vermiş monoteizm məntiqinin ucaltdığı İsa Məsihdir. İsa Məsihi peyğəmbər kimi əziz tutan Şeyx Sənan keşişləri bu məntiqlə də məğlub edir: Hökmi-Qur'anı tutmuyan məğrur, Onu atəşdə yaqmış ədd olunur. Bir də bihudə etdiyin israr, Bunda İsa və Məryəmin adı var. Yuxarıda Azərbaycanda multukultural mühiti təhdid edən dövrdən yazmışdıq və şəksiz ki, həmin dövrdə multikultural dəyərlər xələldar etməyə yönəlik müstəmləkəçi çar Rusiyasının "ayır, buyur" siyasəti də aktiv idi. Bu ağır imtahan dövrünün reallıqlarını əks etdirən əsərlər içində dünyada bestsellerə çevrilmiş məşhur bir Azərbaycan romanı da var: Əli və Nino. Həqiqi müəllifliyin Stalin repressiyalarını qurbanı olmuş milliyyətçə Azərbaycanlı Y.V.Çəmənzəminliyəmi, yaxud yəhudi Lev Nissimbaum məxsusluğu haqqında mübahisələr olsada,əsərin müəllifi Qurban Səid müsəlman Əli ilə xristian Ninonun sevgi macərası üzərində qurulan romanda Azərbaycan paytaxtı Bakıda yaranan multikultural bir mühitin maraqlı təsvirlərini verir. Bu mühitin qəhrəmanları arasında etnik Azərbaycanlıların heç də hamısı müsəlman deyil. Onların biri də bəhailik dinini qəbul etmiş məşhur Bakı milyonçusu, neft maqnatı Ağa Musa Nağıyevdir. Romanda Azərbaycanın siyasi elitasına daxil insanların toplaşdığı bir yığıncaqda dövrün gərgin siyasi təlatümlərinə münasibət bildirən bu nüfuzlu şəxs deyir: "Mən yaşlı bir adamam\... Gördüklərim, eşitdiklərim məni çox kədərləndirir. Ruslar türkləri öldürürlər, türklər ermənilərlə vuruşurlar. Ermənilər isə bizim kökümüzü kəsməyə can atırlar. İndi biz də ölkəmizdən rusları təmizləməyə çalışırıq. Bunun yaxşı olub-olmadığını bilmirəm. Biz Zeynal ağanın, Mirzə Əsədullanın, Əli Əsədullanın, Fətəli xanın xalqımızın taleyi barədə fikirlərini dinlədik. Mən onların məktəblərimizin, ana dilimizin, xəstəxanalarımızın və azadlığımızın son dərəcə qayğısına qaldıqlarını bilirəm. Bu pis şey deyil! Amma orada yalnız boş şeylər tədris edilirsə, o məktəb kimə və nəyə lazımdır? Bədəni müalicə edib, ruhu yaddan çıxardan xəstəxananın nə faydası vardır? Bizim ruhumuz Tanrıya doğru getmək istəyir. Düzdür, hər bir millət özünə məxsus bir tanrısı olduğuna inanır. Lakin mənim fikrimcə, keçmiş neçə-neçə uluların diliylə desək, özünü bizə tanıtmış olan Tanrı birdir. Buna görə də mən eyni zamanda həm Həzrəti İsaya, Musaya, Konfusiyə, Buddaya və həm də Məhəmməd Peyğəmbərə inanıram. Biz hamımız bir Tanrıdan törənmişik və Bab yoluyla onun yanına dönəcəyik. Bunu xalqa bildirmək lazımdır ki, nə qara var, nə də ağ. Çünki qarada ağ, ağda da qara vardır. Ona görə də məsləhət görürəm: gəlin elə bir iş görməyək ki, dünyada kimsəyə zərər dəysin. Çünki bizim hər birimiz hər ruhun bir parçasıyıq və hər ruh da bizim bir parçamızdır". Bu sözləri deyən sadəcə romanın çoxsaylı qəhrəmanlarından biri deyil, həm də Azərbaycanlıların kifayət qədər tanıdığı, real tarixi şəxsiyyətlərdən biridir və romanda əksinin tapan bu məzmunlu çıxışlar 20-ci əsrin əvvəllərinin Bakı mühitində tamamilə normal qarşılanır və təqdir görürdü. Çoxkonessiyalılığın Azərbaycan multikulturalizminə verdiyi töhfələrin bədii əks-sədasından danışanda əsasən Azərbaycanlıların dindarlığından, ədəbiyyatından, ölkədəki toponimlərdən (Gədəbəydə İsalı kəndi, Zərdabda Aşağı Məsihli və Yuxarı Məsihli kəndləri, Gürcüstan ərazisində əhalisi yalnız Azərbaycanlılardan ibarət gürcülərin Daqaruxlo, Azərbaycanlıların Dağ arıxlı dediyi, amma tarixi sənədlərdə "Məryəmli" kimi keçən kənd, Şuşada İsa bulağı) danışırıq, incəsənətin başqa növlərinə bir qayda olaraq toxunmuruq. Səbəb odur ki, Azərbaycan professional musiqi ənənəsi, rəngarlıq, heykəltəraşlıq və s.-nin inkişafı əsasən sovet dövrünə təsadüf etmişdir ki, bütün sahələrdə olduğu kimi sövet dövrü ədəbiyyatı və incəsənətimizdə dini obrazların tərənnümünə ümumi bir qadağa qoyulmuşdu. Hərçənd bizə məlumdur ki, Ü.Hacıbəyov "Şeyx Sənan" dramının motivləri əsasında opera yazıbmış, ancaq bəlli olmayan səbəblərdən indiyədək üzə çıxmamış qalır. H.Cavidin oğlu, istedadlı gənc bəstəkar Ərtoğrul Cavid də bu dram üçün musiqi bəstələyirmiş, deyilənə görə yarımçıq qalıb. İsa Məsihin incəsənət nümunələrində az da olsa yenidən tərənnümü Azərbaycanın milli müstəqilllik illərinə aiddir. Fərhad Bədəlbəylinin Ava Maria əsərini bu mənada musiqimizdə ilk nümunə saymaq olar. Rəngarlıqda İsa Məsihi canlandıran Azərbaycanın çox istedadlı rəssamı, həyatdan vaxtsız getmiş Ucal Haqverdiyev olub. Maraqlıdır ki, bu etnik Azərbaycanlı pravoslavlığı qəbul etmişdi və həyatının son illərində kilsə freskalarını da çəkirdi. Və belə bir rəssamın son dövrlərdə Azərbaycanda yaradıcılıq fəaliyyətini həm də əslində ölkənin əsrlərcə formalaşmış multikuralizm mühitinin maraqlı faktlarından saymaq lazım gəlir. Azərbaycan öz milli müstəqilliyini qazanandan sonra İsa Məsih obrazı bir daha poeziyaya qayıtmağa başlayır. Klassik poeziya nümunələrindən fərqli olaraq indiki şairlərin İsa Məsih təliminə müraciəti dövrün ağrı-acılarına sevgilə üstün gəlməyin zərurətini car çəkməklə bağlıdır. Görkəmli Azərbaycan şairi Vaqif Bayatlının bir şeirində olduğu kimi: Min ildi, milyon ildi\ Sənə sarı qaçıram\ ayaqlarım sevinir,\ yolum sevinir, Allah.\ hər gün Sənin Göyünə\ mismarlanır qollarım\ mismarlanır, dincəlir,\ qolum sevinir, Allah.\ Sevgin, yalnız sevgin var,\ qollarımın gözündə.\ Bəs nədən əzab gəzir,\ qolumu dəlib yaran\ mismarların üzündə?!.. Sovetlərin vaxtilə qadağan etdiyi dini dəyərlərin milli müstəqillik dövründə bərpası zamanında belə şeirlər tamamilə yeni bir ovqatda multikulturalizmə xidmət edir. Müasir Azərbaycanın başqa bir şairi də bu mövzuda qələm çalıb. Bu, ölkədə xeyli populyar olan Ramiz Rövşəndir. Onun "Çarmıxdakı İsa" adlı bir şeiri var. Bu şerdə müəllifin İsa Məsihə münasibəti klassik Azərbaycan şairlərindən fərqli olaraq islam teologiyası ilə də səsləşmir, çünki müsəlmanlar çarmıxa çəkilən şəxsin İsa olduğuna inanmırlar, Quran-da yazıldığı kimi həmin şəxsin bir başqası olduğunu düşünürlər. Ramiz Rövşən isə xristianlıqda Ata-Oğul-Müqəddəs Ruh üçlüyü ilə assosiasiya yaradan misralarında belə deyir: Mən sənin oğlunam bu yer üzündə,\ həsrətinlə göyə çox baxdım, Allah.\ Axır ki, arzuma çatdım deyəsən,\ ayağım üzüldü torpaqdan, Allah.\ \ Daha yerlə göyün arasındayam,\ çarmıxa çəkilib qalmışam daha.\ Mismarlanıb ayaqlarım, əllərim,\ özüm öz tabutum olmuşam daha. Əlbəttə, şeirdə İsa Məsih ümumiləşmiş İnsan obrazıdır, yer kürəsindəki əzablardan qurtulub Tanrıya qovuşmağa can atan İnsan obrazı ki, poetik təcəssümünü İsada tapır. Və bu şeir dini şeir də deyil. Ancaq müsəlman oxucularına xristian teologiyası prizmasından xitab edən şair dini tolerantlığa da, multikultural mühitə də beləcə öz töhfəsini vermiş olur. Yeri gəlmişkən, Azərbaycanın milli müstəqillik illərində multikulturalizmə islam teologiyası baxımından da töhfə verənlər var. Onların arasında dini fikirdə islahatçı imici qazanmış, Quranın Azərbaycan dilinə tərcüməçilərindən biri Nəriman Qasımoğludur. Hazırda dinin tolerantlığın təbliğatçısı qismində fəaliyyət göstərən bu ilahiyyatçı-alimin "İsa Məsih", "Yamanlığa yaxşılıq: Bibliya və Quran işığında" başlıqlı tədqiqatları, "İslamda etiqad azadlığı məsələsi" mövzusunda çoxsaylı məruzə və çıxışları dini durumda da multikultural ovqatın yayılmasına xidmət edir. Onun "Quranda və Bibliyada Ekoteologiya Ümumilikləri" monoqrafiyası beynəlxalq dini və akademik çevrələrdə maraqla qarşılanmış, müəllifinə şöhrət qazandırmışdır. NƏTİCƏ:Gördüyümüz kimi Azərbaycan multikulturalizminin elml-fəlsəfi qaynaqlarına nəzər yetirdikdə görürük ki, Azərbaycan xalqı tarix boyu tolerant və multikultural dəyərlərə sahib olmuş,cəmiyyətdə yaşayan bütün etnos ,din, konfensiya ,təriqət və cərəyanlara dözümlü yanaşmışdır.Bu tendensiyanı xalqımızın böyük şair və yazıçılarının yaradıcılıgında müşahidə etmək mümkündür.Nəsirəddin Tusidən Axundova ,Nizamidən Hüseyn Cavidə,H.Zərdabidən Ə.Agayevə, Nəsimidən Füzuliyə qədər bütün Azərbaycan xalqının şair və mütəfəkkirlərinin yaradıcılıgında bu multikultural və tolerantlıqla əlaqədar düşüncə və yanaşmanı , Dədə Qorqud kimi dastanlarda tolerant həyat tərzi baxışlarını görə bilərik. **Seminar dərsi üçün tapşırıqlar** 1.Qədim dövrlərdə mifik baxışlarda dini təsəvvürlər. 2.Zərdüştlük təlimində tolerant baxışlar. 3.III-VI əsrlərdə Azərbaycanda dinin təlimlərdə multikultural mühit 4\. Dədə Qorqud dastanında tolerant mühit 5.IX-XII əsrlərdə Azərbaycanda multikultural mühit haqqında nə deyə bilərsiniz 6.Nizami Gəncəvi yaradıcılıgında multikultural dəyərlər özünü yaradıcılıgında özünü hansı ideyalarda biruzə verir 7.Füzulinin multikultural ideyaları 8.Nəsrəddin Tusinin multikultural şəxsiyyəti özünün yaradıcılıgında əks olunur 9.Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında multikultural baxışlar. 10\. Müasir Azərbaycan incəsənətində tolerant və multikultural ənənələr **Mühazirə mövzusu üzrə ədəbiyyat siyahısı** 1. ***Əliyev R. Din. Əxlaqa aparan yol. Bakı 2005, s. 13-18*** 2. Azərbaycan tarixi yeddi cilddə. İkinci cild (III-XIII əsrin birinci rübü). Bakı, Elm, 1999, səh. s. 109-149, 255-282 3. Azərbaycan tarixi. Uzaq keçmişdən 1870--ci iləqədər. (Red. S. Əliyarlı). Bakı 1996 səh.132-155; 189-191 4. **Ziya Bünyadov. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə.** Bakı, \"Şərq-Qərb\", 2007. s.81-120 5. Əsgər Əhməd. XII-XV əsrlərdə Аzərbaycanın mənəvi mədəniyyət. Bakı-2012.s.65-88 6. **İslam: Tarix.** Fəlsəfə. İbadətlər. Bakı, Elm, 1994, s. 6 -114; 147 -165 7. H. İmanov, A. Əhədov. Orta əsr islam şərqində fəlsəfi fikir. B.: Bakı Universiteti nəşriyyatı,1998 8. **Xəlildov S. Şərq və Qərb. Ümumbəşəri ideala doğru. B.: Azərbaycan Universiteti Nəşriyyatı, 2004,** 9.Əli və Nino. Bakı, \"Şərq-Qərq\" Nəşriyyat evi, 2006 [[http://www.mediaforum.az/az/2011/12/19/%C4%B0SA-M%C6%8FS%C4%B0H-122401764c06.html\#.VJ3MDsBA]](http://www.mediaforum.az/az/2011/12/19/%C4%B0SA-M%C6%8FS%C4%B0H-122401764c06.html#.VJ3MDsBA) **Seminar tapşırıgı üçün ədəbiyyat siyahısı** 1."Azərbaycan multikulturalizmi"dərslik BBMM Bakı-2017 2.Əhədov A.Azərbaycanda din və dini təsisatlar Bakı.1991 3.Azərbaycanın qədim tarixinə dair yazılı mənbələr Bakı.2014 4.Axundzadə M.F.Əsərləri.Üç cilddə III cild Tərtib edəni H.Məmmədzadə Bakı:2005 5.Nizami Gəncəvi,"Sirlər xəzinəsi"Bakı.2011 6\. Nəsrəddin Tusi."Əxlaqi Nasiri" Bakı,1989 7\. Agaoglu Ə. Seçilmiş əsərləri. Bakı,2007 8\. Nəriman Qasımoğlu, İsa Məsih Bakı 2015 9\. Əli və Nino. Bakı, \"Şərq-Qərq\" Nəşriyyat evi, 2006 10\. https/www.azerbaijan.az/Azərbaycanda tolerantlıq

Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti (UNEC) Multikulturalizmə Giriş (PDF)

Document Details

Tags

Related

Summary

Full Transcript

Upgrade to continue