12OCMm.pdf

ST DIR AFF EC I T NIS G NG G G ORGA NIN IN IN PL A N MANAGEMENT CO CO NTROL ING OR DINATING 12 CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY (CSR) 12 102.00 शासन निर्णय क्रमांक : अभ्यास-२११६/(प्र.क्र.४३/१६) एसडी-४ दिनांक २५.४.२०१६ अन्वये स्थापन करण्यात आलेल्या समन्वय समितीच्या दि. ३०.१.२०२० रोजीच्या बैठकीमध्ये हे पाठ्यपुस्तक सन २०२०-२१ या शैक्षणिक वर्षापासून निर्धारित करण्यास मान्यता देण्यात आली आहे वाणिज्य संघटन व व्यवस्थापन B`ËVm ~mamdr २०२० महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक निर्मिती व अभ्यासक्रम संशोधन मंडळ, पुणे - ४११ ००४. Amnë¶m ñ‘mQ>©’$moZdarb DIKSHA APP X²dmao nmR>çnwñVH$mÀ¶m n{hë¶m n¥îR>mdarb Q. R. Code X²dmao {S>{OQ>b nmR>çnwñVH$ d nmR>mg§~§{YV AÜ¶¶Z AÜ¶mnZmgmR>r Cn¶w³V ÑH²$-lmì¶ gm{hË¶ CnbãY hmoB©b. प्रथमावृत्ती : 2020 © महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक निर्मिती व अभ्यासक्रम संशोधन मंडळ पुणे - ४११ ००४. महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक निर्मिती व अभ्यासक्रम संशोधन मंडळाकडे या पुस्तकाचे सर्व हक्क राहतील. या पुस्तकातील कोणताही भाग संचालक, महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक निर्मिती व अभ्यासक्रम संशोधन मंडळ यांच्या लेखी परवानगीशिवाय उद्‌धृत करता येणार नाही. मुखपृष्ठ व सजावट वाणिज्य शाखा मुख्य समिती डॉ. नरेंद्र पाठक श्री. संदिप कोळी, चित्रकार, मुंबई (अध्यक्ष - वाणिज्य शाखा समिती) अक्षरजुळणी श्री. नारायण पाटील (सदस्य) lr J«m{’$H$ g|Q>a, मुंबई डॉ. मुकुंद तापकीर (सदस्य) डॉ. प्रशांत साठे (सदस्य) समन्वयक सीएस्. महेश आठवले (सदस्य) श्री. सुरेंद्र निरगुडे (सदस्य) उज्ज्वला श्रीकांत गोडबोले डॉ. ज्योती गायकवाड (सदस्य) प्र. विशेषाधिकारी गणित, श्री. मोहन साळवी (सदस्य) पाठ्यपुस्तक मंडळ, पुणे. डॉ. संगीता मांडके (सदस्य) श्री. अनिल कापरे (सदस्य) श्रीमती अनंतलक्ष्मी कैलासन (सदस्य) निर्मिती श्रीमती लक्ष्मी पिल्लई (सदस्य) सच्चितानंद आफळे श्रीमती मृणाल फडके (सदस्य) मुख्य निर्मिती अधिकारी श्रीमती उज्ज्वला गोडबोले (सदस्य-सचिव) संजय कांबळे निर्मिती अधिकारी वाणिज्य संघटन व व्यवस्थापन प्रशांत हरणे राज्य अभ्यासगट सदस्य श्री. नारायण पाटील सहायक निर्मिती अधिकारी (अध्यक्ष आणि समन्वयक) कागद डॉ. मिनल भंडारी डॉ. चंदन बोरा ७० जी.एस.एम.क्रीमवोव्ह डॉ. रुपसेन कांबळे श्री. माणिक घुमई मुद्रणादेश श्री. अरुण चव्हाण श्री. अविनाश ताकवले सौ. रुपाली देशपांडे सौ. माधुरी पवार श्री. ज्ञानदेव येवले श्री. संजय पाटील मुद्रक श्री. अमित गोखले सौ. अश्विनी कुलकर्णी सौ. संगीता जोशी भाषांतरकार आणि समिक्षक प्रकाशक श्री. अमित गोखले डॉ. रुपसेन कांबळे विवेक उत्तम गोसावी, नियंत्रक सौ. माधुरी पवार श्री. संजय पाटील पाठ्यपुस्तक निर्मिती मंडळ, सौ. अश्विनी कुलकर्णी सौ. मृणाल फडके प्रभादेवी, मुंबई २५ प्रस्तावना प्रिय विद्यार्थी मित्रांनो, इयत्ता ११ वी च्या वर्गामध्ये तुम्ही सर्वांनी वाणिज्य व व्यवसाय, व्यवसाय संघटनांचे प्रकार, व्यवसाय सहाय्यक संस्था, व्यवस्थापन आणि व्यवसाय पर्यावरण यांचा अभ्यास केलेला आहे. हे इयत्ता १२ वी चे पुस्तक तुम्हांला पुढील वाटचालीकडे नेत आहे. हे पुस्तक तुम्हांला व्यवसाय संघटनेविषयी अत्यावश्यक असणाऱ्या ‘व्यवस्थापनाची तत्त्वे’ आणि ‘व्यवस्थापनाची कार्ये’ याविषयी ज्ञान प्राप्त करून देते. व्यवस्थापनाविषयी अध्ययन केल्यानंतर ‘उद्योजकतेचा विकास’ या घटकामध्ये तुम्ही उद्योजक व उद्योजकापुढील भविष्यातील संधी याविषयी ज्ञान मिळवाल. आजच्या परिस्थितीमध्ये घड्याळाच्या काट्याप्रमाणे चोवीस तास सर्व कामे सुरू असतात. विविध व्यवसाय संघटनांना व्यवसाय सेवांचे महत्त्व ‘व्यावसायिक सेवा’ या पाठामार्फत दिले गेले आहे. आपण सर्व जण जागतिकीकरणाचा एक भाग असून ‘व्यवसायातील उभरत्या संधी’ या प्रकरणातून त्यासंदर्भातील उभरत्या पद्धतींवर भर दिला गेला आहे. विद्यार्थी मित्रहो, तुम्ही व्यवसाय संघटनेच्या जबाबदाऱ्या ‘व्यवसायाची सामाजिक जबाबदारी’ या पाठामध्ये शिकणार आहात. ‘ग्राहक संरक्षण’ आणि ‘विपणन’ ही प्रकरणे अनुक्रमे ग्राहक संरक्षणाची गरज व त्या संबंधित कायदा आणि विपणनाचे महत्त्व यावर भर देतात. प्रत्येक प्रकरणामध्ये चित्रे, आकृत्या, कृती यांचा समावेश संकल्पना अधिक चांगल्याप्रकारे समजून घेण्यासाठी करण्यात आला आहे. सरावासाठी स्वाध्याय व उत्तर-सूचीचा समावेश देखील केला आहे. सुस्पष्ट असलेले आणि बुद्धीला चालना देणारे ‘अधिक माहितीसाठी’ याचा नव्याने समावेश केला गेला आहे. या पुस्तकाची रचना अशा प्रकारे केली आहे, की त्यातून अध्ययन-अध्यापन प्रक्रिया सुलभ होईल व शिक्षक आणि विद्यार्थी दोघेही या पुस्तकाचा आनंद घेऊ शकतील. हा पुनर्रचित अभ्यासक्रम विद्यार्थ्यांची आकलन शक्ती वाढविण्यासाठी सक्षम आहे. या नवीन अभ्यासक्रमाची अंमलबजावणी शैक्षणिक वर्ष २०२०-२०२१ पासून इयत्ता १२ वी वाणिज्य शाखेसाठी होत आहे. आवश्यक माहिती पुस्तकाच्या सुरूवातीला क्यू. आर. कोडच्या माध्यमातून देत आहोत. आम्हांला विश्वास आहे, की हे पुस्तक व्यवसायाच्या स्पर्धात्मक जगात विद्यार्थ्यांना योग्य प्रकारे मार्गदर्शन करेल. हे पुस्तक तयार करण्यासाठी विशेष परिश्रम घेतलेले व सहकार्य करणारे विषय समिती सदस्य, अभ्यासगट सदस्य, समीक्षक, तज्ञ, रचनाकार, भाषांतरकार यांचे आम्ही आभारी आहोत. (विवेक गोसावी) पुणे संचालक दिनांक : २१ फेब्रुवारी २०२० महाराष्ट्र राज्य पाठयपुस्तक निर्मिती भारतीय सौर : २ फाल्गुन १९४१ व अभ्यासक्रम संशाेधन मंडळ, पुणे वाणिज्य संघटन व व्यवस्थापन इयत्ता १२ वी क्षमता विधाने घटक घटकाचे नाव क्षमता विधाने क्रमांक व्यवस्थापनाच्या तत्त्वांचा अर्थ व व्याख्या समजणे. व्यवस्थापनाच्या तत्त्वांचे स्वरुप व महत्त्व समजणे. व्यवस्थापनाची १ व्यवस्थापनाच्या सिद्धांतांची ओळख hmoUo. तत्त्वे हेनर्‍ी फेयॉल यांच्या व्यवस्थापनाच्या सिद्धांताची ओळख hmoUo. टेलर यांच्या शास्त्रीय व्यवस्थापनाच्या सिद्धांताची ओळख hmoUo. व्यवस्थापनाची व्यवस्थापनाच्या विविध कार्यांची माहिती hmoUo. २ कार्ये व्यवस्थापनाच्या कार्यांचा अर्थ, व्याख्या आणि महत्त्व g‘OUo. उद्योजक, अंतर्गत उद्योजक आणि उद्योजकतेचा विकास ह्या संकल्पना उद्योजकतेचा समजणे. ३ विकास उद्योजकता विकास कार्यक्रमाचे नवीन प्रवाह समजणे. विविध व्यावसायिक सेवा समजणे. बँकांचे विविध प्रकार g‘OUo. इ-बँकिंगचा अर्थ समजणे. ४ व्यवसाय सेवा विम्याची तत्त्वे व प्रकार समजणे. संप्रेरणाचे विविध प्रकार समजणे. गोदामांचे प्रकार व त्यांची कार्ये समजणे. वाहतूकीचे विविध प्रकार समजणे. इ-व्यवसायाचा अर्थ समजणे. इ-व्यवसायाची व्याप्ती आणि फायदे समजून घेणे. व्यवसायातील खरेदी-विक्रीची संगणक आधारित (online) पद्धत समजणे. ५ उभरत्या पद्धती व्यवसायातील बाह्यसेवा समजणे. व्यवसाय प्रक्रिया बाह्यसेवा (BPO), ज्ञान प्रक्रिया बाह्यसेवा (KPO) आणि कायदा प्रक्रिया बाह्यसेवा (LPO)समजणे. व्यवसायाची सामाजिक जबाबदारी ही संकल्पना व गरज समजणेे. व्यवसायाची व्यवसायाची विविध घटकांप्रती असलेली सामाजिक जबाबदारी समजणे. ६ सामाजिक व्यवसायाची पर्यावरण संरक्षणाप्रती असणारी जबाबदारी समजणे. जबाबदारी व्यावसायिक नी{Vशास्त्र समजणे. सामूहिक सामाजिक जबाबदारी (CSR) समजणे. ग्राहक संरक्षण ही संकल्पना व त्याचे महत्त्व समजणे. ग्राहकांचे असणारे अधिकार माहिती समजणे. ७ ग्राहक संरक्षण ग्राहकांच्या असणाऱ्या जबाबदाऱ्या समजणे. ग्राहक तक्रार निवारण व्यवस्था समजणे. ग्राहक संघटनेची भूमिका समजणे. विपणन संज्ञेची ओळख समजणे. विपणीचे विविध प्रकार समजणे. ८ विपणन विपणनाचे महत्त्व व त्याची विविध कार्ये समजणे. ‘विपणन मिश्र’ व त्यातील घटक समजणे. AZwH«$_{UH$m nmR> H«$. nmR>mMo Zmd n¥ð> H«$. 1. ì`dñWmnZmMr VËËdoo 1 2. ì¶dñWmnZmMr H$m¶} 19 3. CX²¶moOH$VoMm {dH$mg 41 4. ì¶dgm¶ godm 61 5. ì`dgm`mVrb C^aË`m nX²YVr 109 6. ì¶dgm¶mMr gm‘m{OH$ O~m~Xmar 131 7. J«mhH$ g§ajU 153 8. {dnUZ 174 1 ì`dñWmnZmMr VÎdo 1.1 àñVmdZm 1.2 AW© Am{U ì`m»`m 1.3 ì`dñWmnZmÀ`m VÎdm§Mo ñdê$n 1.4 ì¶dñWmnZmMo _hËËd 1.5 ì`dñWmnZmMo {gX²Ym§V 1.6 hoÝar \o$`m°b `m§Mm ì`dñWmnZmMm àemgH$s` {gX²Ym§V 1.7 \«o$S>[aH$ Q>oba `m§Mo emór` ì`dñWmnZ gmam§e ñdmÜ`m` 1.1 àñVmdZm {dÚmWu {_Ìm§Zmo, ì`dñWmnZ gd©Ì Amho ho AmnU B`Îmm 11dr _Ü`o Aä`mgbobo Amho. gd© àH$maÀ`m ì`mdgm{`H$ g§KQ>Zm, {~Ja ì`mdgm{`H$ g§KQ>Zm Am{U gm_m{OH$ Am`wî`mVhr ì`dñWmnZmMr Amdí`H$Vm AgVo. `§Ìgm_wJ«r, gm{hË` Am{U n¡gm `mà_mUoM ì`dñWmnZ ho ì`dgm` g§KQ>ZogmR>r Amdí`H$ ómoV _mZbo OmVo. g§KQ>ZoÀ`m BVa gd© ómoVm§_Ü`o g_Ýd` ñWmnZ H$aÊ`mgmR>r ì`dñWmnZmMr _m{hVr AgUo Amdí`H$ Amho. Ë`m_wioM ì`dñWmnZmMo _hÎd PnmQ>çmZo dmT>V Agë`mMo {ZXe©Zmg `oVo. {d{dY ì`dñWmnZ {dMmad§Vm§Zr Ë`m§À`m {ZarjUm_YyZ d nX²YVera Aä`mgmVyZ ì`dñWmnZmMo {d{dY {gX²Ym§V _m§S>bo AmhoV. ì`dñWmnZmMr {d{dY VÎdo, {gX²Ym§V Am{U V§Ìo EH$gmaIo n[aUm_ àmßV H$ê$Z XoVmV na§Vw àË`oH$ g§ñWm, n[apñWVr d ì`³VrnaÎdo Ë`m§À`m Cn`moJmV ~Xb hmoVmo. WmoS>Š`mV, ì`dñWmnZ g§KQ>ZoÀ¶m C{X²XîQ>m§Zm AZwgê$Z gd©gmYmaU Ü`o`o {ZYm©[aV H$aVo Am{U EHy$UM g§KQ>Zm H$em nX²YVrZo H$m_ H$aob `m~X²Xb {ZU©` KoVo. ì`dñWmnZmMm g_mdoe CËnmXZ KQ>H$ åhUyZ Ho$bm OmVmo. `m_wio {Z`moOZ, g§KQ>Z, H$_©Mmar ì`dñWmnZ, g_Ýd` d {Z`§ÌU `m ì`dgm` g§KQ>ZoÀ`m gd© H$m`mª_Ü`o gwgdm§X gmYbm OmVmo. Ë`m§ZmM AmnU ì`dñWmnZmMr H$m`} Ago åhUVmo. 1.2 AW© Am{U ì`m»`m EImX²¶m ì`³VsMo qH$dm g§ñWoMo Ü`o` àmßV H$aVmZm, {d{dY `§ÌUm d V§Ìm§Mm Cn`moJ H$aUo _hËdmMo AgVo. `mVrb H$mhr V§ÌmZm d¡{œH$ _mÝ`Vm Agë`mZo Ë`m§Zm "VÎdo' Ago åhQ>bo OmVo. hr VÎdo ì`dñWmnH$mbm g§ñWoMr gd© H$m`} {d{eîQ>> nX²YVrZo nma nmS>Ê`mgmR>r _mJ©Xe©H$ R>aVmV. `m_wio ì`dñWmnH$mbm à^mdr {ZU©` KoÊ`mg d g§KQ>ZoMo Ü`o` gmÜ` H$aÊ`mg _XV hmoVo. 1 ""VÎd EH$ _wb^yV gË` qH$dm àñVmd åhUyZ n[a^m{fV Ho$bo OmVo Oo {dœmg qH$dm dV©ZàUmbr qH$dm VH©$ewX²Y {dMmam§Mm AmYma åhUyZ H$m_ H$aVo.'' gmoß`m eãXmV gm§Jm`Mo Va, Or V§Ìo qH$dm àUmbr EH$mM nX²YVrMo n[aUm_ XoVmV Ë`m§Zm VËdo Ago åhUVmV. hr VËdo d¡{œH$ AmhoV Am{U Vr gd©Ì bmJy nS>VmV. `m VÎdm§À`m AmYmam_wio ì`dñWmnH$m§Zm "MwH$m d {eH$m' `m VÎdmMm Adb§~ H$amdm bmJV Zmhr. CXmhaUmW© - {H«$Ho$Q> qH$dm BVa H$moUË`mhr IoimMr aMZm d {d^mOZ IoimSy§>_Ü`o Ë`m§À`m H$m¡eë`o Am{U j_VmZwgma Ho$bo OmVo. `mbmM ì¶dñWmnZmÀ`m ^mfoV "H$m_mMo {d^mOZ' Ago åhUVmV. Oo ì`dñWmnZmÀ`m VËdm§n¡H$s EH$ Amho. 1.3 ì`dñWmnZmÀ`m VËdm§Mo ñdê$n … H$_©Mmè`m§À`m dV©Zmda à^md nmS>Ê`mgmR>r d Ë`m§Zm dV©Zmg§~§YmV _mJ©Xe©Z H$aÊ`mgmR>r ì`dñWmnZmMr VÎdo V`ma Ho$br OmVmV. hr VËdo g§KQ>ZoÀ`m g§gmYZm§Mr H$m`©j_Vm Zâ`mÀ`m ñdénmV dmT>{dÊ`mda ^a XoVmV. øm ~amo~aM hr VËËdo d[að>, Ë`m§À`m hmVmImbrb H$_©Mmar Am{U g§KQ>ZoÀ`m gd© gXñ`m§_Ü`o CËH¥$ï> g_Ýd` ñWmnZ H$aÊ`mda ^a XoVmV. ì`dñWmnZ VËdm§Mo ñdê$n Imbrbà_mUo- 1) gmd©{ÌH$ Cn`moJ … ì`dñWmnZmMr VËdo gmd©{ÌH$ AmhoV åhUOoM hr VÎdo H$moUË`mhr AmH$mamÀ`m d ñdénmÀ`m ì`mdgm{`H$ g§KQ>Zm§Zm bmJy nS>VmV. VgoM Ë`m§À`m n[aUm_mV ~Xb hmoD$ eH$Vmo. VgoM Ë`m§À`m Cn`moOZmVhr ~Xb H$aUo eŠ` AgVo. Varhr Vr gd© àH$maÀ`m g§ñWm§gmR>r gmo`rñH$a AgVmV. VgoM hr VÎdo ì`dñWmnZmÀ`m gd© ñVam§da bmJy nS>VmV. 2) gd©gmYmaU _mJ©Xe©H$ VËdo : g§KQ>ZoVrb g_ñ`m gmoS>{dÊ`mgmR>r VgoM EImXr g§KQ>ZmË_H$ n[apñWVr H$miOrnyd©H$ hmVmiÊ`mgmR>r ì`dñWmnZmMr VËdo _mJ©Xe©H$ R>aVmV. hr VÎdo bd{MH$ AgVmV. H$moUË`m VËdm§Mm Cn`moJ H$am`Mm ho g§KQ>ZoÀ`m n[apñWVr, AmH$ma d ñdê$nmda Adb§~yZ AgVo. CXm. - Ooìhm AmnU `mo½` _mo~Xbm Ago åhUVmo Voìhm `mo½` hm eãX g§KQ>ZoÀ`m ñdê$n, AmH$ma Am{U Am{W©H$ pñW[VZwgma ~Xby eH$Vmo. 3) gamd Am{U à`moJmÛmao VËdo V`ma Ho$br OmVmV : g§emoYZmVyZ hiyhiy ì`dñWmnZ VÎdo {dH${gV Ho$br OmVmV. Vr {dH${gV H$aÊ`mnydu nX²YVera {ZarjUo Am{U à`moJ Ho$bo OmVmV. `m à`moJm§Mo {ZîH$f© g§KQ>Zm_Ü`o dmnê$Z nm{hë`mZ§VaM Ë`m§Mo VËdm§_Ü`o énm§Va Ho$bo OmVo. 4) bd{MH$Vm : ì`dñWmnZmMr VËdo bd{MH$ AgVmV. åhUOoM hr VÎdo n[apñW[VZwgma ~XbVm qH$dm gwYmaVm `oVmV. hr VÎdo Adb§~VmZm ì`dñWmnH$ Ë`mV JaOoZwgma ~Xb H$ê$ eH$Vmo. ì`dgm`mMr n[apñWVr gVV ~XbV AgVo. Amnë`m JaOoà_mUo g§KQ>Zm hr VËdo gwYmê$Z AWdm Ë`mV ~Xb H$ê$Z dmnê$ eH$Vo. 2 5) dV©UwH$ser g§~§{YV : ì`dñWmnZ hr gm_w{hH$ H¥$Vr Amho. ì`º$s¨À`m gm_w{hH$ à`ËZmVyZ {d{eï> C{X²XîQ> gmÜ` H$aUo ho ì¶dñWmnZmMo Ü`o` AgVo. _mZdr dV©UwH$sda à^md Q>mH$Ê`mgmR>r hr VÎdo V`ma Ho$bobr AgVmV. hr VËdo H$_©Mmè`m§À`m g_yhmda {Z`§ÌU R>odyZ Ë`m§Zm Ü`o`àmßVrgmR>r {Xem XmIdVmV. 6) H$m`©H$maU g§~§Y : ì`dñWmnZmMr VÎdo {ZU©` KoÊ`mgmR>rMm AmYma AmhoV. Vr EImÚm n[aUm_m_mJMo H$maU {Z{üV H$aVmV. CXm.- Mm§Jbm nJma {Xë`mZo H$m_Jmam§Mr H$m`©j_Vm dmT>Ê`mg _XV hmoVo qH$dm à^mdr Om{hamVrZo dñVy§Mr {dH«$s dmT>Vo. 7) gd© VËdm§Zm EH$gmaIo _hËËd Amho : ì`dñWmnZmÀ`m gd© VËdm§Zm gmaIo _hËËd Amho. nyd©{Z`mo{OV C{X²XîQ>o> gmÜ` H$aÊ`mgmR>r hr gd© VÎdo EH$mM doir dmnaUo Amdí`H$ Amho. EImXo VÎd {deof bj XodyZ dmnabo Am{U BVa VËdm§H$So> Xþb©j Pmbo Va Ë`mMm n[aUm_ g§KQ>ZoÀ`m H$m_H$mOmda hmoVmo. ì`dñWmnZmMr VËËdo hr gm_m{OH$ emómMr VËdo AmhoV. ì`dñWmnZmÀ`m VÎdm§Mo ñdê$n agm`Zemó, J{UV `m§gma»`m {dkmZmgmaIo n[anyU© ZgVo. g§KQ>ZoÀ`m JaOoZwgma hr VÎdo ~XbyZ AWdm gwYmê$Z dmnaVm `oVmV. 1.4 ì`dñWmnZ VËdm§Mo _hËËd ì`dñWmnZmÀ`m VÎdm§À`m ñdê$nmda Ho$boë`m MM}Z§Va Ago åhUVm `oB©b H$s, ì`dñWmnZmMr VÎdo gd©Ì bmJy nS>VmV. nwÝhm nwÝhm {Z_m©U hmoUmè`m g_ñ`m§da nyd©{Z`mo{OV Cnm``moOZoÀ`m ñdénmV Vr AgVmV. hr VÎdo ì`dñWmnH$m§Zm _mJ©Xe©Z H$aVmV åhUyZ ì`dñWmnH$mbm Ë`mMr _m{hVr AgUo Amdí`H$ AgVo. gd© àH$maÀ`m g§KQ>Zm d gm_w{hH$ H$m`m©_Ü`o g§KQ>ZoÀ`m ñdê$n, AmH$ma Am{U Amdí`H$VoZwgma `m VÎdm§Mm dmna H$amdm. øm VÎdm§Mr MmMUr Ho$bobr AgVo Am{U Vr ~arM df© OJ^amV dmnabobr AgVmV. åhUyZ Imbrb VÏ`m§À`m AmYmao ì`dñWmnZmMo _hËËd Aä`mgUo Amdí`H$ Amho. 1) ì`dñWmnH$m§_Ü`o Cn`wº$ OmUrd {Z_m©U H$aVo : ì`dñWmnH$m§Zm g§KQ>Zm g_OÊ`mg ì`dñWmnZmÀ`m VÎdm§Mr _XV hmoVo. `m VÎdm§À`m Aä`mgm_wio n[apñWVr Am{U g_ñ`m§Mo AmH$bZ dmT>{dÊ`mg _XV hmoVo. Ë`mM~amo~a g_ñ`m§Mo {ZamH$aU H$aÊ`mg Am{U n[apñWVr hmVmiÊ`mg ì`dñWmnH$mg _XV hmoVo. hr VÎdo {d{dY ì`mdgm{`H$ bmoH$m§À`m AZw^dmMm n[aUm_ Amho. {^Þ n[apñWVr H$em nÕVrZo hmVmimdr ho g_OÊ`mg `m VÎdm§Mm Cn`moJ hmoVmo. Aem àH$maÀ`m `mo½` doir {_imboë`m _mJ©Xe©Zm_wio g§gmYZm§Mm Anì`` H$_r hmoD$Z Ano{jV Ü`o`àmár H$aUo eŠ` hmoVo. 2) g§gmYZmÀ`m à^mdr dmnamg _XV : àË`oH$ g§KQ>ZoV, XmoZ àH$maMr g§gmYZo dmnabr OmVmV åhUOoM ^m¡{VH$ g§gmYZo (gm{hË`, `§Ìgm_J«r, n¡gm BË`mXr) Am{U _mZdr g§gmYZo (_Zwî`~i). `m g§gmYZm§Mm n`m©á dmna H$ê$Z Ë`m§À`m Anì``mda {Z`§ÌU R>odyZ `m g§gmYZm_Ü`o `mo½` g§VwbZ amIUo ho ì`dñWmnZmMo _wb^yV H$m`© Amho. ì`dñWmnZ 3 VÎdm§Mm Am{U V§Ìm§Mm dmna H$ê$Z ì`dñWmnZ H$m_H$mOmV {eñV AmUVo Am{U {ZamoJr dmVmdaU {Z_m©U H$aVo. `m_wio ì`dñWmnZ d H$_©Mmar `m§À`mV gbmo»`mMo g§~§Y {Z_m©U hmoVmV Am{U H$_©Mmè`m§Mr H$m`©j_Vm dmT>Vo VgoM àemgZ à^mdr hmoVo. CXm. à_m{UV gmYZo d `§Ìm§À`m dmnam_wio XOm© d CËnmXH$Vm dmT>Ê`mg _XV hmoVo. VgoM _mZdr g§gmYZmMr H$m`©j_Vm dmT>Vo. 3) emór` {ZU©` : ì`dgm` g§KQ>ZoV nÕVera qH$dm g§Vw{bV {ZU©` åhUOoM emór` {ZU©` hmo`. VÎdo EImXr J§^ra n[apñWVr Hw$ebVoZo hmVmiÊ`mg _XV H$aVmV AÝ`Wm ì`dñWmnH$mbm gVV "MwH$m Am{U {eH$m' `m nX²YVrMm dmna H$aUo ~§YZH$maH$ Pmbo AgVo. {d{dY ì`dñWmnZ VÎdm§À`m dmnam_wio EImÚm n[apñWVrMo {dícofU H$go H$amdo, {d{dY n`m©` d Ë`m§Mo n[aUm_ H$go emoYmdoV `mMr H$ënZm `oVo. 4) gm_m{OH$ O~m~XmarMr OmUrd : g§KQ>ZoÀ`m àË`oH$ n¡byda ì`dñWmnZmMr VËdo AmYm[aV AgVmV. hr VËdo Ho$di gmYZo à^mdrnUo hmVmiÊ`mÀ`m Ñ[ïH$moZmVyZ {dH${gV Ho$bobr ZmhrV Va ì`dgm`mMr g_mOmàVr AgUmar O~m~Xmar g_OyZ KoÊ`mgmR>r Cn`moJr nS>VmV. Á`m_wio Vo dmOdr qH$_VrV XO}Xma CËnmXZo XoUo, ~mOmamVrb H¥${Ì_ _³VoXmar Q>miUo, dmOdr ñnYm©, `mo½` _mo~Xbm, dmVmdaUmVrb ~Xb, H$m_mMr gw`mo½` OmJm, _mZH$ gmYZo d `§ÌUm BË`mXr Jmoï>tda bj H|${ÐV H$ê$ eH$VmV. 5) g§emoYZ Am{U {dH$mgmg àmoËgmhZ (R and D) : ì`dñWmnZmMr VÎdo J{V_mZ AmhoV. Ë`m§Mo ñdê$n ì`dgm` OJVmVrb ~Xbm§Zwgma ~XbV OmVo. gÚ n[apñWVrbm AZwgê$Z H$mimÀ`m AmoKmV Vr {dH${gV Ho$br Jobr. ì`dñWmnH$m§Zm Ë`mV gVV gwYmaUm H$aVm `oVo. ì`dñWmnZmH$Sy>Z H$m_mÀ`m {R>H$mUr ZdrZ àdmh ho AmnmoAmn pñdH$mabo OmVmV. øm _mJ©Xe©H$ VÎdm§_wio ì`dñWmnZmg dmnabobr VÎdo d Ë`mMm hmoUmam Ano{jV n[aUm_ `m§Mr VwbZm H$aVm `oVo. ì`dñWmnH$mbm {ZU©` KoÊ`mMo ñdm§VÍ` Agë`mZo Vmo JaO nS>ë`mg n[apñWVrZwgma øm VÎdm§_Ü`o ~Xb H$ê$ eH$Vmo. g§emoYZ d {dH$mgmàVrMm d¡km{ZH$ Ñ[ïH$moZ {dH${gV H$aÊ`mgmR>r VgoM g§KQ>ZoÀ`m dmT> d {dH$mgmgmR>r `m à{ejUmMm Cn`moJ hmoVmo. CXm. g§emoYZ d {dH$mg {d^mJ CËnmXZ, {dÎm, {dnUZ, _mZd g§gmYZ BË`mXr joÌmV ZdrZ V§Ì emoYÊ`mgmR>r gVV H$m`©aV AgVmo. 6) g_Ýd` Am{U {Z`§ÌUmg _XV : ì`dñWmnZmMr VÎdo `mo½` g_Ýd` gmYÊ`mg d {Z`§ÌU H$aÊ`mg _mJ©Xe©H$ R>aVmV. doJdoJù`m {d^mJmV H$m_ H$aUmè`m H$_©Mmè`m§_Ü`o g_Ýd` d ghH$m`m©Mr ^mdZm {Z_m©U H$aUo Iyn AmìhmZmË_H$ Amho. ì`dñWmnH$mgmR>r H$_©Mmè`m§À`m H$m_{Jarda {Z`§ÌU R>odUo Iyn AdKS> H$m_ Amho. g_Ýd` d {Z`§ÌU ñWmnZ H$aV AgVmZm ì`dñWmnZmMr VÎdo `mo½` àUmbr {Z_m©U H$aVmV. 7) dñVw{Zð> ^y{_H$m KoÊ`mg _XV : ì`dñWmnZmÀ`m {d{dY VÎdm§À`m AmYmao dñVw{Zð> Ñ[îQ>H$moZ {dH${gV H$aVm `oVmo. ì`dñWmnH$mbm ì`dgm`mÀ`m g§Yr AmoiIVm `oVmV VgoM g_ñ`oMo _yi H$maU emoYyZ Ë`mda `mo½` Vr Cnm``moOZm H$aVm `oVo. `m_wio ì`dñWmnH$mÀ`m _ZmV AmË_{dœmg {Z_m©U hmoVmo. 4 1.5 ì`dñWmnZmMo {gX²Ym§V ì`dñWmnH$m§Zm g§KQ>Zm ì`dñWm{nV H$aÊ`mgmR>r _mJ©Xe©Z H$aUmè`m gd©gmYmaU {Z`_m§Mm g§M åhUOoM ì`dñWmnZmMm {gÕm§V hmo`. ì`dgm`mÀ`m C{Ôï>m§er H$_©Mmè`m§Mm K{Zð> g§~§Y {Z_m©U H$aÊ`mgmR>r Am{U Vr C{Ôï>o à^mdr _mJmªMm Adb§~ H$ê$Z {_i{dÊ`mgmR>rMo ñnï>rH$aU åhUOo {gÕm§V hmo`. {d{dY ì`dñWmnH$s` {dMmad§Vm§Zr {d{dY Ñ[îQ>H$moZm§da AmYm[aV {gÕm§V _m§S>bobo AmhoV. ’«o$S>[aH$$ {dZñb°m Q>oba, Eb²Q>Z _m`mo, hoÝar \o$`m°b BË`mXr ì`dñWmnH$s` {dMmad§VmZr {^Þ Ñ[îQ>H$moZm§da AmYm[aV {gÕm§V _m§S>bo. gd© àH$maÀ`m g§KQ>Zm_Ü`o ho {gÕm§V bmJy nS>VmV. àË`oH$ ì`dñWmnH$ øm {gÕm§Vm§Mm Cn`moJ H$aVmZm `mo½` Ë`m gwYmaUm§gh Zm{dÝ`nyU© V§Ìm§Mm Cn`moJ H$aVmo. `mMmM AW© ho OwZo {gÕm§V ZdrZ ì`dñWmnZ {gÕm§VmMo AmYma AmhoV. g§KQ>Zm, H$m_ H$aUmao bmoH$ d g_mO `m§Zm H$mhr gd©gmYmaU g_ñ`m§Zm Vm|S> Úmdo bmJVo. Ogo H$s, A{YH$mamMo H|$[ÐH$aU, VmUVUmd, àoaUoMm A^md, n`m©daUmÀ`m g_ñ`m, dV©UwH$sÀ`m g_ñ`m, Amamo½`mÀ`m g_ñ`m, ì`{º$JV Am`wî` d H$m_ `m§À`mVrb g§VwbZ, CÎmaXm{`Ëd BË`mXr ì`dñWmnZmMo {gÕm§V ì`dñWmnH$mbm Aem g_ñ`m gmoS>{dÊ`mgmR>rMo Cnm` àXmZ H$aVmV. 1.6 hoÝar \o$`m°b `m§Mm ì`dñWmnZmMm àemgH$s` {gX²Ym§V hoÝar \o$`m°b (1841-1925) hm EH$ \«|$M I{ZO B§{O{ZAa hmoVm. Omo CÚmoJnVr Am{U `eñdr ì`dñWmnH$ ~Zbm. Ë`m§Zr EH$m \«|$M I{ZO H§$nZrV ImU A{^`§Vm åhUyZ H$ma{H$Xubm gwédmV Ho$br Am{U Ë`m§Zr _w»` ì`dñWmnH$s` g§MmbH$nX ^yf{dbo. g§KQ>ZoV Ag§»` à`moJ d {ZarjUo Ho$ë`mZ§Va \o$`m°b `m§Zr 14 VÎdo {dH${gV Ho$br. hr VÎdo Ë`m§À`m "OZab A±S> B§S>pñQ´>`b A°S>{_ZrñQ´>oeZ' `m à{gX²Y nwñVH$mV ñnîQ>> Ho$br AmhoV. ì`dñWmnZ {dMmam§À`m {dH$mgmVrb Ë`m§À`m `m `moJXmZm_wioM Ë`m§Zm "AmYw{ZH$ ì`dñWmnZmMo OZH$' Ago åhQ>bo OmVo. \o$`m°b `m§Zr gwMdbobr hr 14 VËdo ì`dñWmnZm_Ü`o {ZU©` KoÊ`mgmR>r Cn`moJr R>aVmV. \o$`m°b `m§Mr hr 14 VÎdo Imbrbà_mUo:- 1) H$m_mÀ`m {d^mJUrMo VÎd 2) A{YH$ma Am{U O~m~XmarMo VÎd 3) {eñVrMo VÎd 4) AmXoemVrb EH$dmŠ`VoMo VÎd 5) {ZX}eZmVrb EH$dmŠ`VoMo VÎd 6) gm_y{hH$ {hVmnojm d¡`{º$H$ {hVmbm Xþæ`_ ñWmZ XoUmao VÎd 7) H|$[ÐH$aUmMo VÎd 5 8) _mo~Xbm VÎd 9) A{YH$ma gmIirMo VÎd 10)gwì`dñWoMo VÎd 11)g_mZ Ý`m`mMo VÎd 12)H$m`©H$mimÀ`m ñW¡¶m©Mo VÎd 13)nwT>mH$ma KoÊ`mMo VÎd 14)g§K^mdZoMo VÎd (EH$s hoM ~i) 1) H$m_mÀ`m {d^mJUrMo VÎd (Principle of Division of Work) : `m VÎdmZwgma EHy$U H$m_mMo AZoH$ N>moQ>o {d^mJ H$amdoV. Ogo H$s, Vm§{ÌH$, Am{W©H$, ì`mdgm{`H$, gwajmì`dñWm, boIm Am{U ì`dñWmnH$s` B. H$m_mMr {d^mJUr hr Ë`m H$_©Mmè`m§À`m H$m¡eë`mZwgma d Hw$dVrZwgma H$amdr. `m_wio H$_©Mmè`m§Mr H$m`©j_Vm d H$m¡eë` gwYmaVo. Á`m_wio Ano{jV CËnmXZ nmVir gmYUo eŠ` hmoVo. 2) A{YH$ma Am{U O~m~XmarMo VÎd (Principle of Authority and Responsibility ) : ì`dñWmnH$mbm {ZU©` KoÊ`mMm A{YH$ma Amho. hmVmImbÀ`m bmoH$m§H$Sy>Z `mo½` àH$mao H$m_ nyU© H$ê$Z KoUo Amdí`H$ AgVo. A{YH$ma ho H$m`_ O~m~Xmargh `oVmV. Oa ì`dñWmnH$mbm EImXo H$m_ R>am{dH$ doimV nyU© H$aÊ`mMo A{YH$ma {Xbo AgVrb Va Vo H$m_ doioV nyU© Z Pmë`mg Ë`mbm O~m~Xma Yamdo. Ü`o`àmárgmR>r H$mhr {ZU©` ñdV:À`m O~m~Xmarda KoÊ`mMo A{YH$ma ì`dñWmnH$mbm AgmdoV. 3) {eñVrMo VÎd (Principle of Discipline) : \o$`m°b `m§À`m _Vo H$moUË`mhr g§KQ>ZoV {eñV AgUo hr AË`§V _hËdmMr Jmoï> Amho. H$_©Mmè`m§Zr g§KQ>ZoÀ`m {Z`_m§Mm AmXa Ho$bm nm{hOo d Ë`m§Mo nmbZ Ho$bo nm{hOo. {eñVr_wio g§KQ>ZoMr C{Ôï>o gmÜ` hmoÊ`mg _XV hmoVo. Mm§Jbr {eñV hm à^mdr ZoV¥ËdmMm n[aUm_ Amho. ì`dñWmnZ Am{U H$_©Mmè`m§_Ü`o g§KQ>ZoÀ`m {Z`_m§~Ôb nyU© OmUrd Agbr nm{hOo. _wb^yV {eñV ì`dñWmnZmÀ`m gd© ñVam§V nmibr nm{hOo. 4) AmXoemVrb EH$dmŠ`VoMo VÎd (Principle of Unity of Command ) : g§KQ>Zo_Ü`o àË`oH$ H$_©Mmè`mbm EH$mM d[að>mH$Sy>Z AmXoe {Xbo Jobo nm{hOoV. øm VËdm§_wio g§KQ>ZoVrb H$_©Mmè`m§_Yrb g§Kf© {_Q>{dÊ`mg d dmX{ddmX gmoS>{dÊ`mg _XV hmoVo. VgoM Jm|Yi Q>miÊ`mg XoIrb _XV hmoVo. Oa EImÚm H$_©Mmè`mbm EH$mnojm A{YH$ d[að>m§H$Sy>Z AmXoe {Xbo Jobo Va H$moUmÀ`m AmXoemMo nmbZ H$amdo ho Z H$ië`mZo Vmo H$_©Mmar Jm|YiyZ OmB©b. hm MwH$sMm Ñ[îQ>H$moZ Amho. `mgmR>r g§KQ>ZoVrb nXm§Mm AZwH«$_ ñnï> Ho$bm nm{hOo. àË`oH$ H$_©Mmè`mg Ë`mÀ`m d[að>m§Mr _m{hVr Agmdr Am{U \$º$ Ë`m§À`mH$Sy>ZM AmXoe àmá ìhmdoV. 6 5) {ZX}eZmVrb EH$dmŠ`VoMo VÎd (Principle of Unity of Direction) : øm VËdmZwgma àË`oH$ g§KQ>ZoV "EH$ à_wI Am{U EH$M `moOZm' Agmdr. g§KQ>ZoVrb àË`oH$ JQ> EH$mM C{ÔîQ>mgmR>r H$m_ H$aV Agbm nm{hOo Am{U `m JQ>mbm EH$mM ì`dñWmnH$mZo EH$M AmamIS>m dmnê$Z gyMZm {Xë`m nm{hOoV. 6) gm_y{hH$ {hVmnojm d¡`{³VH$ {hVmbm Xþæ`_ ñWmZ XoUmao VÎd (Principle of Subordination of Individual Interest to Organisational Interest) : `m VËdmZwgma d¡`{º$H$ {hVmbm g§KQ>ZoÀ`m {hVmnojm H$_r _hËd {Xbo nm{hOo. g§KQ>Zo_Ü`o {ZU©` KoVmZm ì`dñWmnH$mZo Zoh_rM EH$m H$_©Mmè`mÀ`m {hVmEodOr g§nyU© g_yhmÀ`m {hVmMm {dMma Ho$bm nm{hOo. VgoM H$_©Mmè`mZo XoIrb ñdV:À`m {hVmnojm g§KQ>ZoMo {hV Onbo nm{hOo Am{U ñdV:À`m {hVmbm Xþæ`_ ñWmZ {Xbo nm{hOo. CXm. àË`oH$ Ioim_Ü`o IoimSy>Zo Zoh_r d¡`{º$H$ H$m‘{Jarnojm gm§{KH$ ^mdZoVyZ gm_Zm qOH$Ê`mgmR>r à`ËZ H$amdoV. 7) H|$[ÐH$aUmMo VÎd (Principle of Centralization ) : H|$ÐrH$aU åhUOo A{YH$ma EH$dQ>Uo qH$dm A{YH$mam§Mo H|$[ÐH$aU H$mhr g§KQ>Zm_Ü`o ho A{YH$ma EH$m ì`º$sÀ`m qH$dm AJXr H$_r ì`º$s¨À`m hmVmV AgVmV. Aer n[apñWVr bhmZ g§KQ>Zm§_Ü`o {XgyZ `oVo. na§Vw Oa g§KQ>Zm _moR>r Agob Va Aem doiog A{YH$mam§Mo {dH|$[ÐH$aU Ho$bo OmVo. ¶m VËËdm§Zwgma g§KQ>Zo‘Ü¶o H|$[ÐH$aU Am{U {dH|${ÐH$aU `m§Mm g_Vmob gmYUo AË`mdí`H$ Amho. ho H$aVmZm g§KQ>ZoMm AmH$ma d H$m_mMo ñdê$n bjmV KoVbo nm{hOo. 8) _mo~Xbm VÎd (Principle of Remuneration) : àË`oH$ H$_©Mmè`mbm `mo½` Vmo _mo~Xbm XoD$Z Am{W©H$ g_mYmZ XoUo VgoM g§KQ>ZoV XrK© H$mimgmR>r {Q>H$dUo Ago `m VËdmV A{^àoV Amho. _mo~Xë`mMm n[aUm_ CËnmXH$Vm Am{U EHy$U H$m`©j_Vm `m§da {XgyZ `oVmo. H$_©Mmè`mMm _mo~Xbm {Z{üV H$aVmZm Ë`m§Mo H$m¡eë`, AZw^d, kmZ, H$m`©H$mi, amhUr_mZmMm IM©, ~mOmamVrb H$b d g§KQ>ZoMm Z\$m BË`mXr Jmoï>r bjmV KoVë`m nm{hOoV. 9) A{YH$ma gmIirMo VÎd (Principle of Scalar Chain) : gmYmaUnUo g§KQ>ZoV nañnam§_Ü`o g§dmX gmYÊ`mgmR>r Cƒ ñVamnmgyZ H${Zð> ñVamn`ªV EH$ {d{eï> gmIir AgVo. `m_wio _m{hVr d g§àofUmMm àdmh ì`dpñWV amhÊ`mg _XV hmoVo. nydunmgyZ g§KQ>Zo_Ü`o _moR>çm g§kmnZ gmIirMm dmna Ho$bm Om`Mm. Or Iyn doiImD$ Amho. CXm. A{YH$ma ñVamZwgma ì`dñWmnH$ EImÚm {ZU©`mMr _m{hVr {d^mJ à_wImbm Úm`Mm, {d^mJà_wI n`©dojH$mbm hr _m{hVr Úm`Mm, n`©dojH$ \$moa_Zbm Am{U \$moa_Z H$m_Jmam§Zm hr _m{hVr nwadm`Mm. hr _moR>r gmIir Q>miÊ`mgmR>r Am{U ObX JVrZo {ZU©` KoÊ`mgmR>r H$mhr g§KQ>Zm WoQ> g§àofU H$aVmV Ë`mbm J±J ßb±H$ åhUOoM OmoS>\$ir Ago åhUVmV. WoQ> g§àofUmgmR>r åhUOoM OmoS>’$irgmR>r d[aîR>> A{YH$mè`m§Mr nadmZJr AgUo Amdí`H$ AgVo. 7 10) gwì`dñWoMo VÎd (Principle of Order) : "àË`oH$ Jmoï>rgmR>r `mo½` OmJm Am{U àË`oH$ Jmoï> {Z`mo{OV OmJoda AgUo' `mda ho VËd AmYm[aV Amho. H$m`©j_VoV dmT> hmoÊ`mgmR>r H$_©Mmar dJ© d H$m_H$mOmMo gm{hË` `mo½` Ë`m doir `mo½` Ë`m OmJoda Agë`m nm{hOoV. `mo½` H$m_mgmR>r `mo½` OmJoda `mo½` _Zwî`~imMr {Z`wº$s Ho$br nm{hOo. ho VËd ^m¡{VH$ d _mZdr g§gmYZm§Mm `mo½` dmna H$aÊ`mda ^a XoVo. 11) g_mZ Ý`m`mMo VÎd (Principle of Equity) : ì`dñWmnZmZo Am{YZñW H$_©Mmè`m§Zm `mo½` d _¡ÌrnyU© dmJUyH$ {Xbr nm{hOo. H$m_mMo {d^mOZ H$aVmZm, A{YH$ma gmondVmZm, Am{W©H$ AQ>r R>adVmZm BË`mXr H$m_mV H$_©Mmè`m§_Ü`o H$moUVmhr ^oX^md H$ê$ Z`o. Ë`mMà_mUo H$_©Mmè`m§Mo doVZ Vo H$m_ H$aUmè`m {d^mJmda Adb§~yZ Z R>odVm Vo H$moUË`m nmVirda H$m_ H$arV AmhoV `mda R>a{dbo nm{hOo. XmoZ doJdoJù`m {d^mJm§_Ü`o na§Vw EH$mM nmVirda H$m_ H$aUmè`m XmoZ H$_©Mmè`m§Zm g_mZ doVZ Agbo nm{hOo. Aem àH$maÀ`m g_mZVo_wio g§KQ>ZoVrb dmX{ddmX Q>miVm `oVmV. 12) H$m`©H$mimÀ`m ñW¡`m©Mo VÎd (Principle of Stability of Tenure ) : H$_©Mmè`m§À`m ^aVrÀ`m doir ì`dñWmnZmZo Ë`m§À`m godmH$mb gmVË`m~Ôb ñW¡`© qH$dm gwa{jVVoMo AmœmgZ {Xbo nm{hOo. `m_wio H$_©Mmè`m§À`m _ZmV g§KQ>Zo~Ôb AmnwbH$sMr ^mdZm {Z_m©U hmoÊ`mg _XV hmoVo. Agwa{jVVoMr ^mdZm H$_©Mmè`m§À`m H$m`©j_Voda Zoh_rM {dnarV n[aUm_ H$aVo Va gwa{jV ZmoH$ar_wio H$_©Mmè`m§Mo ZmoH$ar gmoS>Ê`mMo à_mU H$_r hmoVo. 13) nwT>mH$ma KoÊ`mMo VÎd (Principle of Initiative) : nwT>mH$ma åhUOo Zm{dÝ`nyU© _mJm©Zo H$m_ H$aÊ`mgmR>r ñd`§àoaUoZo nwT>o `oUo. H$_©Mmè`m§Zm ZdrZ H$ënZm§da {dMma H$aÊ`mMo d Ë`mÀ`mda H$m_ H$aÊ`mMo ñdmV§Í` {Xë`mg Vo {Xbobo H$m_ H$aÊ`mgmR>r nwT>mH$ma KoVmV. ì`dñWmnH$mZo `m ZdrZ H$ënZm§da gImob MMm© H$amdr d Aem nwT>mH$mamMo ñdmJV H$amdo. øm_wio g§KQ>Zo_Ü`o {ZamoJr dmVmdaU {Z_m©U H$aÊ`mg _XV hmoVo. 14) g§K^mdZoMo VÎd (EH$s hoM ~i) (Principle of Sprit de Corpse/Team Work) : hoÝar \o$`m°b `m§Zr gm§{KH$ H¥$Vrda ^a {Xbm Amho. g§K^mdZm åhUOo "EH$s hoM ~i'. H$moUVrhr g§KQ>Zm Mmb{dUo hr EH$ gm§{KH$ H¥$Vr Amho Am{U _mZdr g§gmYZo hr _m¡ë`dmZ g§nÎmr Amho. Oa gd© H$_©Mmar nañna {dœmgmZo g§K[QV hmoD$Z H$m_ H$aV AgVrb Va AS>MUtda bJoM _mV H$aVm `oVo. åhUyZ g§KQ>ZoMo Ü`o` ghO gmÜ` H$aÊ`mgmR>r ì`dñWmnH$mZo H$_©Mmè`m_Ü`o g§K^mdZoMr d g_§OgnUmMr OmUrd {Z_m©U Ho$br nm{hOo. hoÝar \o$`m°b `m§Mr hr darb 14 VÎdo H$moUË`mhr g§KQ>ZoMo H$m_ à^mdrnUo d H$m`©j_nUo MmbÊ`mgmR>r Cn`moJr nS>VmV. hr VÎdo ì`dñWmnZmÀ`m H$m`mªgmR>r XoIrb ghmæ`H$ R>aVmV. hr VÎdo AË`§V VH©$ewX²Y Agë`mZo AmYw{ZH$ ì`dñWmnZmghr bmJy nS>VmV. {H«$Ho$Q> gma»`m Vw_À`m AmdS>Ë`m IoimMo CXmhaU ¿`m d Ë`mda MMm© H$am. Vw_À`m bjmV `oB©b `mVrb àË`oH$ {H«$`m hr \o$`m°b `m§À`m ì`dñWmnZmÀ`m VÎdm§da AmYmabobr Amho. 8 1.7 \«o$S>[aH$ {dZñb°m Q>oba `m§Mm emór` ì`dñWmnZmMm {gX²Ym§V Q>oba (1856 Vo 1915) hm EH$ A_o[aH$Z ì`³Vr hmoVm Á`mZo {_S>ìhob ñQ>rb dŠg© ¶oWo {\$bmSo>{ë\$`m _Ü`o `§ÌH$ma åhUyZ Amnë`m H$m_mg gwédmV Ho$br d hiyhiy ñdV:À`m n[al_ d {dH$mgmVyZ ‘w»¶ A{^¶§Vm nXmn`ªV nmoMbm. Ë`mZo d¡km{ZH$ AmH$So>dmarda AmYm[aV {ZarjUo d à`moJ gmXa Ho$bo. Q>oba `m§À`m ì`dñWmnZmH$So> nmhÊ`mÀ`m Ñ[îQ>H$moZmbm d¡km{ZH$ ì`dñWmnZ Ago g§~moYbo OmVo. ì`dñWmnZ d ì`dñWmnZm g§X^m©Vrb EHy$U {dMmam§À`m {dH$mgmVrb Ë`m§À`m `moJXmZm_wioM Ë`m§Zm "emór` ì`dñWmnZmMm OZH$' åhUyZ AmoiIbo OmVo. Q>oba `m§Mm ì`dñWmnZmMm {gX²Ym§V d¡km{ZH$ à`moJm§da AmYm[aV Amho. `m {gX²Ym§Vm_Ü`o {ZU©` KoUo d Ë`mMdoir Ë`m g§X^m©Vrb g_ñ`m§Mo {ZamH$aU H$aÊ`mgmR>r d¡km{ZH$ Ñ[îQ>H$moZmMm Adb§~ H$aUo `m§Mm g_mdoe hmoVmo. Q>oba `m§À`m _Vo g_ñ`m gmoS>{dVmZm _wb^yV {Z`_ Am{U MwH$m§_YyZ {eH$Ê`mMr nX²YV Z dmnaVm d¡km{ZH$ V§ÌmMm Adb§~ H$aUo Amdí`H$ Amho. \«o$S>[aH$ Q>oba `m§Mr d¡km{ZH$ ì`dñWmnZmMr ì`m»`m… ""d¡km{ZH$ ì`dñWmnZm_Ü`o ì`dñWmnZmbm ì`º$s¨Zr Z³H$s H$m` H$amdo ho _m{hV AgUo Am{U Ë`m ì`º$s gdm}ËH¥$ï> d H$_rV H$_r IMm©V H$m‘ nyU© H$go H$aVrb ho nmhUo `m§Mm A§V^m©d hmoVmo.'' d¡km{ZH$ ì`dñWmnZmMr VÎdo- d¡km{ZH$ ì`dñWmnZmMr VÎdo Imbrbà_mUo AmhoV. 1) {dkmZ Amho, _wb^yV {Z`_ Zmhr … g§KQ>ZmË_H$ H$m`©j_Vm dmT>{dÊ`mgmR>r "ê$b Am°\$ Wå~' Mr nÕV Z dmnaVm H$m_mÀ`m d¡km{ZH$ {dûcofUmÛmao {dH${gV Ho$boë`m nX²YVtMm dmna Ho$bm nm{hOo. gd©gmYmaU nÕVrZo KoVbobo {ZU©` ì`dñWmnH$mÀ`m d¡`{º$H$ AmH$bZmda AmYm[aV AgVmV. Q>oba `m§Zr àË`oH$ bhmZ H$m_mgmR>rhr d¡km{ZH$ nX²YVtÀ`m dmnamMm AmJ«h Yabm. ì`dñWmnZmMo ho VËd àË`oH$ H$m_mMo d¡km{ZH$ {dûcofU H$ê$Z Vo H$m_ H$aÊ`mMr gdm}ËH¥$ï> nX²YV emoYyZ H$mT>Uo `mbm _hËd XoVo. `m H$m_mgmR>r bmJUmar _mZH$, Amdí`H$ doi d Amdí`H$ CËnmXZ ì`dñWmnH$mZo {Z{üV H$amdo. `m_wio doi Am{U _mZdr COm© dmM{dÊ`mV _XV hmoB©b. VgoM Ano{jV à_mUmV CËnmXZ gmÜ` hmoB©b. Q>oba `m§À`m åhUÊ`mZwgma ~m°Šg _Ü`o bmoI§S>r erQ²g MT>{dÊ`mgma»`m CËnmXZmer g§~§{YV gmÜ`m H$m_mMohr d¡km{ZH$ nX²YVrZo {Z`moOZ H$aVm `oD$ eH$Vo. 2) g_agVm Amho, {ddmX Zmhr … `m VÎdmZwgma H$_©Mmar Am{U ì`dñWmnZ `m§À`mV gm_§Oñ` Agbo nm{hOo. `m XmoÝhr_Yrb g_Ýd` Ë`m§À`mVrb g§Kf© H$_r H$aÊ`mg _XV H$aob. H$_©Mmar d ì`dñWmnZ `m§À`mVrb gm_§Oñ`m_wio H$m_mÀ`m {R>H$mUr nmofH$ dmVmdaU {Z_m©U H$aUo VgoM Ano{jV Ü`o` àmár åhUOoM `e {_i{dUo eŠ` hmoVo. g§KQ>ZoZohr H$_©Mmè`m§À`m \$m`ÚmMm d {dH$mgmMm {dMma Ho$bm nm{hOo. 9 3) _mZ{gH$ H«$m§Vr … Q>oba `m§Zr "_mZ{gH$ H«$m§VrMr' g§H$ënZm _m§S>br. ho VËd H$_©Mmar d ì`dñWmnZ `m XmoÝhtMm EH$_oH$m§H$So> nmhÊ`mÀ`m Ñ[îQ>H$moZmV ~Xb KS>dyZ AmUÊ`mda ^a XoVo. H$‘©Mmar d ì¶dñWmnH$ ¶m XmoKm§Zmhr g§KQ>ZoVrb Ë`m§À`m g‘mZ ApñVËdmMr OmUrd Agbr nm{hOo. g§KQ>ZoMo Ü`o` àmá H$aÊ`mgmR>r XmoKm§Zrhr nyU© ghH$m`m©Zo H$m_ Ho$bo nm{hOo. `m_wio CËnmXZ j_Vm d Z\$m XmoÝhr_Ü`o dmT> hmoVo. 4) ghH$m`© Amho. ì`[³VJV ñdmW© Zmhr … ho VËd H$m`©~b åhUOoM H$_©Mmar d ì`dñWmnZmVrb nañna ghH$m`m©bm _hËd XoVo. ghH$m`©, {dœmg, g§K^mdZm BË`mXr_wio A§VJ©V ñnY}Mo énm§Va gwÑT> g§KQ>ZmË_H$ dmVmdaUmV hmoVo. {ZU©` à{H«$`o_Ü`o ì`dñWmnZmZo H$_©Mmè`m§Zr {Xboë`m gyMZm§Mm Zoh_rM {dMma Ho$bm nm{hOo. ì`dñWmnZmZo H$_©Mmè`m§Zm gd© ~m~VrV g§ñWoMm A{d^mÁ` ^mJ _mZm`bm hdo. Ë`mM~amo~a H$_©Mmè`m§Zrhr g§nmda OmUo d ì`dñWmnZmH$So> AdmOdr _mJÊ`m H$aUo BË¶mXr Jmoï>r Q>mim`bm hì`mV. ì`dñWmnZ d H$_©Mmar `m§Zr EH$_oH$m§Zm g§KQ>ZoMo XmoZ AmYmañV§^ _mZbo nm{hOo. 5) O~m~XmarMo {d^mOZ … ì`dñWmnZ d H$_©Mmar `m§À`m_Ü`o Zoh_r H$m_mÀ`m `mo½` {d^mOZmgh O~m~Xmè`m§Mohr `mo½` {d^mOZ Ho$bo Omdo. Cƒ d _Ü`_ ñVamdarb ì`dñWmnZ A{YH$mè`m§H$Sy>Z H$m_mMo {Z`moOZ Ho$bo OmVo Va H$_©Mmar Ë`m§À`m A§_b~OmdUrda bj H|${ÐV H$aVmV. Amnë`m d[að>m§Zr {Xboë`m gyMZm§Zwgma H$_©Mmar Amnbo H$m_ nma nmS>VmV. ì`dñWmnH$m§Zr H$_©Mmè`m§Zm gVV _XV, àmoËgmhZ d _mJ©Xe©Zhr Ho$bo nm{hOo. `m_wio ì`dñWmnH$ d H$_©Mmar XmoKm§Mrhr H$m_{Jar CËH¥$ï> hmoÊ`mg _XV hmoVo. 6) A{YH$ H$m`©j_Vm d g_¥ÕrgmR>r _mbH$ Am{U H$_©Mmè`m§Mm {dH$mg … H$moUË`mhr g§KQ>ZoMr CËH¥$ï> H$m_{Jar \$ma _moR>çm à_mUmV Ë`m g§ñWoVrb H$_©Mmè`m§À`m H$m¡eë`m§da Am{U j_Vm§da Adb§~yZ AgVo. åhUyZM JaOoZwgma H$_©Mmè`m§gmR>r à{ejU d {dH$mg H$m`©H«$_ am~{dUo AË`mdí`H$ AgVo. A§{V_V: `m gdmªMm n[aUm_ g§ñWoÀ`m Zâ`mda hmoVmo. àË`oH$ H$_©Mmè`mbm Cƒ àVrMr H$m`©j_Vm d H$_mb g_¥ÕrMr `mo½` g§Yr {Xbr nm{hOo. emór` ì`dñWmnZmMr V§Ìo - emór` ì`dñWmnZmMr H$mhr _hËdmMr V§Ìo Imbrbà_mUo AmhoV. 1) H$m`© Aä`mg (Work Study) : CnbãY H$_©Mmè`m§Zm H$m_ Zo_yZ XoÊ`mAmYr ì`dñWmnZmH$Sy>Z Ë`m H$m_mMm `mo½` Aä`mg Ho$bm Jobm nm{hOo. H$m`© Aä`mgm_Ü`o {d{dY {H«$`m d H$m`} `m§Mm g§KQ>rV, nÕVera Am{U [QH$mË_H$ _yë`m§H$ZmÀ`m _moO_mnmMm g_mdoe hmoVmo. H$m`© Aä`mgm_Ü`o doi Aä`mg, JVr Aä`mg, nÕV Aä`mg Am{U WH$dm Aä`mg `m gd© V§ÌmMm g_mdoe hmoVmo. A) doi Aä`mg (Time Study) : EImÚm H$_©Mmè`mZo {Xbobo H$m`© nyU© H$aÊ`mgmR>r KoVboë`m doioMo {ZarjU d Zm|X H$aÊ`mMo ho V§Ì Amho. doi Aä`mgmÛmao H$m_mÀ`m àË`oH$ KQ>H$mgmR>r bmJUmam AMyH$ doi R>a{dbm OmVmo. {Xboë`m n[apñWVr_Ü`o {d{eï> 10 H$m`© H$aÊ`mgmR>r bmJUmam _mZH$ doi R>a{dÊ`mgmR>r `m V§ÌmMm Cn`moJ Ho$bm OmVmo. EImÚm H$_©Mmè`mMr H$m`©j_Vm _moOÊ`mgmR>r Am{U H$m_mÀ`m _yë`mda {Z`§ÌU R>odÊ`mgmR>r `m V§ÌmMm Cn`moJ hmoVmo. ~) nÜXV Aä`mg (Method Study)… H$m`© nyU© H$aÊ`mÀ`m Zoh_rM {d{dY nX²YVr ApñVËdmV AgVmV. Mm§Jbr JwUdÎmm {Q>H${dUo Am{U IM© _`m©{XV R>odÊ`mgmR>r {d{eï> H$m_ H$aÊ`mMr CÎm_ nÕV emoYyZ H$mT>Uo ì`dñWmnH$mMo A{Ve` _hËdmMo na§Vw VodT>oM AmìhmZmË_H$ H$m`© Amho. doi d H$ÀÀ`m _mbmMm Anì`` H$_r H$aÊ`mgmR>r VgoM nyd©{ZYm©[aV C{Ôï>m§Zwgma gd© g§gmYZm§Mr Cn`wº$Vm dmT>{dÊ`mgmR>r `m V§ÌmMr _XV hmoVo. H$ÀÀ`m _mbmMr hmVmiUr, dmhVyH$, VnmgUr Am{U gmR>dU BË`mXr H$m_m§Mr `mo½` nX²YV R>a{dÊ`mgmR>r `m V§ÌmMm Cn`moJ hmoVmo. H$) hmbMmb Aä`mg (Motion Study) … Amdí`H$ JVrMm Aä`mg åhUOoM EImXo {d{eï> H$m`© nyU© H$aVmZm H$_©Mmè`m§À`m VgoM `§Ìm§À`m hmoUmè`m hmbMmbtMm Aä`mg A{Ve` _hËdmMm Amho. `m_wio EImXo {d{eï> H$m_ H$aÊ`mMr gdm}ËH¥$ï> nX²YV emoYyZ H$mT>Ê`mg VgoM AZmdí¶H$ hmbMmbr H$‘r H$aÊ¶mg _XV hmoVo. H$_©Mmè`m§Mr H$m`©j_Vm dmT>{dÊ`mgmR>r gwX²Ym `mMm Cn`moJ hmoVmo. H$m`m©Mm àdmh ghO d {dZm AS>Wim R>odÊ`mgmR>r Ë`m H$m`m©Vrb H$mhr KQ>H$ H$mTy>Z Q>mH$Uo qH$dm Ë`m§Mm H«$_ ~XbUo JaOoMo Amho H$m? ho _mhrV hmoÊ`mgmR>r `m V§ÌmMm Cn`moJ Ho$bm OmVmo. S>) WH$dm Aä`mg (Fatigue Study) … gmYmaUnUo H$m_mMo nwaoem {dlm§Vr{edm` OmXmVmg, Zo_yZ {Xbobo H$m_ nyU© H$aÊ`mMm VmU, H$m_H$mOmMr AdOS> gmYZo Am{U H$m_mÀ`m {R>H$mUMr Iam~ n[apñWVr `m gdmªMm n[aUm_ emar[aH$ d _mZ{gH$ VmU åhUOoM WH$dm. H$_©Mmè`m§À`m Amamo½`mda d H$m`©j_Voda `mMm {dnarV n[aUm_ hmoVmo. H$_©Mmè`m§Mr H$m`©j_Vm {Q>H$dyZ R>odÊ`mgmR>r WH$dm H$‘r H$aÊ`mÀ`m {d{dY nÕVrMm Aä`mg A{Ve` _hËËdmMm Amho. 2) gmYZo d CnH$aUm§Mo _mZH$sH$aU … H$m_mÀ`m {R>H$mUr Ho$boë`m à`moJm§À`m n[aUm_m§À`m AmYmao Q>oba `m§Zr gmYZo Am{U CnH$aUm§À`m ‘mZH$sH$aUmg g_W©Z {Xbo. H$m_mÀ`m {R>H$mUMo dmVmdaU d CËnmXZmÀ`m nX²YVr à_mUrH$aU Ho$ë`m_wio dñVy§Mm Anì``, CËnmXZ IM© d H$m_Jmam§_Yrb WH$dm H$_r H$aÊ`mg _XV hmoVo Am{U H$m_mMr JwUdÎmmhr gwYmaVo. 3) d¡km{ZH$ H$m`©aMZm … Q>oba `m§Zr {Xdg^amVrb C{MV H$m_ {Z{üV H$aÊ`mda Omoa {Xbm Amho. H$m_Jmam§Zm Ë`m§À`m j_Vonojm H$_r XOm©Mo H$m_ H$aÊ`mnmgyZ amoIÊ`mgmR>r d¡km{ZH$ nÕVrZo H$m`m©Mr aMZm H$aUo _hËdmMo Amho. `m V§ÌmMm dmna H$ê$Z H$m_Jma Ë`m§Mo H$m`© à_m{UV _mZH$m§Zwgma nyU© H$aVrb Ë`mM~amo~a ì`dñWmnZ H$_©Mmè`m§À`m n`m©á dmnamda `mo½` {Z`§ÌU R>ody eHo$b. 4) d¡km{ZH$ {ZdS> d à{ejU … d¡km{ZH$ {ZdS> à{H«$`oMm dmna H$ê$Z ì`dñWmnZ `mo½` H$m_mgmR>r `mo½` ì`º$s¨Mr {ZdS> H$ê$ eH$Vo. Ë`mgmR>r ì`dñWmnZmZo H$m`m©Mo Vnerb {Z{üV H$aUo Amdí`H$ Amho. H$_©Mmè`m§Mr Zo_UyH$ {Z:njnmVrnUo 11 nyd©{ZYm©[aV _mZH$m§Zwgma Ho$br OmVo. {ZdS> Pmë`mZ§Va Ë`m§Mr H$m`©j_Vm dmT>{dÊ`mgmR>r ì`dñWmnZmZo Ë`m§Zm `mo½` à{ejU H$m`©H«$_ àXmZ Ho$bo nm{hOoV. 5) H$m`m©Ë_H$ g§ñWm … Q>oba `m§À`m `m g§H$ënZoV {Z`moOZ A§_b~OmdUrnmgyZ doJio Ho$bo Amho. `mMmM AW© H$m_mMo ì`dñWmnZ d narjU H$aUmè`m ì`º$s øm {^Þ AgVmV. åhUyZ àË`oH$ ì`º$sMo {ZarjU XmoZ {^Þ n`©dojH$m§H$Sy>Z Ho$bo OmB©b. CËnmXZmÀ`m {d{dY n¡by§da {Z`§ÌU R>odÊ`mgmR>r Ë`m§Zr EHy$U AmR> \$moa_ZMr {e\$mag Ho$br Amho. Ë`m§Mo dJuH$aU Imbrbà_mUo- A) {Z`moOZ ñVamda … 1) _mJ© H$maHy$Z-H$m_ EH$m _{eZdê$Z Xþgè`m _{eZda H$go gaH$Vo ho gm§JVmo. 2) gyMZm {b{nH$ - H$m_ nyU© H$go H$am`Mo `mÀ`m gyMZm XoVmo. 3) doi Am{U {H$§_V / IM© H$maHy$Z - H$m_ nyU© hmoÊ`mgmR>r bmJUmam doi {ZYm©[aV H$aVmo. 4) {eñV - H$m_Jma H$maImÝ`mÀ`m {Z`_m§à_mUo H$m_ H$aV Agë`mMo gw{Z{üV H$aVo. ~) A§_b~OmdUr ñVamda … 1) JQ> à_wI - àË`j H$m_ H$ê$Z KoVmo. 2) doJ à_wI - H$m_ R>aboë`m doioV nyU© hmoB©b `mMr H$miOr KoVmo. 3) XþéñVr à_wI - `§ÌUoMr gwajm Am{U XoI^mb hmVmiVmo. 4) {ZarjH$ - H$m_ nyd©{ZYm©[aV _mZH$m§Zwgma hmoÊ`mMr emœVr XoVmo. Q>obaÀ`m _Vo gd© H$m`mªMr {Z`moOZ d A§_b~OmdUrV `mo½` {d^mJUr Ho$ë`m_wio ì`dñWmnZ {Z{üVM H$_©Mmè`m§H$Sy>Z Amdí`H$ H$m_{Jar gmÜ` H$ê$ eH$Vo. 6) {d^oXmË‘H$ Xa doVZ `moOZm … gmYmaU H$m_Jmahr à_m{UV CËnÞ {_i{dÊ`mgmR>r ào[aV hmoB©b Aem nÕVrZo _mo~Xbm R>a{dbm Jobm nm{hOo. `mgmR>r Q>obaZo {d^oXmË‘H$ Xa doVZ `moOZm gwM{dbr Amho. `m `moOZoZwgma à_m{UV _mZH$m§nojm OmñV H$m_ nyU© H$aUmè`m H$m_Jmam§Zm Cƒ XamMm àñVmd {Xbm OmVmo. `mCbQ> Oa EImXm H$m_Jma {ZYm©[aV _mZH$m§no- jm H$_r H$m_ H$aV Agob Va Aem H$m_Jmambm H$_r XamZo doVZ {Xbo OmVo. `m V§Ìm_wio H$m_Jmam§Zm Cƒ àVrMr H$m_{Jar nyU© H$aÊ`mgmR>r d A{YH$ doVZ {_i{dÊ`mgmR>r àoaUm {_iVo. ì`dñWmnZmMo {gX²Ym§V ho g§KQ>ZmË_H$ {dH$mgmMo d gd© àH$maÀ`m ì`dgm`m§gmR>r `eñdr hmoÊ`mMo AmYma AmhoV. CXmarH$aU, ImOJrH$aU d OmJ{VH$sH$aUmÀ`m AmYw{ZH$ `wJmV ì`dñWmnZmMr ì`már _moR>çm à_mUmV dmT>br Amho. ì`dñWmnZmMo _hËd dmT>{dÊ`mg ì`dgm` n`m©daUmV KSy>Z Ambobo {d{dY àH$maMo ~Xb O~m~Xma AmhoV. n[apñWVrV hmoUmè`m ~Xbm§à_mUo H$mhr ~Xb Ho$ë`mg ho nma§nm[aH$ {gÕm§V ì`dgm` hmVmiÊ`mV A{Ve` à^mdr {gX²Y hmoV AmhoV. `m ~Xbm§À`m n[aUm_mVyZ ì`dñWmnZmMo {d{dY àH$ma g_moa Ambo. AmnÎmr ì`dñWmnZ, nwadR>m d agX ì`dñWmnZ, H$m`©H«$_ ì`dñWmnZ, VUmd ì`dñWmnZ, ì¶dgm¶mMr gm_m{OH$ O~m~Xmar (CSR), g§nyU© JwUdÎmm ì`dñWmnZ BË`mXr ì`dñWmnZmVrb AmYw{ZH$ àH$ma AmhoV. 12 gmam§e … ì`m»`m … VÎd EH$ _wb^yV gË` qH$dm àñVmd åhUyZ n[a^m{fV Ho$bo OmVo Oo {dœmg qH$dm dV©Z àUmbr qH$dm VH©$e¡brgmR>r EH$ AmYma åhUyZ H$m_ H$aVo. ì`dñWmnZmÀ`m VËdm§Mo ñdê$n … 1) gmd©{ÌH$ Cn`moJ 2) gd©gmYmaU _mJ©Xe©H$ VÎdo 3) gamd Am{U à`moJmÛmao VËdo V`ma Ho$br OmVmV 4) bd{MH$Vm 5) dV©UwH$ser g§~§Y 6) H$m`©H$maU g§~§[YV 7) gd© VËdm§Zm EH$gmaIo _hËËd Amho. ì`dñWmnZ VËdm§Mo _hËd … 1) ì`dñWmnH$m§_Ü`o Cn`wº$ OmUrd {Z_m©U H$aVo. 2) g§gmYZm§À`m à^mdr dmnamg _XV 3) emór` {ZU©` 4) gm_m{OH$ O~m~XmarMr OmUrd 5) g§emoYZ Am{U {dH$mgmg àmoËgmhZ (R and D) 6) g_Ýd` Am{U {Z`§ÌUmg _XV 7) dñVw{Zð> ^w{_H$m KoÊ`mg _XV ì`dñWmnZmMo {gX²Ym§V … ì`dñWmnH$m§Zm g§KQ>Zm Mmb{dÊ`mgmR>r _mJ©Xe©Z H$aUmè`m gd©gmYmaU {Z`_m§Mm g§M åhUOo ì`dñWmnZmMo {gX²Ym§V hmo`. 1) hoÝar \o$`m°b `m§Mm ì`dñWmnZmMm àemgH$s` {gX²Ym§V (1841-1925) hoÝar \o$`m°b `m§Zm "AmYw{ZH$ ì`dñWmnZmMm OZH$' åhUyZ g§~moYbo OmVo. 1) H$m_mÀ`m {d^mJUrMo VÎd 2) A{YH$ma Am{U O~m~XmarMo VÎd 3) {eñVrMo VÎd 4) AmXoemVrb EH$dmŠ`VoMo VÎd 5) {ZX}eZmVrb EH$dmŠ`VoMo VÎd 6) gm_y{hH$ {hVmnojm d¡`{º$H$ {hVmbm Xþæ`_ ñWmZ XoUmao VÎd 13 7) H|$ÐrH$aUmMo VÎd 8) _mo~Xbm VÎd 9) A{YH$ma gmIirMo VÎd 10) gwì`dñWoMo VÎd 11) g_mZ Ý`m`mMo VÎd 12) H$m`©H$mimÀ`m ñW¡`m©Mo VÎd 13) nwT>mH$ma KoÊ`mMo VÎd 14) g§K^mdZoMo VÎd 2) \«o$S>[aH$ Q>oba `m§Mm emór` ì`dñWmnZmMm {gÕm§V (1856-1815) \«o$S>[aH$ Q>oba `m§Zm "emór` ì`dñWmnZmMm OZH$' åhUyZ AmoiIbo OmVo. emór` ì`dñWmnZmMr VÎdo … 1) {dkmZ Amho, _wb^yV {Z`_ Zmhr 2) g_agVm Amho. {ddmX Zmhr 3) _mZ{gH$ H«$m§Vr 4) ghH$m`© Amho, ì`[º$JV ñdmW© Zmhr 5) O~m~XmarMo {d^mOZ 6) A{YH$ H$m`©j_Vm d g_¥ÕrgmR>r _mbH$ Am{U H$_©Mmè`m§Mm {dH$mg emór` ì`dñWmnZmMr V§Ìo … 1) H$m`© Aä`mg - A) doi Aä`mg ~) nX²YV Aä`mg H$) hmbMmb Aä`mg S>) WH$dm Aä`mg 2) gmYZo d CnH$aUm§Mo _mZH$sH$aU 3) d¡km{ZH$ H$m`©aMZm 4) d¡km{ZH$ {ZdS> d à{ejU 5) H$m`m©Ë_H$ g§ñWm 6) {d^oXmË‘H$ Xa doVZ `moOZm ’$³V OmUyZ KoÊ¶mgmR>r ì`dñWmnZmVrb `moJXmZ gr.Ho$.àëhmX (1942-2010) · ì`dñWmnZ Am{U bmoH$ àemgZ ¶m‘Ü¶o 1999 _Ü`o {Xboë`m `moJXmZmgmR>r bmb ~hmXÿa emór nwañH$ma {_idUmam n{hbm àmáH$Vm©. · 2018 _Ü`o, qWH$g© 50 S>m°Q> H$m°_À`m `mXrV Ë`m§Zm OJmVrb gdm©V à^mdembr ì`dgm` {dMmad§V åhUyZ Zm|X{dÊ`mV Ambo. 14 · Vo EH$ g{H«$` {dMmad§V hmoVo, Á`m§Mm ì`dñWmnH$m§Zr H$Yrhr {dMmahr Ho$bm Zgob, Aer ÑîQ>r Ë¶m§Zr {Z¶{‘VnUo {Z‘m©U H$éZ ‘m§S>br. · gr.Ho$.àëhmX H$moAa H$m°pånQ>reZ _m°So>b Am{U gh-{Z{_©VrÀ`m {dH$mgmgmR>r {Xboë`m `moJXmZmgmR>r à{gÕ AmhoV. (gr.Ho$. àëhmX Am{U J°ar h°_b `m§Zr _m§S>boë`m ì`dñWmnZmÀ`m {gÕm§Vm_Yrb H$moAa H$m°pånQ>|gr hr g§H$ënZm Amho.) gr.Ho$.àëhmX ¶m§À¶m ‘Vo … · ""CÚmÀ`m ñnYm©Ë_H$ OJmV à{VñnÜ`mªnojm doJdmZ hmoÊ`mV aUZrVrMo gma Amho H$maU AmnU AmO Amnë`mH$So> Agboë`m Jmoï>tMr Z¸$b H$ê$ eH$Vm.'' · ""H$m`©H$mar CnbãY ómoVm§Ûmao Zìho Va Ë`m§À`m Odirb H$ënZmeº$s _wio à{V~§{YV AgVmV.'' · ""em§VVobm H$ama åhUyZ H$Yrhr pñdH$mé ZH$m H$maU Vwåhmbm Ë`m~Ôb Z§Va nümVmn hmoB©b.'' · ""EH$ Mm§Jbm gm_m{OH$ ZmJ[aH$ AgUo Am{U BVam§Zr Vo OmUUo Amdí`H$ Amho.'' · ""AmnU {H$Vr hþema AmhmV ho XmIdÊ`mEodOr BVam§Zm _XV H$aÊ`mg àm_m{UH$ Agmb, Va Jmoï>r Iyn gmoß`m hmoVrb.'' ñdmÜ`m` à. 1 A) `mo½` n`m©` {ZdSy>Z dmŠ` nwÝhm {bhm. 1).............. øm§Zm emór` ì`dñWmnZmMm OZH$ åhUyZ AmoiIbo OmVo. A) hoÝar \o$`m°b ~) E\$.S>ãë¶y.Q>oba H$) {\$brn H$moQ>ba 2) àË¶oH$ JmoîQ>rgmR>r OmJm Am{U àË¶oH$ JmoîQ> OmJoda ho.............. ¶m VËËdmV ¶oVo. A) {eñVrMo VÎd ~) gwì¶dñWoMo VÎd H$) g‘mZ Ý¶m¶mMo VÎd 3) g§KQ>ZoÀ`m gXñ`mbm.............. H$Sy>Z AmXoe {_imbo nm{hOoV. A) AZoH$ d[að> ~) EH$ d[að> H$) gd© d[að> 4) g§kmnZ gmIir åhUOo.............. nXH«$_mZwgma Cƒ ñVamnmgyZ H${Zð> ñVamn`ªV Ho$bobm g§dmX. A) {eñV ~) EoŠ` H$) A{YH$ma 5) CËnmXZmÀ`m {d{dY ~m~tda {Z`§ÌU R>odÊ`mgmR>r E\$.S>ãë¶y.Q>oba `m§Zr EHy$U.............. \$moa_Z gm§{JVbo. A) AmR> ~) VrZ H$) XmoZ 15 ~) `mo½` OmoS>çm Owidm. "A' JQ> "~' JQ> A) hoÝar \o$`m°b 1) AmR> \$moa_Z ~) [ZX}eZmVrb EH$ dmŠ`Vm 2) emór` ì`dñWmnZmMm {gX²Ym§V H$) ì`dñWmnZmMr VÎdo 3) gd© {H«$`m§Mr g_mZ {d^mJUr S>) E\$. S>ãë¶yy Q>oba 4) gm_mÝ` _mJ©Xe©H$ VÎdo B) H$m`m©Ë_H$ g§ñWm 5) àË`oH$ Jmoï>rgmR>r `mo½` OmJm Am{U àË`oH$ Jmoï> {Z`mo{OV OmJoda 6) EH$ d[að> EH$ `moOZm 7) H$_r doVZ Xa 8) H$_©Mmar d ì`dñWmnZmVrb Mm§Jbo g§~§Y 9) O_©Z B§{O{Z`a 10) AmYw{ZH$ ì`dñWmnZ H$) Imbrb dmŠ`m§gmR>r EH$ eãX, eãXg_yh gwMdm. 1) {d{eï> H$m_ nyU© H$aVmZm H$_©Mmè`m§À`m hmbMmbtMm VgoM `§ÌmMm Aä`mg H$aUo. 2) EImÚm H$_©Mmè`mg {Xbobo H$m_ nyU© H$aÊ`mg {H$Vr doi bmJbm ømMo {ZarjU d Zm|X H$aÊ`mMo V§Ì. 3) {d{dY CnH«$_m§Mo EH$ g§K{Q>V, nX²YVera Am{U J§^ra _yë`_mnZ H$aUo. 4) Zm{dÝ`nyU© _mJm©Zo H$m_ H$aÊ`mMo VÎd. 5) "àË`oH$ Jmoï>rgmR>r OmJm Am{U àË`oH$ Jmoï> OmJoda' Ago gm§JUmao VËd. S>) Imbrb {dYmZo MyH$ H$s ~amo~a Vo {bhm. 1) ì`dgm`mMr VËdo gmd©{ÌH$ AmhoV. 2) ì`dñWmnZmMr VËdo doJdoJù`m n[apñWVrV doJdoJù`m nX²YVrZo bmJy Ho$br OmVmV. 3) ì`dñWmnZmMr \$º$ H$mhrM VËËdo _hËËdmMr AmhoV. 4) hoÝar \o$`m°b `m§Zr ì`dñWmnZoMr doJdoJir V§Ìo {dH${gV Ho$br. 5) E\$.S>ãë¶yy. Q>oba `m§Zr ì`dñWmnZmMr 14 VÎdo {dH${gV Ho$br. 6) g§KQ>ZoVrb àË`oH$ gXñ`mbm \$³V EH$m d[aîR>>mH$Sy>Z AmXoe {_imbo nm{hOoV. B) JQ>mV Z ~gUmam eãX AmoiIm. 1) A{YH$ma d O~m~XmarMo VËd, hmbMmbtMm Aä`mg, H$m_mÀ`m {d^mJUrMo VÎd, {eñVrMo VÎd. 2) WH$dm Aä`mg, AmXoemVrb EH$dmŠ`VoMo VÎd, H$m`© Aä`mg, hmbMmb Aä`mg. 16 \$) EH$m dmŠ`mV CËVao {bhm. 1) AmXoemVrb EH$dmŠ`Vm ho VÎd gm§Jm. 2) gmYZo d CnH$aUo `m§Mo _mZH$sH$aU åhUOo H$m`? 3) doVZ Xa åhUOo H$m`? 4) gm_y{hH$ {hVmnojm d¡`{º$H$ {hVmbm Xþæ`_ ñWmZ XoUo åhUOo H$m`? 5) VËd åhUOo H$m`? J) Imbrb dm³¶mVrb AYmoaopIV eãX XþéñV H$ê$Z dmŠ` nwÝhm {bhm. 1) ZmoH$arVrb gwa{jVVm Zoh_rM H$_©Mmè`m§À`m H$m`©j_Voda {dnarV n[aUm_ H$aVo. 2) g§K^mdZoMo VÎd åhUOo {d^mJUr hrM eº$s hmo`. 3) g§ñWoÀ`m àË`oH$ gXñ`mbm \$º$ EH$mM H${Zð> ì`º$sH$Sy>Z AmXoe {_imbo nm{hOoV. 4) {dH|$[ÐH$aU åhUOo {d{eï> ñWmZmda A{YH$mam§Mo Pmbobo EH${ÌH$aU 5) ì`dñWmnZmMr V§Ìo doJdoJù`m n[apñWVrV {^Þ nÕVrZo bmJy nS>VmV. à.2. Imbrb g§km/ g§H$ënZm ñnîQ> H$am. 1) hmbMmb Aä`mg 2) {^ÝZ VwH$S>m Xa àUmbr 3) WH$dm Aä`mg 4) doi Aä`mg à. 3 Imbrb KQ>Zm / n[apñWVrMm Aä¶mg H$éZ Amnbo ‘V {bhm. 1) lr.hf©X EH$ CÚmoOH$ AgyZ n`m©daUmg AZwHy$b ^m§S>r V`ma H$aÊ`mMm ì`dgm` H$aVmV. XmoÝhr ór d nwéf H$m_Jma Ë`m§À`m H$maImÝ`mV H$m_ H$aVmV. gd© nwéf H$m_Jma WoQ> _erZda H$m_ H$aVmV Va _{hbm g§doîQ>Z (n°Ho$qOJ){d^mJmV H$m`©aV AmhoV. lr eaW {dÎm ì`dñWmnH$ (Finance Manager) Va lr_Vr Z¡Zm _mZd g§gmYZ ì`dñWmnH$ (HR Manager) åhUyZ H$m`©aV AmhoV. `m AmYmao- 1) darb n[apñWVrV ì`dñWmnZmMo H$moUVohr EH$ VÎd AmoiIm. 2) `m g§ñWoV lr_Vr Z¡Zm `m§Mo nXZm_ H$m` Amho? 3) g§ñWoÀ`m gdmªJrU {Z`moOZmgmR>r H$moU O~m~Xma Amho? 2) "\$mBZ S>m`_§S>g {b{_Q>oS>' `m H§$nZrV 200 H$_©Mmar VrZ {eâQ>_Ü`o H$m`©aV AmhoV. n{hë`m {eâQ>_Ü`o 60 H$_©Mmar, Xþgè`m {eâQ>_Ü`o 60 H$_©Mmar Am{U {Vgè`m {eâQ>_Ü`o 80 H$_©Mmar H$m_ H$aV AmhoV. XþnmaÀ`m OodUmMr gwÅ>r (b§M ~«oH$) Am{U H$m‘mÀ¶m doioVrb ~Xbmì¶{V[a³V (Shift break) nwaogm doi {_iV Zmhr. doioÀ`m A`mo½` ì`dñWmnZm_wio H$moUVmhr H$_©Mmar {Xbobo H$m_ doioV nyU© H$ê$ eH$V Zmhr. n[aUm_r nwT>rb {eâQ>À`m H$_©Mmè`m§Zm {db§~ hmoVmo. 1) H§$nZrZo H$moUË`m emór` VÎdmMo AZwgaU H$aUo Amdí`H$ Amho Vo AmoiIm. 2) "\$mBZ S>m`_§S>g {b{_Q>oS>' H§$nZrMo H$m_H$mO gwairV MmbÊ`mgmR>r H$moUË`m XmoZ emòr` VÎdm§Mm Cn`moJ Ho$bm nm{hOo ? 3) H§$nZrMo H$m_ doioV nyU© H$m hmoV Zmhr? 17 à. 4 Imbrb àíZm§Mr WmoS>Š`mV CÎmao {bhm. 1) hoÝar \o$`m°b `m§À`m ì`dñWmnZmMr H$moUVrhr nmM VÎdo ñnï> H$am. 2) emòr` ì`dñWmnZmÀ`m H$moUË`mhr Mma V§Ìm§Mo dU©Z H$am. à. 5 Imbrb {dYmZo gH$maU ñnîQ>> H$am. 1) ì`dñWmnZmMr VÎdo bd{MH$ AgVmV. 2) g§gmYZm§Mm `mo½` Vmo dmna H$aÊ`mgmR>r ì`dñWmnZmVrb VÎdm§Mm Cn`moJ hmoVmo. 3) g_mZVoMo VÎd _hÎdmMo Amho. 4) Q>oba `m§Zr gmYZo d CnH$aUo `m§À`m _mZH$sH$aUmda ^a {Xbm Amho. 5) {d^oXmË‘H$ doVZ Xa `moOZm Amdí`H$ Amho. à. 6 Imbrb àý gmoS>dm. 1) hoÝar \o$`m°b `m§Mr H$moUVrhr nmM VÎdo ñnï> H$am. 2) emór` ì`dñWmnZmÀ`m {d{dY V§Ìm§Mo dU©Z H$am. 3) emór` ì`dñWmnZmMr VÎdo gm§Jm. 4) ì`dñWmnZmÀ`m VÎdm§Mo ñdê$n gm§Jm. à. 7 Imbrb àým§Mr CÎmao {bhm. 1) emór` ì`dñWmnZmMr VÎdo H$moUVr? Vnerbdma gm§Jm. 2) hoÝar \o$`m°b `m§Mr 14 VÎdo ñnï> H$am. CËVa gyMr … 1. A) 1) E\$.S>ãë¶y.Q>oba 2) gwì¶dñWoMo VÎd 3) EH$ d[að> 4) A{YH$ma 5) AmR> ~) A - 10, ~ - 6, H$ - 4 S> - 2, B - 1 H$) 1) hmbMmbtMm Aä`mg 2) doioMm Aä`mg 3) H$m`© Aä`mg 4) nwT>mH$ma KoÊ`mMo VÎd 5) gwì`dñWoMo VÎd S>) ~amo~a- 1,2,6 MyH$ - 3,4,5. B©) 1) hmbMmbtMm Aä¶mg 2) AmXoemVrb EH$dm³¶VoMo VÎd. J) 1) Agwa{jVVm 2) EH$s 3) d[aîR> 4) H|$[ÐH$aU 5) VÎdo g§X^© gyMr … 1) Management Principles and Practices, N.K.Sharma MNGL DEEP PRKSHN, JIPUR 2) Management, James.F.Stoner, R.Edward Freeman, Daniel R. Gilbert, JR, PERSON 3) Principles and Practice of Management, T.N.Chhabra, S.CHND COMPNY LTD. 4) Principles of Management, R.N.Gupta, S. Chand ***** 18 2 ì¶dñWmnZmMr H$m¶} 2.1 àñVmdZm 2.2 ì¶dñWmnZmMr H$m¶} 2.2.1 {Z¶moOZ 2.2.2 g§KQ>Z 2.2.3 H$‘©Mmar ì¶dñWmnZ 2.2.4 {ZX}eZ 2.2.5 g‘Ýd¶ 2.2.6 {Z¶§ÌU VwbZmË‘H$ {dûcofU gmam§e ñdmÜ¶m¶ 2.1 àñVmdZm n{hë¶m àH$aUmV AmnU ì¶dñWmnZmÀ¶m {d{dY VËdm§{df¶r g{dñVa MMm© Ho$br Amho. g§KQ>ZoMo ì¶dñWmnZ H$aÊ¶mgmR>r hr VËdo A{Ve¶ ‘hËËdmMr AmhoV. H$moUVohr Ü¶o¶o gmÜ¶ H$aVmZm Amnë¶mbm {d{dY H$m¶} nma nmS>Uo Amdí¶H$ Amho. CXmhaUmW© EH$Ì qhXÿ Hw$Qw>§~ g§ñWoV "H$Vm©' àË¶oH$ H$m‘mgmR>r d àË¶oH$ gXñ¶mgmR>r ¶mo½¶ {Z¶moOZ H$aVmo. "H$Vm©' Ü¶o¶ nyU© H$aÊ¶mgmR>r Amdí¶H$ Agboë¶m {d{dY JmîQ>tMo Am¶moOZ H$aVmo. Vmo BVa bmoH$m§Mrhr ‘XV KoVmo. Hw$Qw>§~ d Hw$Qw>§~mMm ì¶dgm¶ gwairV Mmb{dÊ¶mgmR>r H$Vm© {ZX}eZ H$aVmo, ‘mJ©Xe©Z H$aVmo, g‘Ýd¶ gmYVmo Am{U àË¶oH$ H$m‘mda {Z¶§ÌU R>odVmo. H$Vm© BVam§À¶m ‘XVrZo H$aV Agboë¶m ¶m gd© H$m‘m§ZmM ì¶dñWmnZ Ago åhUVmV. ¶mà‘mUoM àË¶oH$ ì¶dgm¶mMo ¶e ho à^mdr d H$m¶©j‘ ì¶dñWmnZmMm n[aUm‘ Amho. g§KQ>ZmË‘H$ C{X²XîQ>> gmÜ¶ H$aÊ¶mgmR>r hmVr KoVboë¶m H$m‘m§ZmM ì¶dñWmnZ Ago g§~moYbo OmVo. ì¶dñWmnZ hm {d{dY VËËdm§Mm g‘yh Amho Omo {Z¶moOZ, g§KQ>Z, H$‘©Mmar ì¶dñWmnZ {ZX}eZ, g‘Ýd¶ Am{U {Z¶§ÌU ¶m gd© H$m¶mªer g§~§{YV Amho. hr H$m¶} g§KQ>ZmË‘H$ C{X²XîQ>> gmÜ¶ H$aÊ¶mg ‘XV H$aVmV. 2.2 ì¶dñWmnZmMr H$m¶} Eb.E. A°bZ ¶m§À¶m ‘Vo "ì¶dñWmnH$ Oo H$aVmo Vo ì¶dñWmnZ' hr ì¶m»¶m {^ÝZ àH$maÀ¶m H$m¶mªÀ¶m ‘mÜ¶‘mVyZ ì¶dñWmnH$mÀ¶m ^y{‘Ho$da ^a XoVo. ì¶dñWmnH$mMr H$m¶} {Z¶moOZmZo gwé hmoVmV. Va {Z¶§ÌUmZo g§nVmV. na§Vw àË¶oH$ H$m¶© EH$‘oH$m§er g§~{YV Amho. Vr EH$‘oH$m§nmgyZ doJir H$aVm ¶oV ZmhrV. ì¶dñWmnZmMr H$m¶} ì¶dñWmnZmÀ¶m gd© ñVam§er g§~§{YV Amho. {^ÝZ {dMmad§VmZr ì¶dñWmnZmÀ¶m H$m¶mªMo dJuH$aU doJdoJù¶m nX²YVrZo Ho$bobo Amho. 19 hoÝar ’o$¶m°bÀ¶m ‘VmZwgma ""ì¶dñWmnZ H$aUo åhUOo ^m{H$V dV©{dUo, {Z¶moOZ H$aUo, g§KQ>Z H$aUo AmXoe XoUo Am{U {Z¶§ÌU R>odUo hmo¶.'' byWa Jw§{bH$ ¶m§Zr ì¶dñWmnZ H$m¶m©gmR>r "POSDCORB' hm eãX {Xbm Amho Á¶m‘Ü¶o P(planning) åhUOo {Z¶moOZ, O (organizing) åhUOo g§KQ>Z, S (staffing) åhUOo H$‘©Mmar ì¶dñWmnZ, D (directing) åhUOo {ZX}eZ, Co (co-ordination) åhUOo g‘Ýd¶, R, (reporting) åhUOo Ahdmb gmXa H$aUo Am{U B(budgeting) åhUOo A§XmOnÌH$ V¶ma H$aUo. Ahdmb XoUo d A§XmOnÌH$ V¶ma H$aUo hr H$m¶} {Z¶§ÌUm‘Ü¶o g‘m{dîQ> Ho$bobrAmhoV. 2.2.1 {Z¶moOZ (Planning) … AW© - {Z¶moOZ ho ì¶dñWmnZmMo ‘wb^yV H$m¶© Amho. ì¶dñWmnZmMr àË¶oH$ H$m¶} {Z¶moOZmda AmYm[aV Amho. ¶m‘Ü¶o H$amd¶mMr H$m‘o AmYrM R>a{dbr OmVmV.{Z¶moOZ hr Vm{H©$H$ {dMma H$aÊ¶mMr Am{U VH©$ewX²Y {ZU©¶ KoÊ¶mMr d¡Mm[aH$ à{H«$¶m Amho. Or ì¶dgm¶ g§KQ>ZoÀ¶m C{X²XîQ>> nyU© H$aÊ¶mda ^a XoVo d {d{dY H$m¶©àUmbr {dH${gV H$aVo. ¶mo½¶ {Z¶moOZ d Ë¶mMr à^mdr nX²YVrZo A§‘b~OmdUr H$aUo g§ñWMr C{X²Xï>o gmÜ¶ H$aÊ¶mgmR>r A{Ve¶ Amdí¶H$ Amho. WmoS>Š¶mV {Z¶moOZ hm ^{dî¶mVrb H$m¶mªMm {dñV¥V H$m¶©H«$‘ Amho. ì¶m»¶m - {Z¶moOZmÀ¶m H$mhr ‘hËËdmÀ¶m ì¶m»¶m Imbrà‘mUo. 1) Hw$ÝQ>P Am{U AmoS>moZob- ""H$moUVo H$m‘ H$am¶Mo Amho, H$go H$amd¶mMo Amho, Ho$ìhm H$amd¶mMo Amho d H$moUr H$amd¶mMo Amho ho AJmoXaM {Z{üV H$aUo åhUOo {Z¶moOZ hmo¶. {Z¶moOZm‘wio AmnU Hw$R>o AmhmoV d Amnë¶mbm Hw$R>o Om¶Mo Amho ¶mVrb A§Va H$‘r hmoVo. ¶m‘wio Aem JmoîQ>r eŠ¶ hmoVmV Á¶m BVa doiobm H$YrM eŠ¶ Pmë¶m ZgË¶m.'' 2) Ooåg ñQ>moZa- ""g§KQ>ZoMr C{X²XîQ>o R>a{dUo d Vr C{X²XîQço gmÜ¶ H$aÊ¶mgmR>rMm ‘mJ© AmIyZ XoUo åhUOo {Z¶moOZ hmo¶.'' {Z¶moOZmMo ‘hËËd … ho EH$ ‘wb^yV H$m¶© Amho Oo nydm©Zw‘mZmÀ¶m gmhmæ¶mZo A{Z{üV ^{dî¶mVrb YmoH$m H$‘r H$aVo Am{U Amnë¶mbm H$moR>o d H$go Om¶Mo Amho ¶m~X²XbMr ê$naofm R>a{dVo. 1) ñnîQ>> C{X²Xï>o {ZYm©[aV H$aÊ¶mg ‘XV H$aVo … {Z¶moOZ Ü¶o¶o d C{Ôï>o R>a{dUo d Vr gmÜ¶ H$aÊ¶mgmR>r ¶moOZm V¶ma H$aÊ¶mer g§~§{YV Amho. ¶m‘wio ì¶dñWmnH$mbm g§KQ>ZoÀ¶m gXç n[apñWVrMo {dûcofU H$ê$Z Ë¶m AmYmao ^{dî¶mV BpÀN>V ñWmZ {‘idÊ¶mMm ‘mJ© AmoiIÊ¶mg ‘XV hmoVo. 2) {Xem Xe©{dVo … {Z¶moOZm‘wio Ü¶o¶o d C{X²Xï>o ñnîQ>>nUo Z‘yX Ho$bobr AmhoV ho gw{Z{üV hmoVo. Vr ‘mJ©Xe©H$ åhUyZ H$m‘ 20 H$aVmV Am{U ¶mo½¶ doir ¶mo½¶ ‘mJm©Zo ¶mo½¶ JmoîQ>r H$aÊ¶mgmR>r ‘mJ©Xe©Z H$aVmV, Ë¶m‘wio H$m‘Jmam§Zm g§KQ>Zobm Z³H$s H$m¶ gmÜ¶ H$am¶Mo Amho d Ë¶mgmR>r Ë¶m§Zr H$m¶ H$am¶bm nm{hOo ho g‘OÊ¶mg ‘XV hmoVo. 3) H$m¶©j‘VoV dmT> … {Z¶moOZm‘wio ì¶dñWmnH$m§Zm C{X²XîQ>o ñWm{nV H$aUo Am{U dmQ>MmbrMm ‘mJ© R>a{dÊ¶mg ‘XV hmoVo Á¶m‘wio H$‘©Mmè¶m§Mr ^{dî¶mVrb H$m‘{Jar gwYmaÊ¶mg ‘XV hmoVo. ho g§KQ>ZogmR>r ’$m¶Xoera R>aVo. {Z¶moOZm‘wio H$‘©Mmar ¶mo½¶ doir {Xboë¶m ‘mJ©Xe©H$ gyMZm§Zwgma H$m‘ H$ê$ eH$VmV. H$m‘{JarV Pmboë¶m gwYmaUo‘wio g§KQ>Zm OmñV Z’$m H$‘mdVo. 4) OmoIr‘ H$‘r H$aVo… {Z¶moOZ nydm©Zw‘mZ V§Ìmda AmYm[aV Amho. ¶m à{H«$¶o‘Ü¶o ^{dî¶mMm AMyH$ ~moY KoD$Z ^{dî¶mV hmoUmè¶m ~Xbm§Mm A§XmO ~m§Ybm OmVmo. {Z¶moOZ ^{dî¶mV H$amd¶mMr H$m‘o AmYrM {Z{üV H$aV Agë¶mZo hmoUmè¶m ~Xbm§Zm d A{Z{üV KQ>Zm§Zm gm‘moao H$go Om¶Mo ¶mMm ‘mJ© XmI{dVo. ~Xb qH$dm YmoHo$ nyU©nUo H$mTy>Z Q>mH$bo OmD$ eH$V ZmhrV. ho YmoHo$ Q>miUo eŠ¶ ZgVo na§Vw Ë¶m§Mo AZw‘mZ H$aUo d à{V~§YmË‘H$ Cnm¶m§Zr Ë¶m§Zm hmVmiUo eŠ¶ Amho. Ë¶m‘wio ^{dî¶mVrb OmoIr‘ H$‘r H$aVm ¶oVo. 5) CnbãY g§gmYZm§Mm n¶m©ßV dmna… g§KQ>ZmË‘H$ {Z¶moOZmV g§gmYZm§Mr CnbãYVm d {d{dY H$m¶mªgmR>r bmJUmè¶m g§gmYZm§Mr ¶mo½¶ {d^mJUr ¶m§Mm {dMma Ho$bobm AgVmo. VgoM ¶m‘wio g§gmYZm§Mm n¶m©ßV dmna H$aUo eŠ¶ hmoVo Á¶m‘wio Cƒ H$m¶©j‘Vm d Mm§Jbo n[a‘mU gmÜ¶ hmoVmV. ¶mo½¶ {Z¶moOZmZo Amnë¶mbm g§gmYZm§Mm Anì¶¶ Q>miVm ¶oVmo. 6) {ZU©¶ KoÊ¶mg ‘XV H$aVo… ì¶dñWmnZmg‘moa doJdoJio n¶m©¶ CnbãY AgVmV. gd© {dH$ënm§À¶m gd© gH$mamË‘H$ d ZH$mamË‘H$ n[aUm‘m§Mm {dMma H$ê$Z Ü¶o¶ gmÜ¶ H$aÊ¶mMm gdm}ËV‘ n¶m©¶ {ZdS>Ê¶mgmR>r ì¶dñWmnZmbm {Z¶moOZmMr ‘XV hmoVo. nyd©{ZYm©[aV Ü¶o¶ gmÜ¶ H$aÊ¶mgmR>rÀ¶m d¡H$pënH$ H$m¶© {ZYm©[aV Ho$ë¶mZ§VaM {ZU©¶ KoVbm OmVmo. ¶m‘wio ì¶ìñWmnH$mbm VH©$ewX²Y {ZU©¶ KoÊ¶mg ‘XV hmoVo. 7) {Z¶§ÌUmgmR>r ‘mZHo$ R>a{dÊ¶mg Cn¶w³V… {Z¶moOZ {Z¶§ÌUmgmR>rMr ‘mZHo$ {ZYm©[aV H$aVo ¶m‘wio ì¶dñWmnH$ dmñV{dH$ H$m‘{JarMr VwbZm ‘mZH$m§er H$ê$Z dmñV{dH$ d à‘m{UV H$m‘{Jar‘Ü¶o H$mhr ’$aH$ Agob Va Vmo emoYyZ H$mTy> eH$VmV.Aem àH$maMr V’$mdV {Z¶§ÌUmÀ¶m ‘mÜ¶‘mVyZ ^ê$Z H$mT>Vm ¶oVo. åhUyZ {Z¶moOZ {Z¶§ÌUmgmR>r AmYma R>aVmo VgoM H$m‘mÀ¶m {R>H$mUr {eñV amIÊ¶mgmR>r XoIrb {Z¶moOZ ‘hËËdmMo Amho. 8) gd© H$m¶mªMm g‘Ýd¶ gmYUo… {Z¶moOZm‘wio gd© H$m¶mª‘Ü¶o g‘Ýd¶ gmYUoo eŠ¶ hmoVo. ¶m‘wio H$m¶mª‘Yrb nañnaì¶mßVr H$‘r hmoVo. ì¶dgm¶ g§KQ>ZoVrb gd© H$m¶} EH$‘oH$m§er {ZJS>rV AgVmV, ¶mMm {dMma {Z¶moOZ à{H«$¶o‘Ü¶o Ho$bobm AgVmo. g§KQ>ZoVrb gd© H$m¶} d g§gmYZm§Mm nañnag§~§Y OmoS>Uo CÎm‘ {Z¶moOZm‘wio eŠ¶ hmoVo. Ë¶m‘wio gd© {d^mJ EH${ÌV ¶moOZoZwgma H$m‘ H$aVmV d g‘Ýd¶ gmYbm OmVmo. 21 9) ì¶dñWmnZmMr BVa H$m¶} gwb^ H$aVo… àË¶oH$ g§KQ>Zm {Z¶moOZm Xaå¶mZ R>a{dbobr C{X²XîQ>o àmá H$aÊ¶mÀ¶m Ü¶o¶mZo H$m¶© H$arV AgVo. Omon¶©V {Z¶moOZ ¶moOZm V¶ma hmoV Zmhr Vmon¶ªV g§KQ>Z, H$m‘Jma ì¶dñWmnZ hr ì¶dñWmnZmMr BVa H$m¶} H$aVm ¶oV ZmhrV. åhUyZM {Z¶moOZ ì¶dñWmnZmMr BVa H$m¶} gwb^ H$aVo. 10) ZdrZ H$ënZm§Zm àmoËgmhZ XoVo… {Z¶moOZ ho ì¶dñWmnZmMo ‘wb^yV H$m¶© Amho. {Z¶moOZ hr {ZU©¶ KoÊ¶mMr à{H«$¶m Amho. Á¶mV {M{H$ËgH$ nX²YVrZo {dMma H$ê$Z Zm{dÝ¶nyU© H$ënZm§Mm àMma H$aÊ¶mMm A§V^m©d hmoVmo. gaVoeodQ>r ¶m A{^Zd H$ënZm§‘wio g§KQ>ZoMr Ü¶o¶o gmÜ¶ hmoVmV. ho ì¶dñWmnZmMo gdm©V AmìhmZmË‘H$ H$m¶© Amho H$maU ¶m‘wioM ^{dî¶mVrb gd© H$m¶mªZm {Xem {‘iVo Á¶mVyZ g§KQ>ZoMr dmT> d àJVr gmYbr OmVo. WmoS>Š¶mV EImXçm g§ñWoÀ¶m dmQ>MmbrV Am{U ì¶º$sÀ¶m Am¶wî¶mVhr {Z¶moOZmMr ^y{‘H$m A{Ve¶ ‘hËËdmMr AgVo. g§KQ>ZoÀ¶m dmVmdaUmV PmnmQ>çmZo ~Xb hmoVmo Amho VgoM ^{dî¶hr AË¶§V A{Z{üV Amho. ¶mo½¶ {Z¶moOZmÀ¶m ‘XVrZo OmoIr‘ d A{ZpíMVVm H$‘r H$aVm ¶oVo. åhUyZM g§KQ>ZoMo ApñVËd {Q>Hy$Z amhUo, {VMm {dH$mg Am{U ¶emgmR>r {Z¶moOZ hr EH$ ‘wb^yV JaO Amho. Vw‘À¶m dJm©Mr EH$ {XdgmMr ghb qH$dm joÌ ^oQ>rMo {Z¶moOZ H$am. 2.2.2 g§KQ>Z (Organising) : AW© … ‘Zwî¶~i,n¡gm,gm{hË¶, ¶§Ìgm‘J«r d nX²YVr hr Amdí¶H$ gmYZgm‘J«r AmoiIUo, EH$Ì AmUUo, Ë¶m§Mo {d^mOZ H$aUo Am{U g§KQ>ZoMr C{X²XîQ>o gmÜ¶ H$aÊ¶mgmR>r Ë¶m§Mr ¶mo½¶ ‘m§S>Ur H$aÊ¶mÀ¶m à{H«$¶obm g§KQ>Z Ago åhUVmV. {Z¶moOZm‘Ü¶o ì¶dñWmnZ ^{dî¶mV H$m¶ H$am¶Mo Amho ho R>a{dVo Va g§KQ>ZmMo H$m¶© {Z¶mo{OV gmÜ¶ H$aÊ¶mgmR>rMo ‘mJ© d gmYZo {Z{üV H$aVo. CƒñVar¶ ì¶dñWmnZmVrb bmoH$m§Zr V¶ma Ho$boë¶m ¶moOZm§À¶m A§‘b~OmdUrgmR>r ho H$m¶© ‘hËËdmMo Amho. g§KQ>Zm§À¶m à{H«$¶o‘Ü¶o ‘Zwî¶~i, ^m¡{VH$ d Am{W©H$ g§gmYZo, ‘m{hVr ómoV ¶m gmYZm§‘Ü¶o g‘H«$‘U d g§¶moOZ ñWm{nV Ho$bo OmVo. ì¶m»¶m… g§KQ>Zm hm eãX aMZm Xe©{dÊ¶mgmR>r dmnabm OmVmo. g§KQ>Zm hm EH$ KQ>H$ qH$dm EH$ g‘mZ Ü¶o¶o gmÜ¶ H$aÊ¶mgmR>r EH$Ì ¶oUmè¶m bmoH$m§Mm g‘yh Amho Va g§KQ>Z hr EH$ à{H«$¶m qH$dm H$m¶© Amho. g§KQ>ZoÀ¶m H$mhr ì¶m»¶m Imbrb à‘mUo AmhoV. 1) ‘wZr Am{U [abo- ""g§KQ>Zm hr EH$ g‘mZ hoVy gmÜ¶ H$aÊ¶mgmR>r àË¶oH$ ‘mZdr gh¶moJmMm àH$ma Amho.'' 2) Hw$ÝQ>P Am{U AmoS>moZob- ""g§KQ>Zm§‘Ü¶o C{X²Xï>o d ¶moOZm nyU© H$aÊ¶mgmR>r Amdí¶H$ Agboë¶m H$m¶mªMo JQ> H$aUo, ¶m H$m¶mªMr O~m~mXmar ¶mo½¶ {d^mJm§H$S>o gmon{dUo Am{U A{YH$ma, {d^mJUr d g‘Ýd¶ ¶m§Mr VaVyX H$aUo ¶mMm g‘mdoe hmoVmo.'' 3) {W¶mo hm¶‘oZ-""g§KQ>Z hr EImXçm g§ñWoVrb {H«$¶m§Mo AW© gm§JÊ¶mMr, Ë¶m§Mo JQ> nmS>Ê¶mMr EH$ à{H«$¶m Amho Á¶mV A{YH$mam§Zwgma ZmVog§~§Y {Z‘m©U Ho$bo OmVmV. g§KQ>Zm§Mo H$m¶© nma nmS>VmZm Vr à^mdrnUo 22 A§‘bmV AmUÊ¶mgmR>r Ë¶m ì¶dñWmnH$ H$m¶mªMr ‘m{hVr XoVmo, Ë¶m§Mr {d^mJdma {d^mJUr H$aVmo Am{U Ë¶m§Mr dmQ>Ur H$aVmo. g§KQ>ZmMo ‘hËËd- g§KQ>ZmË‘H$ H$m¶mªMr {d^mJUr H$ê$Z Vr H$m¶} {d{dY {d^mJm§‘Ü¶o d H$m‘Jmam§‘Ü¶o dmQ>Uo åhUOo g§KQ>Z hmo¶. g§KQ>Z H$m¶m©Mo ‘hËËd Imbrbà‘mUo 1) àemgZ d X¡Z§{XZ H$m‘H$mO gwb^ H$aVo… g§KQ>Z à{H«$¶m H$m¶} AmoiIVo d Ë¶m§Mr JQ>dmar H$aVo. H$m¶mªMo JQ> H$ê$Z Ë¶m§Mr dmQ>Ur H$aUo ho àemgZmMo H$m‘ Amho Va Ë¶mà‘mUo H$m‘ H$aUo hm H$m¶©aV {H«$¶mH$bmn Amho. åhUOo g§KQ>Zo‘wio g§ñWoMo àemgZ d H$m¶©aV gwb^ hmoVo. H$m¶m©Mo d H$m‘Jmam§Mo ¶mo½¶ JQ>m‘Ü¶o {d^mOZ Ho$ë¶mZo CËnmXZmV dmT> hmoVo d Anì¶¶ H$‘r hmoVmo. H$m‘mMr Z³H$b hmoÊ¶mbm à{V~§Y ~gVmo Am{U n[aUm‘H$maH$ dmQ>Ur eŠ¶ hmoVo. 2) {deofrH$aU KSy>Z ¶oVo… g§KQ>ZmË‘H$ aMZm hr ZmVog§~§Ym§Mo EH$ Omioo Amho Á¶m‘Ü¶o H$m‘mMr {d^mJUr {d{dY KQ>H$ Am{U {d^mJm§‘Ü¶o Ho$bobr AgVo. H$m‘mÀ¶m Aem {d^mJUr‘wio g§KQ>ZoVrb {d{dY {H«$¶mH$bmnm§‘Ü¶o {deofrH$aU hmoÊ¶mg ‘XV hmoVo. H$m¶mªÀ¶m {deofrH$aUm‘wio g§KQ>ZmË‘H$ H$m¶©j‘Vm dmT>rg bmJVo. 3) H$m‘mMr {Z{üVr… g§KQ>ZmË‘H$ aMZo‘wio {d{dY {d^mJmVrb H$‘©Mmè¶mMr {ZdS>, Ë¶m§Mr nmÌVm, H$m¡eë¶ d AZw^dmZwgma hmoV Agë¶mZo ¶mo½¶ H$m‘mda ¶mo½¶ ì¶³Vr Zo‘Uo eŠ¶ hmoVo. ¶m‘wio H$m‘mMo ñdê$n H$iÊ¶mg ‘XV hmoVo d àË¶oH$ ì¶³VrMr ^y{‘H$m ñnîQ>> hmoVo. 4) A{YH$ma d O~m~Xmar ¶m§Mo ñnîQ>rH$aU… g§KQ>ZmË‘H$ aMZm àË¶oH$ ì¶dñWmnH$mMr ^y{‘H$m n[a^m{fV H$aVo. àË¶oH$ ì¶dñWmnH$mbm Amnë¶m A{YH$mam§Mm dmna H$gm H$amdm Á¶m‘wio ¶m A{YH$mamMm J¡admna hmoUma Zmhr ho ñnîQ>> Ho$bo OmVo. ì¶dpñWVnUo n[a^m{fV Ho$bobr H$m¶} d O~m~Xmè¶m ì¶dñWmnH$m§À¶m H$m¶m©V n[aUm‘H$maH$Vm AmUVmV. ¶mMm Cn¶moJ CËnmXH$Vm dmT>{dÊ¶mg hmoVmo. 5) g‘Ýd¶ ñWm{nV H$aVo… g§KQ>ZoÀ¶m {d{dY {d^mJm§‘Ü¶o g‘Ýd¶ {Z‘m©U H$aÊ¶mgmR>r ¶m H$m¶mªMr ‘XV hmoVo. ho {d{dY nXm§‘Ü¶o ñnîQ> g§~§Y Am{U ì¶³Vt‘Ü¶o nañna ghH$m¶© {Z‘m©U H$aVo. g§KQ>ZmË‘H$ H$m¶} gwairVnUo MmbÊ¶mgmR>r {d{dY {d^mJm§‘Ü¶o d {d{dY ñVam§darb ì¶dñWmnH$m§‘Ü¶o g‘Ýd¶ qH$dm g‘H«$‘U AgUo ‘hËËdmMo Amho. 6) à^mdr àemgZmgmR>r ‘XV … ho H$m¶© {d{dY nX>o, {d^mJ, H$m¶} Am{U ^y{‘H$m ñnîQ>>nUo g§a{MV H$aVo. ¶mo½¶ H$m‘mgmR>r ¶mo½¶ A{YH$ma d ¶mo½¶ O~m~Xmar g{hV ¶mo½¶ ì¶³VrMr Zo‘UyH$ H$aÊ¶mMo H$m‘ A{Ve¶ H$miOrnyd©H$ Ho$bo OmVo. H$m‘mMr {d^mJUr d A{YH$mam§Mo ¶mo½¶ dmQ>n ¶mVyZ ho gmÜ¶ Ho$bo OmVo. ¶m gJù¶mMm n[aUm‘ àemgZ à^mdr d H$m¶©j‘ hmoÊ¶mV hmoVmo. 23 7) dmT> Am{U {d{dYVogmR>r Cn¶w³V$… àË¶oH$ g§KQ>ZoMr dmT> gwairVnUo Am{U H$m¶©j‘nUo MmbUmè¶m H$m¶mªda Adb§~yZ AgVo. ñnîQ>>nUo n[a^m{fV Ho$boë¶m ^y{‘H$m d O~m~Xmè¶m {d{dY ñVamdarb ì¶dñWmnZmMo H$m‘ H$aUmè¶m ì¶³Vt‘Yrb g‘Ýd¶ Am{U ¶mo½¶ {Z¶§ÌU VÌmMm dmna H$m‘mÀ¶m {R>H$mUr H$m¶©j‘Vm AmUVmV Am{U g§KQ>ZoMr dmT> Mm§Jë¶m nX²YVrZo hmoVo. ho gd© g§KQ>ZoMr aMZm ì¶dpñWV n[a^m{fV Ho$br Agob VaM eŠ¶ Amho. 8) gwa{jVVoMr ^mdZm {Z‘m©U H$aVo … g§KQ>ZmË‘H$ aMZm H$m¶©pñWVr ñnîQ> H$aVo. Ë¶m‘Ü¶o àË¶oH$mMr H$m¶} d O~m~Xmè¶m ñnîQ>> nUo Z‘yX Ho$boë¶m AgVmV. àË¶oH$ ì¶³Vr Ë¶mbm AZwgê$Z H$m‘ H$ê$ eH$Vo. H$m‘mVrb d A{YH$mamVrb ñnîQ>Vo‘wio H$‘©Mmè¶m§Mo ‘mZ{gH$ g‘mYZ dmT>Vo Ë¶mM~amo~a Ë¶m§À¶m‘Ü¶o gwa{jVVoMr ^mdZm {Z‘m©U hmoVo. 9) ZdrZ CnH«$‘m§Zm dmd XoVo … g§KQ>Z H$m¶© nma nmS>Ê¶mMr H$m¶} d ^y{‘H$m ñnîQ> H$aVo. H$m‘Jma Ë¶m§À¶m ZdrZ H$ënZm dmnê$Z H$m‘ H$ê$ eH$VmV. ¶m‘wio ì¶dñWmnH$mbm H$‘©Mmè¶m§‘Ü¶o {deof H$m¡eë¶o {dH${gV H$aÊ¶mgmR>r d Ë¶m§À¶m kmZd¥X²YrgmR>r nwaogm dmd {‘iVmo. ’$³V g§KQ>‘mË‘H$ aMZoÀ¶m ‘wioM Zm{dÝ¶nyU© nX²YVrZo H$m‘mÀ¶m nX²YVrV ZdrZ ~Xb pñdH$maÊ¶mg dmd {‘iVmo. 10) g§gmYZm§Mm n¶m©ßV dmna … g§KQ>Z H$m¶© H$m‘mÀ¶m VnerbmZwgma {^ÝZ ì¶³Vr¨Zm {^ÝZ H$m¶© àXmZ H$aVo. ¶m‘wio H$m¶mªMo {deofrH$aU eŠ¶ hmoVo. Ano{jV Ü¶o¶o R>a{dboë¶m H$mb‘¶m©XoV gmÜ¶ H$aÊ¶mgmR>r Hw$eb H$m‘Jma d BVa g§gmYZm§Mm n¶m©ßV dmna Ho$bm OmVmo. Vw‘À¶m ‘hm{dXçmb¶mV {ejH$ {XZmMo Am¶moOZ H$am. 2.2.3 H$‘©Mmar ì¶dñWmnZ (Staffing) … AW© … H$‘©Mmar ì¶dñWmnZ ho KQ>ZmË‘H$ aMZm Am{U ¶moOZoà‘mUo A§‘b~OmdUr H$aÊ¶mMo H$m¶© Amho. hr CËH¥$ï> H$m¶©e³Vr AmH${f©V H$aUo, ^aVr H$aUo, {ZdS> H$aUo, H$m¶m©Mr O~m~Xmar XoUo, ‘yë¶m§H$Z H$aUo, ‘mo~Xbm XoUo Vr {dH$m{gV H$aUo Am{U {Q>H$dyZ R>odÊ¶mMr à{H«$¶m Amho. àË¶oH$ CnH«$‘mMo gd©gmYmaU ¶e Am{U dmT> H$m‘Jma ì¶dñWmnZ H$m¶m©À¶m C{MVVoda AmYm[aV Amho. Ë¶m§À¶m ~w{X²Y‘ËVm Am{U H$m¡eë¶m§§Mm dmna H$ê$Z H$m¶©e³VrMm gdm}ËV‘ Cn¶moJ H$ê$Z KoÊ¶mda ^a XoUo, Ë¶m§Zm {Q>H$dyZ R>odUo Am{U Ë¶m§À¶mgmR>r à{ejU d {dH$mg H$m¶©H«$‘m§Mo Am¶moOZ H$aUo ho g§KQ>ZogmR>r A{Ve¶ AmìhmZmË‘H$ AgVo. ¶m H$m¶m©Mm ^a ¶m§{ÌH$s qH$dm Am{W©H$ g§gmYZmda ZgyZ ‘mZdr ì¶dñWmnZmda Amho. g§ñWoÀ¶m gwédmVrÀ¶m H$mimnmgyZM H$‘©Mmar ì¶dñWmnZmMr JaO {Z‘m©U hmoVo. g§KQ>Zo‘Ü¶o nXmoÝZVr, ~Xbr, ì¶dgm¶ {dñVma, {Zd¥ËVr, amOrZm‘m, AnKmV, H$‘©Mmè¶mMm ‘¥Ë¶y Aem {d{dY H$maUm§‘wio [a³V$ nX>o {Z‘m©U hmoVmV. ¶m g§X^m©V H$‘©Mmar ì¶dñWmnZ A{Ve¶ ‘hËËdmMr ^y{‘H$m ~OmdV AgVo. ¶mo½¶ H$m‘mgmR>r ¶mo½¶ ‘mo~Xë¶mgh ¶mo½¶ ì¶³VrMr Zo‘UyH$ ho H$‘©Mmar ì¶dñWmnZmMo ‘wb^yV VÎd Amho. 24 ì¶m»¶m - H$‘©Mmar ì¶dñWmnZmÀ¶m H$mhr ‘hËËdmÀ¶m ì¶m»¶m Imbrbà‘mUo AmhoV- 1) {W¶mo hm¶‘oZ- ""H$‘©Mmar ì¶dñWmnZ A{YZñW ì¶dñWmnH$m§Mr ^aVr, {ZdS>, {dH$mg, à{ejU Am{U ‘mo~Xë¶mer g§~§{YV Amho.'' 2) ë¶wWa Jw{bH$- ""H$‘©Mmar ì¶dñWmnZ ho H$‘©Mmè¶m§Zm AmUUo, à{ejU XoUo Am{U H$m‘mMr AZwHy$b n[apñWVr {Q>H$dyZ R>odUo Aem nyU©nUo H$‘©Mmè¶m§er {ZJ[S>V H$m¶© Amho.'' 3) Eg. ~oÝOm{‘Z-""H$‘©Mmar ì¶dñWmnZ à{H«$¶m ¶mo½¶ H$‘©Mmar AmoiIUo, Ë¶m§Mr nmaI H$aUo, ¶mo½¶ {R>H$mUr éOy H$aUo, ‘wë¶m§H$Z H$aUo Am{U H$m‘mg§X^m©Vrb ‘mJ©Xe©Z H$aUo ¶m gdmª‘Ü¶o Jw§Vbobr Amho.'' H$‘©Mmar ì¶dñWmnZmMo ‘hËËd - 1) à^mdr ì¶dñWm{nH$ H$m¶©- {Z¶moOZ, g§KQ>Z, {ZX}eZ Am{U {Z¶§ÌU Aer ì¶dñWmnZmMr BVa H$m¶} à^mdrnUo H$aÊ¶mgmR>r H$‘©Mmar ì¶dñWmnZ hr Jwé{H$„r Amho. gj‘ H$m¶©e³Vr CËnmXZ, {dH«$s, {dËV BË¶mXr {d{dY H$m¶mª‘Ü¶o à^mdrnUo H$m‘ H$ê$ eH$Vo. BVa H$m¶mªMm n[a‘mU H$‘©Mmar ì¶dñWmnZmÀ¶m à^mdrnUmda Ad§b~yZ Amho. 2) ‘mZdrg§gmYZm§Mm à^mdr dmna- H$‘©Mmar ì¶dñWmnZm‘wio ‘mZdr g§gmYZm§Mm åhUOoM H$m¶©e³VrMm à^mdr dmna H$aVm ¶oVmo. ^aVr, {ZdS>, {Z¶w³Vr, ‘mo~Xbm, à{ejU, {dH$mg BË¶mXr àË¶oH$ Q>ßß¶mda {deof H$miOr KoVbr OmVo. H$m‘mMm A{VaoH$ Q>mibm OmVmo. ‘mZdr g§gmYZm§À¶m H$m¶©j‘ dmnam‘wio H$m‘{Jar gwYmaVo d g§KQ>ZoMm {dH$mg hmoVmo. 3) gh g§~§Y {Z‘m©U hmoVmV- ¶m H$m¶m©Mm Cn¶moJ g§KQ>ZoÀ¶m gd© ñVamdarb H$‘©Mmè¶m§‘Ü¶o gwÑT> g§~§Y {Z‘m©U H$aÊ¶mgmR>r hmoVmo. gwairV ghg§~§Y Mm§Jë¶m gwg§dmXmgmR>r Am{U g§KQ>ZoVrb ì¶dñWmnZ à¶ËZm§À¶m g‘Ýd¶mgmR>r A{Ve¶ Amdí¶H$ AgVmV. 4) ‘mZdr g§gmYZm§Mm {dH$mg- Hw$eb d AZw^dr H$‘©Mmar hr ì¶dgm¶ g§KQ>ZoMr ‘mb‘ËVm AgVo. g§KQ>ZmË‘H$ g§ñH¥$Vr H$‘©Mmè¶m§‘Ü¶o éO{dÊ¶mgmR>r H$‘©Mmar ì¶dñWmnZmMr ‘XV hmoVo. ho CnbãY H$m¶©e³Vrbm à{e{jV H$aVo Am{U {dH${gV H$aVo. Ë¶mM~amo~a ì¶dgm¶ g§KQ>ZoVrb gd© ì¶dñWmnH$s¶ H$m¶} gwb^ hmoVrb ho gw{Z{üV H$aVo. 5) V§ÌkmZmMm Am{U BVa g§gmYZm§Mm à^mdr dmna- à{e{jV H$‘©Mmar ZdrZ V§ÌkmZ, ^m§S>db, gm{hË¶, H$m‘mMr nX²YV ¶m§Mm à^mdr dmna H$ê$ eH$VmV. ¶m‘wio g§KQ>ZoMr ñnYm© H$aÊ¶mMr VmH$X dmT>>{dÊ¶mg ‘XV hmoVo. ¶m~amo~aM H$m‘mMm XOm©, CËnmXH$Vm ¶m‘Ü¶o g§»¶mË‘H$ Am{U Jw‘mË‘H$ dmT> H$aÊ¶mgmR>r ¶mMm Cn¶moJ hmoVmo. 25 6) H$m¶©j‘Vm dmT>Vo … H$‘©Mmè¶m§Zm ñdV:Mm {dH$mg H$aÊ¶mgmR>r VgoM g§KQ>ZoÀ¶m àJVrgmR>r à{ejU d {dH$mg H$m¶©H«$‘ CnbãY H$ê$Z {Xbo OmVmV. ¶mo½¶ {ZdS> à{H«$¶m g§KQ>Zobm Mm§Jë¶m XOm©Mo H$‘©Mmar {‘idyZ XoVo Am{U ¶mo½¶ à{ejU H$m¶©H«$‘m‘YyZ H$‘©Mmè¶m§Mr H$m‘{Jar gwYmaUo eŠ¶ hmoVo. 7) XrK©H$mbrZ n[aUm‘ … nmÌ, H$m¶©j‘ d Hw$eb H$‘©Mmar hr Zoh‘rM g§ñWoMr g§nËVr AgVo. H$‘©Mmè¶m§Mr ¶mo½¶ {ZdS> g§KQ>Zobm ¶emÀ¶m ‘mJm©H$S>o KoD$Z OmVo. gmh{OH$M, ¶m§Mo g§KQ>ZoÀ¶m H$m¶©j‘Voda XrK©H$mbrZ d gH$mamË‘H$ n[aUm‘ Pmë¶mMo {ZXe©Zmg ¶oVmV. 8) Amdí¶H$ ¶moJXmZ … H$‘©Mmar ì¶dñWmnZ H$‘©Mmè¶m§À¶m {dH$mgmVyZ g§KQ>ZoMr dmT> d gmVË¶ gw{Z{üV H$aVo. g§^mì¶ H$‘©Mmè¶m§Mr {ZdS> Ë¶m§À¶m j‘Voda Adb§~yZ AgVo. OoUoH$ê$Z g§KQ>Zm ^{dî¶mVrb AmìhmZo g‘W©nUo noby eHo$b. åhUyZM, H$‘©Mmar ì¶dñWmnZm‘Ü¶o H$‘©Mmè¶m§Mo Ë¶m§À¶m ^{dî¶mVrb ^y{‘H$m§‘Yrb ¶moJXmZ {dMmamV KoVbo OmVo. 9) H$m‘mMo g‘mYZ … H$‘©Mmè¶m§Zm Am{W©H$ d {~Ja Am{W©H$ ’$m¶Xo XoD$Z ào[aV Ho$bo OmD$ eH$Vo. nwaogm ‘mo~Xbm H$‘©Mmè¶m§Mo H$m¶© g‘mYmZ Am{U ‘Zmo~b dmT>{dVmo. à{ejU d {dH$mg H$m¶©H«$‘, ¶mo½¶ ‘mo~Xbm Am{U ZmoH$arMr emídVr ¶m JmoîQ>r H$m¶© g‘mYmZmgmR>r ‘hËËdmÀ¶m AgVmV. 10) gwg§dmX {Q>H$dyZ R>odVo … H$‘©Mmar ì¶dñWmnZmÀ¶m à{H«$¶oV JwUdÎmoÀ¶m AmYmao ì¶³VtMr ^aVr Ho$br OmVo. {ZdS> Ho$br OmVo VgoM Ë¶m§À¶m H$m‘{JarMo ‘yë¶m§H$Z H$ê$Z nXmoÝZVr {Xbr OmVo. ¶mgmR>r ¶mo½¶ Vo {ZH$f V¶ma H$ê$Z Vo g§~§{YV H$‘©Mmè¶m§Zm gm§{JVbo OmVmV. ¶m‘wio g§ñWo‘Ü¶o em§VVm d gwg§dmX àñWm{nV Ho$bm OmVmo. ""¶mo½¶ ì¶³Vr ¶mo½¶ OmJoda åhUOo H$m¶? Vw‘À¶m {ejH$m§~amo~a ¶mMr MMm© H$am.'' 2.2.4 {ZX}eZ (Directing) AW© … ì¶dñWmnZ H$m¶m©Mm AmË‘m åhUOo {ZX}eZ. hr EH$ Aer à{H«$¶m Amho {OWo ì¶dñWmnH$ gyMZm, ‘mJ©Xe©Z, g§nH©$, àmoËgmhZ, àoaUm XoVmV Am{U nyd© {Z¶mo{OV Ü¶o¶w àmßVrgmR>r H$‘©Mmè¶m§À¶m àJVrH$S>o bj R>odVmV. {ZX}eZ hr gVV H$am¶Mr {H«$¶m AgyZ Ë¶mMr gwédmV daÀ¶m ñVamnmgyZ hiyhiy ImbÀ¶m ñVamn¶©V hmoV AgVo. hr EH$ AI§S> ì¶dñWmnH$s¶ à{H«$¶m AgyZ Vr g§KQ>ZoÀ¶m g§nyU© H$m¶©H$mimV Mmby AgVo. {X½Xe©H$ hr EH$ Aer ì¶³Vr Amho Or H$‘©Mmè¶m§Zm g‘ñ¶m gmoS>{dÊ¶mg Amdí¶H$ Vo ‘mJ©Xe©Z H$ê$Z ¶mo½¶ Vmo ‘mJ© XmIdVo. H$mhr {dMmad§V {ZX}eZmbm "EImXçm g§ñWoMm OrdZXrn' Ago g§~moYVmV. 26 ì¶m»¶m … 1) {W¶mo ho‘Z- ""{Z¶moOZm à‘mUo gd© nma nS>Vo H$s Zmhr Vo nmhÊ¶mgmR>r Amdí¶H$ gyMZm XoÊ¶mMr à{H«$¶m d V§Ìo åhUOo {ZX}eZ hmo¶.'' 2) AZ}ñQ> S>ob- ""H$m¶©j‘ nX²YVrZo JwUdËVm {‘idÊ¶mMr à{H«$¶m Am{U YmoaUo ¶m§Mo ñdê$n R>adUo Am{U Ë¶m§Mr AmIUr H$aUo åhUOo {ZX}eZ hmo¶.'' 3) C{d©H$ Am{U ~«oM- ""ì¶dñWmnZmÀ¶m O~m~Xmè¶m nma nmS>Ê¶mgmR>r Oo ór nwéf H$m¶©aV AgVmV Ë¶m§Zm ‘mJ©Xe©Z, àoaUm Am{U ZoV¥Ëd XoUo åhUOo {ZX}eZ hmo¶.'' {ZX}eZmMo ‘hËËd … g§KQ>ZoMo C{X²XîQ> gmÜ¶ H$aÊ¶mgmR>r bmoH$m§Zm gyMZm XoUo, ‘mJ©Xe©Z H$aUo VgoM àoaUm, g‘wnXoeZ d Ë¶m§À¶mda XoIaoI R>odÊ¶mÀ¶m à{H«$¶m qH$dm V§Ìmbm {ZX}eZ åhUVmV. 1) H¥$Vrbm àd¥ËV H$aUo … H$‘©Mmè¶m§À¶m ‘XVrZo EImXr ¶moOZm dmñVdmV AmUÊ¶mMr à{H«$¶m åhUOo {ZX}eZ. àË¶oH$ H$m¶m©Mr gwédmV ¶mo½¶ doir {Xboë¶m {ZX}eZmZo hmoVo. {Xbobo H$m‘ doioV nyU© H$aÊ¶mgmR>r hmVmImbÀ¶m bmoH$m§Zm ¶mo½¶ Ë¶m gyMZm {Xë¶m OmVmV. ì¶dñWmnH$ Ë¶m§À¶m hmVmImbÀ¶m bmoH$m§Zm H$m¶ H$m‘ H$amdo, H$go H$amdo, H$Yr H$amdo ¶m~X²Xb AmXoe XoVmV d Ë¶m gyMZm§Mo ¶mo½¶ nmbZ hmoVo H$s Zmhr ¶mH$S>o bj XoVmV. 2) à¶ËZm§Mo EH${ÌH$aU … {ZX}eZmVrb KQ>H$m§n¡H$s EH$ åhUOo g§^mfU. g§KQ>ZoMr C{X²XîQ>>o gmÜ¶ H$aÊ¶mgmR>r gd© H$‘©Mmar Am{U {d^mJ ¶m§À¶m à¶ËZm§Zm EH${ÌV H$aÊ¶mMo H$m‘ H$aVo. g§KQ>ZoMo Ü¶o¶ gmÜ¶ H$aÊ¶mgmR>r CËV‘ ZoV¥Ëd d à^mdr g§^mfUmVyZ à¶ËZm§Mo EH$m{ÌH$aU H$aUo eŠ¶ Amho. 3) àoaUoMo gmYZ … H${ZîR>> ì¶³Vt¨Zm ‘mJ©Xe©Z H$aVmZm, Ë¶m§À¶m ‘Vm§Mm XoIrb AmXa Ho$bm OmVmo. ì¶dñWmnH$ Amnë¶m H$‘©è¶m§‘Yrb gwßVJwU d j‘Vm AmoiIyZ Ë¶m§Zm CËV‘moËV‘ XoÊ¶mg ‘XV H$aVmo. H$‘©Mmè¶m§Mr H$m‘{Jar gwYmaÊ¶mgmR>r ì¶dñWmnH$ Am{W©H$ d {~Ja Am{W©H$ àbmo^Zo XoD$Z ào[aV H$aVmo. 4) pñWaVm àXmZ H$aVo … g§KQ>Zm XrK©H$mi {Q>H$mdr d {VMr dmT> ìhmdr ¶mgmR>r pñWaVm Iyn ‘hËËdmMr AgVo. à^mdr ZoV¥Ëd, g§XoedhZ, n¶©dojU Am{U àmoËgmhZ ¶m‘wio H$‘©Mmè¶m§‘Ü¶o ghH$m¶© Am{U dMZ~X²YVm {dH${gV hmoVo. ho pñWaVm àXmZ H$aVo Am{U g§KQ>ZoÀ¶m {Za{Zamù¶m {d^mJm§‘Ü¶o g§VwbZ {Z‘m©U H$aVo. 5) ~Xbm§Mm gm‘Zm H$aUo … ì¶dgm¶mÀ¶m dmVmdaUmMo KQ>H$ Zoh‘r ~XbV AgVmV. g§KQ>ZoÀ¶m dmT>rgmR>r ~XbË¶m n¶m©daUmer OwidyZ KoUo Amdí¶H$ AgVo. àoaUm, ¶mo½¶ g§XoedhZ Am{U ZoV¥Ëd ¶m§À¶m ‘XVrZo H$‘©Mmè¶m§Zm ~Xbm§Mo ñdê$n ñnîQ>>nUo g‘Oy eH$Vo Am{U Vo ~Xb pñdH$maÊ¶mMo gH$mamË‘H$ n[aUm‘ XoIrb g‘Oy eH$VmV. CXmhaUmW©- B©- ’$m¶qbJ, H$m‘mÀ¶m {R>H$mUr amo~moQ>Mm dmna BË¶mXr. 27 6) g§gmYZm§Mm H$m¶©j‘ dmna … {ZX}eZmV àË¶oH$ ì¶³Vrbm Ë¶mMr H$V©ì¶o d O~m~Xmè¶m Zo‘yZ {Xë¶m OmVmV. ¶mo½¶ gyMZm d ¶§ÌUoÀ¶m AmYmao Anì¶¶ d à¶ËZm§Mr nwZamd¥Îmr Q>miVm ¶oVo. ømV ‘mZdr l‘, ¶§Ìgm‘J«r, nX²YVr Am{U n¡gm ¶m gmYZm§Mm OmñVrV OmñV g§^mì¶ dmna H$aÊ¶mgmR>r H${ZîR>> bmoH$m§Zm ‘mJ©Xe©Z Ho$bo OmVo Ë¶m‘wio IM© H$‘r hmoD$Z Z’$m dmT>Ê¶mg ‘XV hmoVo. 7) g§K^mdZm {Z‘m©U H$aVo … {ZX}eZ gd© H$‘©Mmè¶m§Zm gm§{KH$ H$m¶© H$aÊ¶mg àoaUm XoVo. g§KQ>ZoÀ¶m ¶em‘Ü¶o d¡¶{³VH$ à¶ËZm§nojm gm‘w{hH$ à¶ËZ qH$dm g§K^mdZm ‘hËËdmMr ^y{‘H$m ~OmdVmV. Ë¶m‘wioM g§MmbH$ åhUyZ ì¶dñWmnH$mMr ^y{‘H$m hr H$‘©Mmè¶m§Zm nyd©{Z¶moOZ Ü¶o¶ àmárgmR>r ‘mJ©Xe©H$ d àd¥Îm H$aÊ¶mgmR>r ‘hËËdmMr R>aVo. 8) ì¶³Vt‘Yrb j‘Vm AmoiIUo … g§KQ>ZoVrb àË¶oH$ ì¶³Vr‘Ü¶o Am¡nMm[aH$ nmÌVo~amo~aM H$mhr {deof JwU Am{U j‘Vm AgVmV. {ZX}eZ ¶mo½¶ àmoËgmhZ Am{U àoaUm XoD$Z ì¶³VtZm Ë¶m§À¶m gd©loð> j‘Vm§Mm dmna H$aÊ¶mg ‘XV H$aVo. g§KQ>ZoÀ¶m Ü¶o¶ àmßVrgmR>r j‘Vm§Mm dmna H$aUo ho Mm§Jë¶m ZoË¶mMo H$V¥©Ëd Amho. 9) H$m¶©j‘VoV dmT> hmoVo … H$‘©Mmè¶m§Zm gdm}ËV‘ H$m‘{Jar H$aÊ¶mgmR>r ‘mJ©Xe©Z Am{U àoaUm {Xbr OmVo. EH$ ZoVm åhUyZ ì¶dñWmnH$mH$Sy>Z g§K^mdZm {Z‘m©U Ho$br OmVo VgoM n¶©dojUmMr ¶mo½¶ V§Ìo XoIrb dmnabr OmVmV. ¶mMm gH$mamË‘H$ n[aUm‘ hmoD$Z g§nyU© g§KQ>ZoÀ¶m H$m¶©j‘VoV dmT> hmoVo. 10) ghH$m¶© … g§KQ>ZmË‘H$ {H«$¶m gwairV nma nmS>Ê¶mgmR>r ghH$m¶© Amdí¶H$ AgVo. ho ì¶dñWmnH$ åhUyZ g§MmbH$mZo CÀM ñVamnmgyZ Vo ì¶dñWmnZmÀ¶m H${ZîR> ñVamn¶ªV V¶ma Ho$bo nm{hOo. {ZamoJr ghH$m¶©, gm§{KH$ H$m¶© Am{U CÀM H$m¶©j‘VoMr nmVir ¶m‘wio g§KQ>ZoMr C{X²XîQ>o gmÜ¶ H$aUo e³¶ hmoVo. åhUyZM, H$‘©Mmè¶m§Zm {ZX}{eV H$aUo ì¶dñWmnZmMo ‘wb^yV H$m¶© Amho. Á¶m‘Ü¶o àoaUoÀ¶m ‘Ü¶‘mVyZ à^mdr H$m¶© dmVmdaU {Z‘m©U H$aUo g‘m{dîQ>> Amho. 2.2.5 g‘Ýd¶ (Co-ordinating) … AW© … doJdoJir H$m¶} Am{U gd© ñVamVrb H$‘©Mmar dJ© ¶m§À¶mVrb g‘Ýd¶ ho g§KQ>ZoÀ¶m ¶emMo gma Amho. g‘Ýd¶ åhUOo g§KQ>ZoVrb gd© H$m¶mªMo EH${ÌH$aU hmo¶. g§KQ>Zm gwairV MmbÊ¶mgmR>r ho A{Ve¶ Amdí¶H$ Amho. ¶m‘wio BpÀN>V C{X²XîQ> gmÜ¶ H$aÊ¶mgmR>r g§KQ>ZoÀ¶m gd© {H«$¶m§‘Ü¶o gwg§dmX {Z‘m©U hmoVmo. g§KQ>ZoV> AZoH$ bmoH$ EH${ÌVnUo g‘mZ C{X²XîQ>m§gmR>r H$m‘ H$aV AgVmV. Ë¶m§Mo H$m¶© EH$‘oH$m§er OmoS>bobo AgVo. åhUyZ Aer H$m¶} EH$Ì H$ê$Z Ë¶m§À¶mV gwg§dmX gmYUoo ho JaOoMo AgVo. Omon¶©V ¶mgmR>r à¶ËZnyd©H$ Cnm¶ Ho$bo OmV ZmhrV Vmon¶©V g‘Ýd¶ eŠ¶ hmoV Zmhr. g§KQ>ZoMo Ü¶o¶ gmÜ¶ H$aÊ¶mgmR>r doJdoJi¶m {d^mJm§À¶m EH${ÌH$aU d g‘H«$‘U H$ê$Z Ë¶m§À¶m à¶ËZm§‘Ü¶o EH$g§YnUm AmUUo åhUOoM g‘Ýd¶ hmo¶. ho EH$ bnbobo gm‘Ï¶© Amho Oo ì¶dñWmnZmÀ¶m BVa gd© H$m¶mªZm EH$Ì ~m§YVo. 28 ì¶m»¶m … 1) ‘°H$ ’o$ab±S>- ""g‘Ýd¶ hr EH$ Aer à{H«$¶m Amho H$s Á¶mV EImXo g‘mZ Ü¶o¶ gmÜ¶ H$aÊ¶mgmR>r A{YH$mar Ë¶m§À¶m ghH$mè¶m§À¶m gm§{KH$ à¶ËZm§‘Ü¶o gwgyÌVm AmUyZ Ë¶m§À¶m H$m¶mª‘Ü¶o EH$g§YVm {Z‘m©U H$aVmV.'' 2) hoÝar ’o$¶m°b- ""ì¶dgm¶mMo H$m¶© gwairV Mmbmdo Am{U Ano{jV ¶e àmßV ìhmdo åhUyZ ì¶dgm¶mÀ¶m gd© {H«$¶m§‘Ü¶o gwgyÌVm àñWm{nV H$aÊ¶mMr {H«$¶m åhUOo g‘Ýd¶ hmo¶.'' 3) ‘wZr Am{U [abo- ""g§KQ>ZoMr g‘mZ C{X²Xï>o gmÜ¶ H$aÊ¶mgmR>r g§m{KH$ à¶ËZm§Mr gyÌ~Õ ‘m§S>Ur H$ê$Z Ë¶m‘Ü¶o EH$dmŠ¶Vm AmUUo åhUOo g‘Ýd¶ hmo¶.'' g‘Ýd¶mMo ‘hËËd- g§KQ>ZoVrb {^ÝZ KQ>H$ Am{U à¶ËZ ¶m§À¶mV g‘mZ C{X²XîQ>o gmÜ¶ H$aÊ¶mÀ¶m hoVyZo gwg§dmX gmYÊ¶mgmR>r g‘Ýd¶mMr JaO ^mgVo. g‘Ýd¶mMo ‘hËËd Imbrbà‘mUo- 1) g§K^mdZobm àmoËgmhZ XoVo … g§KQ>Zo‘Ü¶o ì¶³Vt¨Mm g‘yh EH${ÌVnUo H$m¶© H$aV AgVmo. g§KQ>ZoMr YmoaUo, àË¶oH$mMr Ë¶mVrb ^y{‘H$m Am{U O~m~Xmè¶m BË¶mXr JmoîQ>tdê$Z g§KQ>ZoVrb EImXr ì¶³Vr, EImXm {d^mJ Am{U H$‘©Mmar ¶m§À¶mV dmX{ddmX Agy eH$VmV. g‘Ýd¶mVyZ H$‘rV H$‘r g§Kf© {Z‘m©U hmoVrb Aem nX²YVrZo H$m¶mªMr ‘m§S>Ur Ho$br OmVo. Ë¶m‘wio H$‘©Mmè¶m§‘Yrb g§Kf© H$‘r hmoVmV d Ë¶m§À¶mVrb g§K^mdZm dmT>rg bmJVo. 2) ¶mo½¶ {Xem XmI{dUo … g§KQ>ZoÀ¶m gm‘mÝ¶ Ü¶o¶àmßVrgmR>r g‘Ýd¶mÀ¶m AmYmao {d{dY {d^mJmVrb H$m¶} EH${ÌV AmUbr OmVmV. H$m‘mMr AmIUr AË¶§V nX²YVeranUo Ho$br OmVo. {d^mJm§À¶m nañnam~b§~Zm‘wio H$‘©Mmè¶m§Zm ¶mo½¶ {Xem {‘iVo. 3) àoaUm {Z‘m©U H$aÊ¶mg ‘XV H$aVo… g‘Ýd¶m‘wio H$‘©Mmè¶m§Zm Ë¶m§Mo Zo‘yZ {Xbobo H$m‘ nyU© H$aVmZm nwT>mH$ma KoÊ¶mMr àoaUm {‘iVo. à^mdr g‘Ýd¶‘wio H$m¶©j‘VoV dmT> hmoVo d n[aUm‘r g§KQ>ZoMr ^a^amQ> hmoÊ¶mg ‘XV hmoVo. EH$ g‘¥ÜX g§ñWm H$‘©Mmè¶m§Zm ZmoH$arMr gwa{jVVm, Mm§Jbo CËnÞ, nXmoÞVr ¶m JmoîQ>tMr ImÌr XoVo. Aem Am{W©H$ Am{U {~Ja Am{W©H$ àmoËgmhZm§‘wio ZmoH$arMr h‘r {‘iVo d H$‘©Mmè¶m§Zm H$R>moa n[al‘ H$aÊ¶mg àmoËgmhZ {‘iVo. 4) gmYZm§Mm n¶m©ßV dmna… ì¶dñWmnH$ gd© g§gmYZo nX²YVeranUo EH${ÌV H$aÊ¶mMm à¶ËZ H$aVmV. ¶m‘wio CnbãY gmYZm§Mm ¶mo½¶ Vmo dmna H$aÊ¶mg ‘XV hmoVo. g‘Ýd¶ g§KQ>ZoVrb gmYZm§Mm Anì¶¶ H$‘r H$aÊ¶mg Am{U H$m‘mÀ¶m IMm©da {Z¶§ÌU R>odÊ¶mg XoIrb ‘XV H$aVo. 5) g§KQ>ZmË‘H$ C{X²XîQ>>àmßVr … g‘Ýd¶m‘wio gmYZm§Mm Anì¶¶, H$‘©Mmè¶m§Mm {ZpîH«$¶ doi, {Xbobo H$m‘ doioV nyU© Z hmoUo VgoM 29 doJdoJù¶m {d^mJm§‘Yrb dmX{ddmX BË¶mXr Jmoï>r ~è¶mM à‘mUmV H$‘r hmoVmV. g‘Ýd¶ g§KQ>ZoMr C{X²XîQ>o àmßV H$aÊ¶mÀ¶m à{H«$¶o‘Ü¶o g§KQ>ZoMo H$m‘ gwairV nma nmS>Ê¶mMr h‘r XoVo. 6) ZmVog§~§Y gwYmaVo … g‘Ýd¶ ì¶dñWmnZmÀ¶m gd© ñVam§darb ì¶dñWmnZm‘Ü¶o gbmo»¶mMo g§~Y {dH${gV H$aVo. g§KQ>Zo‘Ü¶o àË¶oH$ {d^mJ hm BVa {d^mJmÀ¶m H$m‘H$mOmda Adb§~yZ AgVmo. CXmhaUmW© Ogo H$s {dH«$s {d^mJ hm CËnmXZ {d^mJmZwgma H$m¶© H$aVmo Va CËnmXZ {d^mJ IaoXr {d^mJmda Adb§~yZ AgVmo åhUyZM g‘Ýd¶m‘wio ’$³V Ü¶o¶o àmßVrM hmoV Zmhr Va H$‘©Mmè¶m§Mo EH$‘oH$m§~amo~aMo nañnag§~§Y gwYmaÊ¶mghr ‘XV hmoVo. 7) CÀMVa H$m¶©j‘Vm … g§gmYZm§Mm gdm©ËH¥$îQ>> dmna Am{U BVa gmYZm§Mo EH$[ÌH$aU ¶m‘wio g§KQ>Zobm ^anya Z’$m hmoÊ¶mg ‘XV hmoVo. hm Z’$m CÀM CËnmXZ j‘Vm,CÀM Z’$m, VgoM H$‘rV H$‘r IM© H$ê$Z {‘idVm ¶oVmo. åhUyZM g‘Ýd¶ CÀMVa H$m¶©j‘Vm {Z‘m©U hmoÊ¶mg MmbZm XoVo. 8) à{VîR>>m, Zmdbm¡{H$H$ dmT>{dUo… g§KQ>ZoVrb H$‘©Mmè¶m§À¶m EH$g§K à¶ËZm§‘wio d Ë¶m§À¶mVrb ÑT>g§~§Ym§‘wio Cƒ H$m¶©j‘Vm, H$‘rVH$‘r IM©, OmñV {dH«$s d Cƒ Z’$m {‘idVm ¶oVmo. ¶mMm ^oQ> n[aUm‘ ~mOmanoR>oV Zmdbm¡{H$H$ {Z‘m©U H$aÊ¶mgmR>r hmoVmo. ¶mMo n[aUm‘ g§KQ>ZoMm ~mOmamVrb (eoAg©À¶m) ^mJ^m§S>dbmÀ¶m qH$‘Vr R>adÊ¶mgmR>r Am{U g‘mOmV Mm§Jbr à{V‘m {Z‘m©U H$aÊ¶mgmR>r hmoVmo. 9) {ZX}eZmVrb EH$Vm… g§KQ>ZoVrb gd© {d^mJ {Za{Zamir H$m¶} H$aV AgVmV. g§KQ>ZoÀ¶m gm‘mÝ¶ Ü¶o¶àmßVrgmR>r øm J{V{dYr g‘Ýd¶mX²dmao EH$Ì AmUë¶m OmVmV. Aem àH$mao g‘Ýd¶ g§KQ>ZoÀ¶m gd© {d^mJm§gmR>r ¶mo½¶ {ZX}eZ XoVo. 10) {deofrH$aU… g§KQ>ZoÀ¶m gd© {d^mJm§Mo à‘wI ho Amnmnë¶m joÌmVrb Vk AgVmV. ¶m {d^mJr¶ à‘wIm§Mo Agbobo {deof kmZ ì¶dñWmnH$s¶ {ZU©¶ KoÊ¶mg Cn¶moJr nS>Vo. ¶m‘wio g§KQ>Zm ì¶dgm¶mÀ¶m ñnYm©Ë‘H$ OJmV g‘¥Õr d ¶emH$S>o dmQ>Mmb H$aVo. g‘yhmVrb {d{dY gXñ¶m§‘Ü¶o ¶mo½¶ g‘Ýd¶ Ho$ë¶m{edm¶ ì¶dñWmnZ {^ÝZ VËËdm§Zm EH$Ì AmUy eH$V Zmhr. ‘oar nmH©$a ’$mooboQ>À¶m ‘Vo g‘Ýd¶ hr g‘whmMr O‘oMr ~mOy AgVo. 2.2.6 {Z¶§ÌU (Controlling) … AW© … gd© àH$maÀ¶m g§KQ>Zm§‘Ü¶o ‘J Vr g§ñWm Z’$m {‘idUmar Agmo AWdm Zgmo, {Z¶§ÌU ho Amdí¶H$ H$m¶© Amho. VgoM ho ì¶dñWmnZmÀ¶m gd© ñVam§da Cn¶moJr nS>Vo Ogo H$s Cƒ ñVa, ‘Ü¶‘ ñVa Am{U H${ZîR>> ñVa. {Z¶§ÌU ho ì¶dñWmnZmMo An[ahm¶© Ago H$m¶© Amho. {Z¶moOZmMr n[aUm‘H$maH$Vm {Z{üV H$aUo {Z¶§ÌU H$m¶m©‘YyZM eŠ¶ Amho.{Z¶moOZ Am{U {Z¶§ÌU ho ì¶dñWmnZmÀ¶m MH«$mVrb AË¶§V ‘hËËdmMo ^mJ AmhoV. 30 {Z¶§ÌU ho EH$ Ago H$m¶© Amho Á¶mV àË¶j H$m‘{Jar d {Z¶moOZmV R>a{dbobr H$m‘{Jar ¶mV VwbZm Ho$br OmVo. Oa VoWo H$moUVohr {dMbZ (’$aH$) Agob Va Ë¶m {dMbZmMr H$maUo emoYyZ H$mhr gwYmamË‘H$ Cnm¶ Ho$bo OmVmV. {Z¶§ÌUmÀ¶m à{H«$¶o‘wio ^{dî¶mVrb ¶moOZm ñnîQ>>nUo ‘m§S>Vm ¶oVmV. àË¶j H$m‘{JarMo VwbZm H$ê$Z ‘mZH$ ‘moO‘mn H$aUo {dMbZ H$aUo {dMbZmMo H$maU MwH$m gwYmaUo emoYUo ì¶m»¶m - {Z¶§ÌUmÀ¶m H$mhr ‘hËËdnyU© ì¶m»¶m Imbrbà‘mUo- 1) H$m|Q²P Am{U AmoS>moZob- ""‘mZH$m§À¶m AmYmao ¶emMo ‘moO‘mn H$aUo Am{U {dMbZ gwYmê$Z {Z¶moOZmà‘mUo C{X²XîQ>o gmÜ¶ hmoVrb ho gw{Z{üV H$aUo åhUOoM ì¶dñWmnH$s¶ {Z¶§ÌU hmo¶.'' 2) S>ob hoqZJ- ""{Z¶§ÌU hr EH$ Aer à{H«$¶m Amho Á¶mV {Z¶moOZ~ÜX H¥$VrVyZ H$m¶©nyVu H$aÊ¶mMm à¶ËZ Ho$bm OmVmo.'' 3) {’$brn H$moQ>ba- ""àË¶j n[aUm‘ Am{U Ano{jV n[aUm‘ ho OmñVrV OmñV Odi AmUÊ¶mgmR>r Ho$boë¶m à¶ËZm§À¶m à{H«$¶m¶obm {Z¶§ÌU åhUVmV.'' {Z¶§ÌUmMo ‘hËËd … XOm© {Q>H${dÊ¶mgmR>r Am{U R>adbobr C{XXîQ>o à^mdrnUo gmYÊ¶mgmR>r {Z¶§ÌU AË¶§V ‘hËËdmMo Amho. ¶m‘Ü¶o H$‘©Mmè¶m§À¶m H$m‘mÀ¶m àË¶oH$ Q>ßß¶mdarb H$m‘{JarMo ‘yë¶‘mnZ Ho$bo OmVo. g§KQ>ZoVrb {Z¶§{ÌV H$m¶mªMo ‘hËËd Imbrbà‘mUo. 1) g§KQ>ZoMr C{X²XîQ>o nyU© H$aUo … {Z¶§ÌU hr àË¶oH$ g§^mì¶ Q>ßß¶m§da H$m‘{Jar ‘moOUo, Ë¶mVrb {dMbZ emoYUo Am{U g§KQ>ZogmR>r {Z¶mo{OV H$m¶mªà‘mUo Ë¶mV gwYmaUm H$aÊ¶mgmR>r Cnm¶¶moOZm H$aÊ¶mMr à{H«$¶m Amho. Ë¶m‘wio g§KQ>ZoMr C{X²XîQ>>o àmßV H$aÊ¶mgmR>r ‘XV hmoVo. 2) g§gmYZm§Mm H$m¶©j‘ dmna… CnbãY gmYZm§Mm d BVa ómoVm§Mm Anì¶¶ H$‘r H$aÊ¶mgmR>r ì¶dñWmnH$ {d{dY V§Ìm§Mm dmna H$aVmV. àË¶oH$ H$m‘mgmR>r ‘mZHo$ R>a{dbr OmVmV. H$‘©Mmè¶m§Zm ¶m ‘mZH$m§Mo nmbZ H$amdo bmJVo. ¶mMm n[aUm‘ åhUyZ g§KQ>ZmË‘H$ C{XXîQ>o gmÜ¶ H$aÊ¶mgmR>r H$‘©Mmar gmYZm§Mm ¶mo½¶ Am{U à^mdr nX²YVrZo dmna H$aVmV. 3) ‘mZH$m§Mr AMyH$Vm… EH$ Mm§Jbr {Z¶§ÌU aMZm ì¶dñWmnH$mbm ‘mZH$mMr AMyH$Vm nS>VmiÊ¶mg ‘XV H$aVo. {Z¶§ÌUmË‘H$ Cnm¶ ho H$mhr à‘mUmV bd{MH$ AgVmV. Ë¶m‘wio ~XbË¶m n[apñWVrMr AmT>mdm KoD$Z Ë¶mV doimodoir gwYmaUm Ho$ë¶m OmVmV Á¶mMm Cn¶moJ H$m¶m©VrbAMyH$Vm VnmgÊ¶mgmR>r hmoVmo. 31 4) H$‘©Mmè¶m§Zm àmoËgmhZ XoVo… H$m‘{JarMo ‘yë¶‘mnZ H$aÊ¶mMr ‘mZHo$ {Z{üV Ho$ë¶mZ§Va Ë¶m§Mr ‘m{hVr H$‘©Mmè¶m§n¶©V AJmoXaM {Xbr OmVo. ¶m‘wio H$‘©Mmè¶m§Zm H$m¶ H$m‘ H$amdo Am{U Vo H$go H$amdo ¶m~X²XbMr H$ë

Document Details

Tags

Related

Full Transcript

Upgrade to continue