ИКТ терминдар_compressed (3) PDF

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ АБАЙ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ Халықова Г.З. «Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар» терминдерінің қазақ тіліндегі түсіндірме сөздігі Алматы, 2024...

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ АБАЙ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ Халықова Г.З. «Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар» терминдерінің қазақ тіліндегі түсіндірме сөздігі Алматы, 2024 Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар терминдерінің қазақ тіліндегі түсіндірме сөздігі 1. АКТ - дың қоғам дамуындағы ролі. АКТ саласындағы стандарттар. Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (ақпараттық технологиялар, АТ) – ақпаратты іздеу, жинау, сақтау, өңдеу, қамтамасыз ету, тарату процестерінің, тәсілдері мен әдістерінің жиынтығы. Информатика – компьютерлік технологияны пайдалана отырып ақпаратты жинау, сақтау, өңдеу, беру, талдау және бағалау әдістері мен процестерін зерттейтін ғылым. Информатика компьютерлік жүйелердің ішкі жұмысын зерттейді, ал ақпараттық- коммуникациялық технологиялар олардың практикалық пайдаланылуын қарастырады. Ақпарат оқу, зерттеу, зерттеу немесе зерттеу нәтижесінде алынған білімді білдіреді. Ақпаратты тасымалдау құралдары телефон, теледидар және радио болып табылады. Ақпарат – бұл білім және күнделікті тапсырмаларды орындауға көмектеседі. Ақпарат қоршаған ортаның объектілері мен құбылыстары, олардың қасиеттері мен жай-күйі, тірі организмдер, техникалық құрылғылар немесе басқа да мәліметтер қабылдағыштар қоршаған орта жағдайларына, өміріне, қызметіне немесе жұмысына бейімделу процесінде қабылдайтын сандық және сапалық көріністері туралы мәліметтер. Коммуникация – хабарларды жіберу әрекеті. Бұл символдық белгілерді немесе ауызша әрекеттесу арқылы адамдар арасында ақпарат алмасу процесі. Білім алу үшін қарым-қатынас маңызды. Технология - бұл қажетті нәтижеге қол жеткізуге арналған әдістер мен құралдардың жиынтығы.. Әртүрлі типтегі программалар мен операциялық жүйелермен жұмыс істеу дағдылары. АКТ пайдаланушыларға ақпараттық процестермен жұмыс істеу мүмкіндігі Ақпараттық қоғам – ақпаратты жасау, сақтау, өңдеу және жүзеге асырумен айналысатын қоғам. АКТ стандарттау – бұл белгілі бір өнімнің, қызметтің немесе процедураның келісілген ерекшеліктерін сипаттайтын техникалық сипаттамаларды ерікті түрде әзірлеу АКТ термині АТ терминіне қарағанда мағынасы ауқымды және оған қарым-қатынас құралдары да кіреді. АКТ білім алушыларға мультимедиалық ақпаратты пайдалануға жол ашады. Қазіргі уақытта АКТ мобильді құрылғыларды пайдалану арқылы кез келген жерден ақпаратқа қол жеткізуге мүмкіндік береді. ITUT - International Telecommunication Union – Telecommunication Recommendations – Халықаралық Телекоммуникациялық Ұйымның Телекоммуникациялық стандарттау секторларының зерттеу топтары - ғаламдық ақпараттық-коммуникациялық технологиялар инфрақұрылымының анықтаушы элементтері ретінде әрекет ететін IT U-Recommendations деп аталатын халықаралық стандарттарды әзірлеу үшін дүние жүзінің сарапшыларын біріктіреді. Ұсыныстар – бұл телекоммуникация желілерінің қалай жұмыс істейтінін және олардың өзара әрекеттесуін анықтайтын стандарттар болып табылады. ITU-T байланысы міндетті емес, бірақ олар жоғары сапада сақталады, сондай-ақ, желілердің өзара байланысына кепілдік береді және әлемдік деңгейдегі телекоммуникациялық қызметтерді ұсынады. Европаның стандарттау ұйымдарының мақсаты (The European standardization organisations) - өнімдерге, процестерге және қызметтерге қойылатын талаптарды белгілейтін, олардың қауіпсіздігін, үйлесімділігін және тиімділігін қамтамасыз ететін стандарттарды әзірлеу және жариялау Европалық телекоммуникациялық стандарттар институты (The European Telecommunications standards Institute) - Европадағы телекоммуникация саласын дамыту мен стандарттауда шешуші рөл атқаратын тәуелсіз коммерциялық емес ұйым. Европалық стандарттау комитеті (The European Committee for standardization) - электротехника мен телекоммуникацияны қоспағанда, әртүрлі салалардағы еуропалық стандарттарды (еуропалық нормалар) әзірлеу және басып шығару. 2. Компьютер архитектурасы Нұсқауларды қабылдай алатын және сол нұсқауларға негізделген есептеулерді орындай алатын машина компьютер деп аталады. Компьютер дегеніміз арифметикалық немесе логикалық операциялардың шектеулі жиынтығын орындау үшін программалауға болатын құрылғы Компьютер - бұл енгізілетін мәліметтерді (пайдаланушыдан мәліметтерді) қабылдауға, оны қажетті уақыт кезеңіне дейін сақтауға және нұсқаулар жиынтығына (программа деп аталатын) сәйкес басқаруға және пайдаланушыға қажетті нәтижені көрсетілген формаға сәйкес шығаруға қабілетті электрондық құрылғы. Компьютер жасанды цифрлық электрондық құрылғы, оның физикалық құрылымы бар, олар ақпаратты, өңдеу, сақтау, енгізу және шығару сияқты бөліктерден тұрады. Бұлар компьютердің аппараттық бөлігі деп аталады. Компьютерге орнатылған нұсқаулар жиынтығын компьютерлік программалар деп атайды. Бұл программалық жасақтамалар аппараттық құралдарға компьютерде пайдаланушы күткен кейбір әрекеттерді орындау үшін не істеу керектігін және қалай істеу керектігін сипаттайды. Аппараттық құрал (Hardware) – бұл компьютердің жұмысына қатысатын физикалық жабдықтар оның аппараттық құралы деп аталады. Компьютердің аппараттық құралдары әдетте төрт негізгі бөлікке бөлінеді: өңдеу құрылғылары, жад құрылғылары, енгізу/шығару құрылғылары. Программалық қамтамасыз ету (Software) – компьютер жүйесін басқаратын программаларды сипаттайтын жалпы термин. Микропрограмма (Firmware) – аппараттық құрылғының тұрақты жадына жазылған программалар. Микрокомпьютерлер: қоғамдағы ең көп таралған компьютер түрі. Жұмыс орнында, мектепте немесе үйде оқу үстелінде қолдануға болады. Бір уақытта бір пайдаланушы пайдаланады. Көлемі бойынша шағын. Дербес компьютерлер (ДК) деп те аталады. Миникомпьютерлер: көп пайдаланушылар пайдаланады. Егер компьютерді кішісінен бастап, үлкеніне қарай орналастырсақ, бұл компьютерлер ортасында болады. Зертханаларда қолданылады. Mainframes: өлшемі бойынша ең үлкен. Өте үлкен көлемдегі деректерді жылдам өңдеуге және өңдеуге қабілетті. Супер компьютерлер: ауа-райын болжау, сұйықтық динамикасы, ядролық модельдеу, теориялық астрофизика сияқты күрделі ғылыми және сандық есептеулерді орындау үшін қолданылады. Процессор – компьютердің орталық өңдеу блогы (CPU) – компьютерлік программаларды іске қосатын электрондық құрылғы: жүйелі нұсқаулар жиынтығын орындайды. Процессор екі негізгі бөліктен тұрады: Басқару құрылғысы (CU) және арифметикалық және логикалық блок (ALU) CU және ALU-мен бірге, микропроцессор әдетте регистрлерді және жүйелік сағатты қамтиды. Сонымен, ақпаратты өңдеу, сақтау және жіберу әрекеттерін орындайтын негізгі құрылғы микропроцессор болып табылады Басқару құрылғысы - процессор ішінде болып жатқан барлық процестерді үйлестіруге және басқаруға жауап беретін орталық процессордың (CPU) ажырамас бөлігі болып табылады. Арифметикалық және логикалық құрылғы (ALU) - арифметикалық, салыстыру және логикалық операцияларды орындайды. Кэш жады - бұл процессордың ішінде немесе оның жанында орналасқан жоғары жылдамдықты жад аймағы. Оның негізгі міндеті - процессор жиі қолданатын мәліметтерге қол жеткізуді жылдамдату. Кэш жадымен тікелей жұмыс істейтін компьютердің құрылғысы процессор болып табылады. Компьютердің жылдамдығын анықтауға орталық процессор, жедел жады (RAM) негіз болады. Компьютердің есте сақтау құрылғылары – мәліметтерді сақтау қызметін атқаратын кез келген компьютердің ажырамас бөлігі болып табылады. Компьютердің есте сақтау құрылғылары: SSD, HDD, RAM Жылдам қатынауға арналған есте сақтау құрылғысы (RAM) – электр энергиясына тәуелді жұмыс істейтін компьютер жадысы болып табылады. Бұл шағын жад уақытша есте сақтауға қабілетті. Қатты дискілер (HDD): үлкен көлемдегі мәліметтерді ұзақ мерзімді сақтау үшін қолданылады. Олар механикалық принцип бойынша жұмыс істейді, бұл жадтың басқа түрлерімен салыстырғанда баяу жұмыс істейді. Қатты күйдегі дискілер (SSD): қатты дискілерге ұқсас, бірақ мәліметтерді сақтау үшін микросхемаларды (чиптерді) пайдаланады. Олар жұмыстың жоғары жылдамдығымен, шудың және механикалық бөлшектердің болмауымен сипатталады. Ақпаратты өлшеу – хабарламадағы ақпараттың көлемін анықтау процесі. Байт (byte): 1 байт = 8 бит. Байт – компьютерлердегі мәліметтер көлемін өлшеуге алынған бірлік. Килобайт (Кбайт): 1 Кбайт = 1024 байт. Мегабайт (Мбайт): 1 Мбайт = 1024 Кбайт. Гигабайт (Гбайт): 1 Гбайт = 1024 Мбайт. Терабайт (Тбайт): 1 Тбайт = 1024 Гбайт. Мысалы, көлемі 10 байтты құрайтын мәтіндегі бит саны 80 болса, «Information» сөзіндегі бит саны– 88. Флэш-дискілер: Шағын мәліметтерді, сақтауға арналған портативті құрылғылар. Әртүрлі құрылғылар арасында деректерді тасымалдау үшін қолданылады. Сонымен қатар, цифрлық ақпаратты тасымалдайтын объектілерге (ақпаратты тасымалдаушылар) CD/DVD жатады. Программалар мен мәліметтерді ұзақ мерзімді сақтауға арналған жады түрі тұрақты жады деп аталады. Ақпараттың негізгі өлшем бірлігі “байттан” басталады. Енгізу құрылғылары. Компьютер нұсқауларды орындайды және деректерді ақпаратқа түрлендіреді және ақпаратты болашақта пайдалану үшін сақтайды. Енгізу құрылғылары компьютерге нұсқаулар мен деректерді енгізу үшін қолданылады. Енгізу – компьютер жадына енгізетін кез келген деректер немесе нұсқаулар. Енгізілетіндер жадыда сақталатындықтан, процессор оған қол жеткізе алады және енгізілгендер өңделгеннен кейін шығарылады. Компьютерге: мәліметтер, программалар, командалар және пайдаланушы жауаптары енгізіледі. Енгізу құрылғысы - компьютерге мәлеметтерді, программаларды, командаларды және пайдаланушы жауаптарын енгізуге мүмкіндік беретін аппараттық құрал. Мәліметтер - бұл сөздерді, сандарды, суреттерді, дыбыстарды және бейнелерді қамтитын ұйымдастырылмаған фактілердің жиынтығы. Компьютер мәліметтерді басқарып, өңдеп ақпаратқа түрлендіреді. Программа – компьютерге мәліметтерді ақпаратқа түрлендіруге қажетті тапсырмаларды орындау жолын көрсететін нұсқаулар тізбегі. Программалар иілгіш диск (қазір пайдаланылмайды), қатты диск, CD-ROM немесе DVD-ROM сияқты сақтау құралдарында сақталады. Программалар пайдаланушының командаларына жауап береді. Команда – компьютерлік программаға берілген нұсқау. Командаларды, қызметші сөздерді теру немесе пернетақтадағы арнайы пернелерді басу арқылы енгізуге болады. Енгізу құрылғысы - компьютерге мәлеметтерді, программаларды, командаларды және пайдаланушы жауаптарын енгізуге мүмкіндік беретін кез келген аппараттық құрал. Төменде жиі қолданылатын енгізу құрылғылары келтірілген. Пернетақта Енгізуді басқару құрылғылары: - Mouse - Trackball - Joystick - Touchpad - Light Pen - Scanners Дыбысты енгізу құрылғылары: - Web Cam - Bar code readers Шығару – бұл ақпаратқа түрленген, өңделген мәліметтер. Шығарылатын ақпараттың төрт түрі: мәтін, графика, аудио және бейне болып табылады. Мәтін. Мәтін сөздерді, сөйлемдерді және абзацтарды құру үшін қолданылатын таңбалардан тұрады. Таңба әріп, сан, тыныс белгісі немесе компьютер жадының бір бөлігін қажет ететін кез келген басқа таңба болуы мүмкін. Графика. Графика - бұл сызбалар, диаграммалар, суреттер және фотосуреттер сияқты мәтіндік емес ақпараттың цифрлық көрінісі. Графиканы анимациялауға да болады, бұл оларды қозғалысқа келтіреді. Анимациялар қозғалыссыз кескіндердің қатарын жылдам белгілі бір ретпен көрсетілуі арқылы жасалады. Аудио. Аудио - бұл музыка, сөйлеу немесе кез келген басқа дыбыс. Сіз мектепте адам дауысы немесе музыка сияқты дыбыс толқындарының аналогты екенін білген боларсыз. Мұндай дыбыстарды сақтау үшін компьютер үздіксіз аналогтық сигналдағы дыбыстарды цифрлық форматқа түрлендіреді. Бейне. Бейне толық қозғалыс көрінісін беретін жылдамдықпен ойнатылатын кескіндерден тұрады. Бейне көбінесе бейнекамера немесе бейнемагнитофон сияқты бейне енгізу құрылғысымен түсіріледі. Шығару құрылғысы – пайдаланушыға ақпаратты жеткізуге қабілетті кез келген компьютердің құрамдас бөлігі. Кейбір жиі қолданылатын шығару құрылғылары төменде келтірілген. Экранға шығару құрылғылары: Электрондық сәулелік түтікшелі (Cathode Ray Tube (CRT) ) монитор Сұйық кристалды (Liquid Crystal Display (LCD)) монитор LED монитор Газ-плазма монитор Принтерлер Матрицалық Ағындық Лазерлік 3D принтер Плоттер Аудио құрылғылар: Дыбыс колонкалары құлаққаптар Принтер ақпаратты қағазға шығаруға арналған құрылғы. Компьютердің қосалқы құрылғыларына колонка, сканер, принтер жатады Компьютердің жүйелік блогы – компьютердің негізгі функцияларына жауап беретін негізгі электрондық компоненттерді қамтитын корпус. Аналық плата -бұл компьютердің негізгі схемасы. Аналық платада қосымша тақталарды жалғап, қосуға арналған бірнеше қосқыштар бар. Әдетте аналық платада орталық процессор, BIOS, жад, жад интерфейстері, сериялық/параллель порттары, кеңейту слоттары және дисплей экраны, пернетақта және диск жетегі сияқты стандартты перифериялық құрылғыларды басқаруға қажетті барлық контроллерлер бар. Компьютердің жұмыс істеуі үшін қажетті барлық негізгі схемалар мен компоненттер аналық платада орналасады немесе кабель арқылы қосылуы мүмкін. Чипсет - аналық платадағы ең маңызды компонент. Ол Солтүстік көпір және Оңтүстік көпір деп аталатын екі компоненттен немесе чиптерден тұрады, бірақ олар бір құрамдас бөлікке біріктірілген. 3. Компьютердің программалық қамтамасыз етілуі. Операциялық жүйелер Жүйелік программалық қамтамасыз ету компьютердің және оның құрылғыларының жұмысын басқаратын программалардан тұрады. Операциялық жүйе - бұл компьютерді пайдаланушы мен компьютердің аппараттық құралдары арасындағы делдал/интерфейс қызметін атқаратын программа. Компьютер толыққанды жұмыс істеу үшін аппаратық және программалық тұрғыдан қамтамасыз етілуі тиіс: Программалық қамтамасыз ету - программалар мен мәліметтер, Аппараттық қамтамасыз ету - физикалық құрылғылар Қолданбалы программа - пайдаланушының нақты есептерін шешуге арналған программалық құрал Операциялық жүйенің басты міндеттері: Пайдаланушының программаларын іске қосу Мәліметтерді сақтау Компьютердің аппараттық құрылғыларын басқару ОЖ-нің негізгі функциялары: - жұмыс істеп тұрған программалар арасында компьютер жады ресурстарын  бөлу - Компьютердің ішкі және сыртқы құрылғыларының арасында байланысты жүзеге асыру - мәліметтерді енгізу-шығаруды қамтамасыз ету, оларды басқару Операциялық жүйенің негізгі атқаратын қызметтері: 1) Аппараттық ресурстарды басқару: Процессор уақытын әртүрлі программалар арасында бөлу. Оперативті жадыны басқару, оның блоктарын программаларға бөлу және босату. Енгізу/шығару құрылғыларына (пернетақта, тышқан, принтер және т.б.) қол жеткізуді ұйымдастыру. Файлдық жүйені басқару, қатты дискілерде және басқа ақпарат құралдарында мәліметтерді сақтауды және қол жеткізуді қамтамасыз етеді. 2) Пайдаланушы интерфейсін қамтамасыз ету: Пайдаланушының компьютермен әрекеттесуі үшін графикалық интерфейсті (GUI) немесе команда жолымен қамтамасыз ету. Әртүрлі енгізу құрылғыларын (тышқан, пернетақта, сенсорлық экран және т.б.) сүйемелдейді 3) Программаларды іске қосу және басқару: Оперативті жадыға программаларды жүктеу. Программалық қосымшаларды қажетті ресурстармен қамтамасыз ету. Программаның орындалуын бақылау. 4) Көп әрекетті орындауды қамтамасыз ету: Бір уақытта бірнеше программаны іске қосуға және олардың арасында ауысуға мүмкіндік береді. 5) Қауіпсіздік: Жүйені рұқсатсыз кіруден, вирустардан және басқа қауіптерден қорғау. 6) Желіні басқару: Компьютер желіге қосылғанын және желідегі басқа құрылғылармен өзара әрекеттесуін қамтамасыз ету. Компьютердің жұмысын басқару үшін жазылған программалар мен мәліметтер компьютердің программалық қамтамасыз етілуі болып табылады. Драйвер - аппараттық құралдардың дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз ететін программалық қамтамасыз ету Операциялық жүйелер шартты түрде екіге бөлінеді: бір пайдаланушыға және көп пайдаланушыларға арналған операциялық жүйелер. Көп пайдаланушыға арналған операциялық жүйе - бір мезгілде бірнеше пайдаланушыға жұмыс жасауға мүмкіндік беретін жүйе. Операциялық жүйелердегі «алмастыру» термині RAM және диск (SSD, HDD) арасында мәліметтер алмасуды білдіреді. Компьютердің қатты дискісін форматтауға және файл жүйесін орнатуға мүмкіндік беретін программалық құрал - жүйелік қызметтік программа болып табылады. Утилиттер немесе қызмет көрсететін программалар – бұл әдетте компьютерді, оның құрылғыларын немесе программаларын басқаруға байланысты белгілі бір әрекетті орындайтын шағын программалар. Көптеген операциялық жүйелерде бірнеше утилиттер бар. Қызмет көрсететін программалардың міндеттері: - Файлдарды көру - Файлды қысу - Проблемаларды диагностикалау - Дискілерді сканерлеу - Дискілерді дефрагментациялау (оңтайландыру). - Программалық құралды өшіру - Файлдар мен дискілердің сақтық көшірмесін жасау - Вирусқа тексеру - Экран сақтағыштарын (заставка) көрсету Microsoft компаниясы әзірлеген операциялық жүйелер: MS-DOS және Windows Ұялы байланыс құрылғыларында Мобильді операциялық жүйелер пайдаланылады. Мысалы, Мобильді құрылғыларға арналған операциялық жүйелердің бірі Android болып табылады. Қазіргі уақытта жиі пайдаланылатын операциялық жүйелер қатарына микрокомпьютерлерде пайдаланылатын Windows және смартфондарда пайдаланылатын IoS, Android жатады. Windows операциялық жүйесіндегі орындалатын операциялар клавиатурадағы Win клавишына бекітілген, ол басқа клавиштар комбинациясымен бірге бірқатар операцияларды орындайды. Мысалы, Win + E клавиштар комбинациясы Менің компьютерім (осы компьютер) белгісін ашады. Win + R - “Орындау” диалогтық терезесін ашады. Win + Ctrl + D - жаңа виртуалды жұмыс үстелін құрады Win. Бұл клавиш «Бастау» (Пуск) менюін ашады. Клавишті екінші рет басу оны жабады. Win+L. Компьютерді блоктау. Бұл комбинацияны компьютерде бірнеше пайдаланушы отырған жағдайда қолдануға ыңғайлы. Win+D. Барлық терезелерді кішірейтеді. Клавиштар комбинациясын қайта бассаңыз, бәрі бастапқы күйіне оралады. Win+Tab. Жұмыс істеп тұрған программалар арасында ауысу үшін қолданылады. Ctrl+Shift+Esc. Win10 жүйесінде Тапсырмалар реттеушісін (диспетчер задач) ашу үшін пайдаланылады. Win+F. Іздеу терезесін ашады. Win+A. Қолдау орталығымен (Центр поддержки) байланыстырады. Win+Alt+D. Жұмыс үстеліндегі күн мен уақыттың көрінуін (немесе көрінбеуін) басқаруға көмектеседі. Ctrl+F. Құжатта немесе программада жылдам іздеу. Кітапханалық программалар - бұл басқа программаларды әзірлеу үшін пайдаланылатын алдын-ала жазылған кодтардың немесе ресурстардың жинақтары Трансляторлар бастапқы кодты машиналық кодқа аударады. Программаларды аударудың үш тәсілі бар: ассемблер, интерпретатор, компилятор Ассемблер - бұл ассемблер тіліндегі программалардың символдық кодтарын машина тілінің нұсқауларына аударады. Компиляторлар – программаның барлық нұсқауларын бірнеше қайта пайдалануға болатын машиналық кодқа аударатын трансляторлар. Интерпретатор программаны жол бойынша оқиды, ал компиляторда бүкіл программа толық оқылады, содан кейін объект кодтары құрылады. Интерпретатор программаны бастапқы кодтан тікелей орындайды. Осыған байланысты бастапқы кодты интерпретаторға орындаған сайын қайта-қайта енгізу керек Файл – белгілі бір ақпаратты сақтау үшін пайдаланылатын сақтау құрылғыларындағы (қатты диск, флэш-диск, бұлттық қойма және т.б.) атау берілген мәліметтер аймағы. Файлдың аты екі бөліктен тұрады және екі бөліктің арасына нүкте қойылады: нүктеге дейін файл аты жазылады, нүктеден кейін файлдың форматы (кеңейтілімі) көрсетіледі. Әдетте файлдың форматы оның қандай программада ашылатынын көрсетеді. Мысалы, computer.docx. Мысалы, Windows операциялық жүйесінде файл атауындағы (computer) файл форматы (docx) файлдың атауынан кейін жазылады. Файлдардың түрлері: Мәтіндік файлдар: Мәтіндік редакторларда оқылатын әдеттегі мәтін (текст). Форматы:.txt,.doc,.docx. Графикалық файлдар: компьютердегі сурет, бейлелер, сызбалар. Форматы:.jpg,.png,.gif және т.б. Аудио: Тыңдалатын дыбыстық файлдар. Форматы:.mp3,.wav. Видео: Экраннан көретін видеофайлдар. Форматы:.mp4,.avi. Программалар: Компьютерге арналған нұсқаулардан тұратын файл. Форматы:.exe,.app. Құжаттар: Әртүрлі программаларда құрылған файлдар. Форматы:.pdf,.xlsx,.pptx және т.б. Мәтіндік ақпарат дискіде ең аз орын алады. Видео дискіде ең көп орын алады. 4. Ақпаратты өңдеу (сандық, мәтіндік, графикалық және т.б.) Ақпараттық технология - бұл компьютерде немесе басқа жерде сақталған мәліметтермен күрделілік дәрежесі әртүрлі операцияларды орындаудың нақты реттелген ережелерінен тұратын процесс. Мәтіндік редакторлар немесе мәтіндік процессорлар деп аталатын программалық құралдар компьютерде мәтіндермен өңдеу жұмыстарын жүргізу үшін (ресми мақалалар, лекция конспектілері, газеттер, журналдар, кітаптар және т.б.) пайдаланылады. Мәтіндік редактор – бұл мәтіндік құжаттарды құруға, оларды өңдеуге, экрандағы құжаттардың мазмұнын көруге, форматын өзгертуге және басып шығаруға мүмкіндік беретін қолданбалы программа. Графика мен емлені тексеруді, мәтінді пішімдеудің кең мүмкіндіктерін қамтитын мәтіндік редакторлар көбінесе мәтіндік процессорлар деп аталады. Мәтіндік редактор ортасының маңызды элементі интерфейс болып табылады - бұл пайдаланушыны мәтіндік редактормен байланыстыра алатын және басқара алатын құралдар жиынтығын қамтиды. Мәтіндік редактор көмегімен өңделген мәтін оперативті жадыда сақталады және визуалды түрде қағаз орамы түрінде көрсетіледі. Мәтіндік редактор өңделген мәтінді сақтайтын негізгі жадтан (орамнан) басқа, оның қарамағында жойылған жолдар парағы, көшірілген мәтін фрагменттерін сақтауға арналған буфер («қалта») кіретін бірқатар қосымша жад парақтары бар. Пайдаланушылар мәтіндік редакторда ақпаратты өңдеу үшін келесі режимдерді пайдаланады: Мәтінді енгізу және өңдеу; Мәтінді форматтау; Мәтінді іздеу және алмастыру; Емлені бақылау; Файлдармен жұмыс істеу; қағазға басып шығару; нұсқаулық MS Word мәтіндік редакторында кесте қою үшін Вставка-Таблица-Вставить таблицу командасы орындалады. MS Word мәтіндік редакторында автофигураларды қою үшін Вставка-Фигуры командасы орындалады. Мәтінді Microsoft Word программасындағы алмасу буферіне көшіру, қию және қою үшін пайдаланылатын командалар: Ctrl+X, Ctrl+C, Ctrl+V Мәтіннің жаңа абзацына өту үшін немесе курсорды келесі жолға көшіру үшін Enter клавишы басылады. Ctrl + P перналерінің комбинациясы құжатты баспаға жіберу тәсілі болып табылады. Алмасу буферінің командалары: қайшы- қиып алу; парақтар – көшіру; щетка - объектінің қасиетін көшіру; портфель – алмасу буферінің мазмұнын қою. Графикалық дисплей графикалық адаптермен басқарылады, ол екі бөліктен тұрады: бейне жады және дисплей процессоры. Бейнежад (ЖЖҚ бөлігі) бейне ақпаратты сақтау үшін пайдаланылады – бейненің екілік коды. Дисплей процессоры бейне жадында сақталған ақпаратқа сәйкес дисплейдің электрондық сәуле түтігінің сәулелерін басқарады. Дисплей процессоры бейне жадының мазмұнын үздіксіз «қарап» отырады (секундына бірнеше ондаған рет) және оны экранда көрсетеді. Дисплейлер монохромды (ақ-қара) және түрлі-түсті болады. Компьютерде графиканы құрудың екі негізгі жолы бар: векторларды пайдалану, растрлық кескіндермен жұмыс істеу Векторлық графика кескіннің жеке элементтерін – сызықтарды, доғаларды, шеңберлерді және т.б. құруға қатысатын математикалық формулаларға негізделген, олардың көмегімен объектілердің контурлары сипатталады. Векторлық кескіндер CorelDraw, Adobe Illustrator, FreeHand программаларының көмегімен жасалады және өңделеді. Растрлық кескіндер нүктелер немесе пикселдер жиынтығымен ұсынылған және оларды математикалық формулалармен сипаттауға болмайды. Растрлық кескіндерді өңдеуге арналған қосымшаның мысалы Paint графикалық редакторы болып табылады. Электрондық кесте – кестелік мәліметтер бойынша есептеулерді автоматтандыруға арналған әмбебап программалық құрал ретінде компьютерде жасалған кесте. Кестелік процессорлар (КП) экономистер, бухгалтерлер, инженерлер, ғалымдар – үлкен көлемдегі сандық ақпаратпен жұмыс істеуге арналған ыңғайлы құрал. Электрондық кестелік процессордың жұмыс алаңы – бұл электрондық кесте матрица түрінде берілген дисплей экраны. Кестенің жолдары мен бағандары белгіленеді, жолдар мен бағандардың қиылысы ұяшық деп аталады. Excel программасының қазіргі нұсқаларында (мысалы, Excel 2010 және одан жоғары) стандартты жұмыс парағында: 1 048 576 жол 16 384 баған бар. Кестеге формулаларды енгізу “=” белгісінен басталады. + Электрондық кестенің F6 ұяшығында =B6*V6 формуласы жазылған. Осы ұяшықты F9 ұяшығына көшіргенде =B9*V9 формуласымен көшіріледі. + Microsoft PowerPoint – бұл MS Office құрамына кіретін презентацияларды дайындау және презентацияларды көрсетуге арналған программалық құрал.+ 39. Жойылған объектілерді орналастыруға және көбінесе уақытша сақтауға арналған пайдаланушы интерфейсінің элементі – қоқыс корзинасы болып табылады. 40. Жарлықтың (ярлык) папкадан айырмашылығы – папканың төмен жағында стрелканың суреті бар. 41. Суреттерді, бейнелерді өңдеуге арналған программалары: Potoshop, Corel Draw, Paint және т.б. 42. Excel электрондық кестесінде ұяшықтарда орналасқан сандарды қосу үшін =СУММ(А1:В1) функциясы пайдаланылады. Мысалы, D5 дан D12 дейінгі ұяшық аралығындағы қосу формуласын мына түрде жазылады: = СУММ (D5:D12) =МАКС(N3:N11) - ұяшықтар аралығындағы ең үлкен мәнді табу =МИН(N3:N10) - ұяшықтар аралығындағы ең кіші мәнді табу =СРЗНАЧ(A1:A10) - ұяшықтар аралығындағы орташа мәнді табу =СЧЁТ(Q3:Q6) - ұяшықтар аралығындағы мәндердің санын табу =ЕСЛИ(шарт;мән 1; мән2) - логикалық шартты тексеру Microsoft Office пакетіне кіретін программалық құралдардың форматы (немесе кеңейтілімі деп аталады): Microsoft Word –. doc немесе. docх Microsoft Excel -.xls немесе.xlsx Microsoft PowerPoint -.ppt немесе.pptx Microsoft Access -.accdb Microsoft Office пакетіне кіретін программалар: Microsoft Word, Microsoft Excel, Microsoft PowerPoint, Microsoft Access, Microsoft Publisher және т.б. 5. Компьютерлік желілер (желілік құралдар, протоколдар) Интернет желісіндегі құрылғыларды үлкен екі топқа жіктеуге болады: - соңғы құрылғылар - желілік құрылғылар(немесе аралық желілік құрылғылар) Соңғы құрылғылылар: адам қарым-қатынас мақсатында пайдаланатын құрылығылар, олар, әдетте компьютерлік желіге жалғанады. Желілік құрылғылар: желі құру үшін пайдаланылатын құрылғылар, ол соңғы құрылғылар арасында мәліметтерді тасымалдауға көмектеседі және олардың арасында байланыстырушы буын қызметін атқарады. Аралық желілік құрылғыларға мыналар жатады: Коммутаторлар мен сымсыз кіру нүктелері Маршрутизаторлар мен модемдер  Брандмауэрлер және т.б. Дүниежүзілік желі интернет-ресурстарының мазмұнын тарату үшін қолданылады. Жергілікті желі – бұл компьютерлер мен перифериялық құрылғылардың ресурстарын бірлесіп пайдалануды қамтамасыз ететін коммуникациялық жүйе болып табылады. Модем – цифрлық сигналды (компьютерлер пайдаланатын) аналогтық сигналға (телефон желілері немесе басқа аналогтық желілер тасымалдай алады) және кері түрлендіретін физикалық құрылғы (программа емес!). Модемнің негізгі екі қызметін ерекшелеуге болады: 1) Құрылғыларды интернетке қосу: үйдегі Интернет қосылымдарының көпшілігі пайдаланушының провайдер желісіне қосылу үшін модемдерді пайдаланады. 2) Сигналды түрлендіру: модем цифрлық ақпаратты (мысалы, веб-беттер, бейнелер) алады және оны телефон желілері немесе кабельдер арқылы жіберуге болатын сигналға түрлендіреді. Желінің екінші жағында басқа модем сигналды қайтадан цифрлық форматқа түрлендіреді. Желілер арасында мәлімет алмасу ережелерін, ақпарат форматтарын, принципін анықтау заңдылығы протокол арқылы жүзеге асады. TCP/ІP - Интернеттегі базалық протокол болып есептеледі. Сонымен қатар, TCP/ІP протоколы телефон арнасы арқылы байланыса алатын компьютерлер бір – бірімен мәлімет алыса алатын хаттама. ТСР хаттамасының қызметі - мәліметтерді жөнелту. Интернет желісінде қажетті бетті іздеп табу URL адресі арқылы жүзеге асады. Интернетке жалғанған барлық компьютерлер мен құрылғылар интернет протокол адресі деп аталатын бірегей номермен анықталады. Компьютердің немесе құрылғының ІР адресі оның нақты орнын анықтайды. Аралық желілік құрылғылар: Желінің жалпы мәлімет тасу ортасын бөліктерге бөліп, келіп түскен мәліметті басқа сегментке тек адресіне байланысты жөнелтіп отыратын құрылғы “көпір” деп аталады. Маршрутизатор - әрбір пакет үшін ең қолайлы маршрутты анықтау үшін хаттама тақырыптарындағы және қайта жіберу кестелеріндегі ақпаратты пайдалана отырып, желілер арасында пакеттерді қайта жіберетін желілік құрылғы. Маршрутизаторлар OSI моделінің желілік деңгейінде және TCP/IP интернет деңгейінде жұмыс істейді. Хаб (концентратор) - қосымша жұмыс станцияларын қосуға болатын желіні кеңейту үшін пайдаланылатын құрылғы. Кейбір жұлдыз топологиялы желілерде хаб орталық басқару құрылғысы болып табылады. Концентраторлар әдетте 2-ден 24-ке дейінгі кез келген құрылғының бір-бірімен байланысуына мүмкіндік беретін 4-тен 24-ке дейінгі қосылымдарды қамтамасыз етеді. Желілік көпір - OSI үлгісінің мәліметтер байланысы деңгейінде (2-деңгей) бірнеше желі сегменттерін қосады. Көпірлер хабтар сияқты барлық порттарға трафикті көшірмейді, бірақ нақты порттар арқылы қандай MAC адрестеріне қол жеткізуге болатынын біледі. Брандмауэр дегеніміз ауқымды интернет желісі мен ұйымның жергілікті желісінің арасындағы қорғаныс экраны болып табылады. Ұялы байланыс қызметі стандартты интернет протоколдары арқылы қол жетімді болатын программаланатын қосымша. Компьютерлік желілер арқылы ақпарат беру арнасының өткізу қабілетінің өлшем бірлігі - Мбит/с болып табылады. Кез келген компьютерлермен бүкіл әлем бойынша ақпарат алмасу мүмкіндігі, желілер жүйесі “Интернет” деп аталады. Жергілікті желідегі компьютерлерді бір-бірмен байланыстыру технологиясы “Клиент-сервер” деп аталады. Желідегі сервер дегеніміз желі пайдаланушыларына файлдарға, басып шығаруға, байланыс құралдарына және басқа қызметтерге қол жеткізуге мүмкіндік беретін кез келген компьютер. Сервердің ақпаратты сақтауы ішкі функцияға жатады. Компьютерлік желілердің классификациялары - Ауқымы - Қосылу әдісі - Функционалдық қатынас (желі архитектурасы) - Желі топологиясы Ауқымы бойынша: - Жеке аймақтық желі (PAN) - Жергілікті желі (LAN) - Metropolitan Area Network (MAN) - Wide Area Network (WAN). Жалғану әдісі бойынша: - Талшықты Оптикалық талшық - Ethernet - Wireles PNAs LAN - Үй Жеке аймақтық желі (PAN) - телефондар және PDA сияқты компьютерлендірілген құрылғылармен байланысуға пайдалы болатын компьютерлік желі. Көбінесе PAN сымсыз USB, Bluetooth, Z-Wave және IrDA сияқты сымсыз желі технологиялары арқылы байланысады. Компьютерлік желілердің бірі - жергілікті желі болып табылады. Компьютерлік желіде жұмыс істеген кезде пайдаланушылар компьютерлері желіге қосылған пайдаланушылар арасында мәліметтер алмасуды жүзеге асыра алады. Жергілікті желі (LAN) – шектеулі аумақта, мысалы, кеңседе, үйде немесе оқу орнында ақпарат алмасу үшін қосылған компьютерлер мен басқа құрылғылар тобы болып табылады. Metropolitan Area Network (MAN) – жергілікті желі (LAN) қамтитын аумақтан үлкенірек, бірақ кең аумақтық желі (WAN) қамтитын аумақтан кіші географиялық аймақтағы немесе аймақтағы пайдаланушыларды компьютерлік ресурстармен байланыстыратын желі. Ауқымды (глобальды) компьютерлік желіде компьютерлер арасында байланыс орнату үшін компьютер, желілік адаптер, байланыс арнасы (каналы), осыларға сәйкес программалық жабдықтамалар тәрізді ресурстар қажет Компьютерлердің физикалық байланысу конфигурациясы топология деп аталады. Желіліер топологиясы: Жұлдыз топологиясы – компьютерлік желі конфигурацияларының ең кең тараған бірі. Мұндай желіде барлық құрылғылар (компьютерлер, принтерлер, серверлер және т.б.) орталық торабқа - әдетте коммутаторға немесе концентраторға қосылады. Бұл орталық тораб ядро болып табылады да, ал қалған барлық басқа құрылғылар сәулелер тәрізді жұлдыз үлгісіне ұқсайды. Жергілікті желінің тиімді топологиясы "жұлдыз" тәріздес топология. Сақина топологиясы – бұл желідегі компьютерлерді қосу тәсілі, онда әрбір құрылғы тек екі көршісіне қосылып, тұйық шеңберді құрайды. Сақина топологиясының негізгі артықшылығы мәліметтерді жылдам таратуды қамтамасыз етеді. Шиналық топология – ең қарапайым және кең таралған компьютерлік желі топологияларының бірі. Желідегі барлық компьютерлер шинамен салыстыруға болатын бір ортақ кабельге қосылады. Бұл кабель барлық құрылғылар арасында мәліметтерді тасымалдауға арналған жалғыз орта ретінде қызмет етеді. Бұл топология ең қарапайым және орнату құны төмен желі топологиясы. Аралас топология – бұл жұлдыз, сақина, шина және т.б. топологиялардың әртүрлі түрлерінің жиынтығы. Бұл нақты талаптар мен тапсырмаларға жақсырақ сәйкес келетін күрделірек және икемді желілерді жасауға мүмкіндік береді. Корпоративтік ақпараттық желілерде әуе жолы желілері тәрізді ақпараттық желілер қолданылады. Виртуалды жеке желінің (VPN - Virtual private network) орындайтын функциясы ішкі желіге қашықтан қосылуға мүмкіндік береді және мәліметтерді қорғауды қамтамасыз етеді. 6. Бұлтты және мабильді технологиялар  Мәліметтер орталығы – ортақ программалық қосымшалар мен мәліметтерді жеткізуге мүмкіндік беретін есептеу және сақтау ресурстарының желісі. Ауқымды мәліметтер - көлемі жағынан өте үлкен, экспоненциалды түрде ұлғайып келе жатқан мәліметтер жинағын сипаттау үшін қолданылатын термин. Мәліметтер орталығының негізгі компоненттері мыналарды қамтиды: Желілік инфрақұрылым – бұл серверлерді (соның ішінде, виртуалдандырылған серверлерді), деректер орталығының қызметтерін, мәліметтерді сақтауды және сыртқы байланыстарды соңғы пайдаланушы орындарымен байланыстырады. Сақтау инфрақұрылымы – бұл мәліметтер орталығының негізгі «отыны» - мәліметтерді – сақтайтын сақтау орындарының массивтерін қамтамасыз етеді Есептеу ресурстары – мәліметтерді өңдеу орталығының қосымшаларын өңдеумен, жадпен, жергілікті сақтаумен және желіге қосылуды қамтамасыз ететін серверлер Мәліметтер орталығының негізгі компоненттері желілік инфрақұрылымды, сақтау инфрақұрылымын, есептеу ресурстарын қамтиды. Бұлттық есептеулер – бұл Интернет арқылы есептеу қызметтерін —. серверлерді, Қоймаларды, мәліметтер қорларын. желіні, программалық қамтамасыз етуді, талдамаларды және т.б. жеткізу. Бұлттық есептеулердің «бұлт» деп аталу себебі олардың нақты тұрған жері белгісіз, пайдаланушы үшін «бұлт» сияқты көрінеді. Бұлтты технологиялардың кемшіліктерінің бірі провайдерге тәуелділік болып табылады. Бұлтты технологиялар төмендегідей әрекеттердің орындалуын қамтамасыз етеді: - Үлгіге сәйкес мәліметтерді талдау және болжам жасау - Веб-сайттар мен блогтар жүргізу - Аудио және видео жүргізу - Тапсырысқа сәйкес программалық құралдарды жеткізу - Жаңа қосымшалар құру және қызметтерді пайдалану - Мәліметтерді сақтау, сақтық (резервтік) көшірме жасау және қалпына келтіру Бұлттық қызмет үлгілері: - Инфрақұрылым қызмет ретінде - Платформа қызмет ретінде - Программалық құралдар қызмет ретінде  Инфрақұрылым қызметіне қолжетімді қызметтер: - Виртуалды машиналар операциялық жүйелер - хабарламалар, кезектер - Желілер, жад, процессор, жад, сақтық көшірме қызметтері Бұлтты технологияларда “платформа қызмет ретінде” (PaaS ) қызметінде орындалатын операциялар: Сервисті және Қосымшаны сынақтан өткізу әзірлеу, біріктіру, орналастыру Бұлтты технологияларда “программалық қамтамасыз ету қызмет ретінде” (SaaS) қызметінде орындалатын операциялар: E-mail, Office автоматтандыру CRM, веб-сайтты тестілеу блог, Виртуалды жұмыс үстелі Бұлтта орналастыру үлгілері: - жеке - жалпыға ортақ - гибридті Бұлттық есептеулердің артықшылықтары: құнының төмендігі немесе ақысыз пайдаланылады, өнімділігі, сенімділігі Бұлттық провайдерлер - өзінің құрал жабдықтары негізінде қызмет ұсынатын компания. Әдетте есептеу қызметтерін ұсынатын компаниялар және әдетте бұлтты есептеу қызметтерін пайдалануына қарай ақы алады Білім беру саласында пайдаланылатын Google компаниясының сервистеріне: - youtube - handouts - google docs - Google Drive және т.б. жатады Google Drive — пайдаланушыларға мәліметтерді бұлттағы серверлерде сақтауға және оны Интернеттегі басқа пайдаланушылармен бөлісуге мүмкіндік беретін Google компаниясына тиесілі бұлтта сақтау қызметі. Әрбір Google Drive пайдаланушысы барлық Google қызметтері үшін 15 Гбайтқа дейін бос орын алады. Көптеген Google қызметтері білім беруде тиімді пайдаланылуды, мысалы, мұғалімдерге оқу процесін басқаруға және оқушылармен коммуникация жасауға мүмкіндік беретін Google Classroom платформасы пайдаланылады. Білім беру мақсатында көптеген Microsoft өнімдері пайдаланылады. Microsoft 365 Education оңтайландырылған кеңсе құралдарының толық жиынтығын беретін Microsoft корпорациясының өнімі болып табылады. Сонымен бірге, Microsoft Teams платформасы топтар құруға, бейне конференциялар өткізуге және файлдарды ортақ пайдалануға мүмкіндік береді. Microsoft OneNote - оқу материалын жинауға және ұйымдастыруға арналған сандық жазу кітапшаларын жасауға мүмкіндік береді. Windows Azure — Microsoft әзірлеген PaaS және IaaS үлгілерін жүзеге асыратын бұлттық қызметтер платформасы. Платформа үлестірілген мәліметтер орталықтарында орналасқан серверлерде қосымшаларды әзірлеу және мәліметтерді сақтау мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Виртуализация - бір серверде бір мезгілде бірнеше операциялық жүйелер мен бірнеше программаларды іске қосуға мүмкіндік беретін программалық қамтамасыз ету Amazon Elastic Compute Cloud (Amazon EC2) бұлттағы есептеу қуатын қамтамасыз ететін веб-қызмет болып табылады. Ол пайдаланушыларға есептеу ресурстарын, сондай-ақ қол жетімді жұмыс ортасын толық бақылауға мүмкіндік береді. Amazon қарапайым сақтау қызметі (Amazon S3) – онлайн Amazon Web Services ұсынатын веб-қызметі,файлдық хостинг деп аталатын желінің кез келген жерінен кез келген уақытта деректердің кез келген көлемін сақтау және алу мүмкіндігін қамтамасыз ету. Мобильді қызмет – бұл стандартты интернет протоколдары арқылы қол жетімді программалық құралдар болып табылады. Сонымен қатар, PDA (Personal digital assistant) арқылы қол жетімді программалық құралдардың қызметі. 7. Smart технологиялар Ауқымды мәліметтер - петабайттан экзабайтқа дейінгі диапазондағы өзгеретін мәліметтерді өңдеу және талдау процесін сипаттайтын термин. Ауқымды мәліметтермен жұмыс істеуге байланысты 3 түрлі проблема бар: - Сақтау және басқару. Жүздеген терабайт немесе петабайт мәліметтер көлемін дәстүрлі реляциялық МҚБЖ-ін пайдалану арқылы оңай сақтау және басқару мүмкін емес. - Құрылымданбаған ақпарат. Мәліметтердің көпшілігі құрылымданбаған ауқымды мәліметтер болып табылады. - Ауқымды мәліметтерді талдау. Құрылымданбаған ақпаратты талдау қиындығы. Үлкен мәліметтер - бұл ақпарат алу үшін пайдаланылатын құрылымдық, жартылай құрылымдық және құрылымданбаған мәліметтердің кез келген көлемін сипаттайтын жаңадан пайда болған термин. Сонымен, ауқымды мәліметтер технологиялық инновациялар нәтижесінде пайда болған көлемі үлкен мәліметтер болып табылады. Құрылымданған мәліметтер пішімделген репозиторийге, әдетте мәліметтер қорында ұйымдастырылған мәліметтер болып табылады, осылайша оның элементтері өңдеу және талдау тиімді және қолжетімді болуы мүмкін. Мәліметтер құрылымы - бұл осы мақсатта ақпаратты ұйымдастырып, сақтау түрі. Жартылай құрылымдалған мәліметтер – мәліметтер қоры сияқты арнайы қоймаларға ұйымдастырылмаған, мысалы, ондағы ақпарат бір-бірімен байланысқан. Құрылымданбаған мәліметтер – бұл әртүрлі формаларда болатын, дәстүрлі мәліметтер моделіне сәйкес келмейтін ақпарат болып табылады. Сондықтан әдетте негізгі реляциялық мәліметтер қорында өңделмейді. Блокчейн - деректердің өзгермейтін блоктарының сериясы. Бұл деректер ауқымын басқару үшін компьютерлер кластері қажет және оны басқаратын орталық орган жоқ. Заттардың интернеті (IoT) — мәліметтер жинауға және алмасуға мүмкіндік беретін сенсорлармен, программалық қамтамасыз етумен және басқа технологиялармен жабдықталған физикалық құрылғылар желісін сипаттайтын тұжырымдама. " Заттар интернеті " (IoT) термині ең алғаш рет 1999 жылы қолданысқа ене бастады. АКТ саласында Green Technology дегеніміз: - Компьютер мен ресурстарды жауапкершілікпен пайдалану - Энергияны үнемді пайдалану - электрондық қалдықтарды азайту Жасыл есептеулер – бұл компьютерлер мен соған байланысты ресурстарды экологиялық жауапкершілікпен пайдалану. Мұндай тәжірибелерге энергияны үнемдейтін орталық өңдеу қондырғыларын (CPU), серверлер мен перифериялық құрылғыларды енгізу, сондай-ақ, ресурстарды тұтынуды азайту және электрондық қалдықтарды дұрыс кәдеге жарату кіреді. Smart технологияны ең алғаш диагностикалық әдіс ретінде әзірлеген және техникалық сипаттамаларын ұсынған Ата-3 компаниясы. Компьютерлік техникаларғы қатысты «SMART» сөзінің транскрипциясы: Self-Monitoring, Analysis, and Reporting Technology Смарт технологияның негізгі жұмыс принципі жасанды интеллект пен заттар интернетіне ( IOT) негізделеді. Smart технологиялардың артықшылығы:  - тегін қолдану мүмкіндігі - жоғары жылдамдық - қолжетімділік болып табылады. Смарт технологиясының кемшіліктері: - желіге тәуелділік, үйлесімділік - құпиялылық және қауіпсіздік - орнату қиындығы, құны жоғары Смарт құрылғы – бұл интернетке қосылатын және басқа құрылғылармен әрекеттесе алатын құрылғы болып табылады Жасанды интеллект – бұл интеллектуалды машиналарды, интеллектуалды компьютерлік программаларды жасау ғылымы мен технологиясы. Автономды көлік жүйелері пайдаланылатын негізгі технологиялар: - Жасанды интеллект (ЖИ) - Сенсорлар мен камералар Сенсорлар (датчиктер) – әртүрлі физикалық шамаларды анықтауға және өлшеуге арналған электрондық құрылғылар. Олар машиналар үшін қоршаған ортаны қабылдауға және өзгерістерге жауап беруге мүмкіндік беретін өзіндік «сезім мүшесі» ретінде әрекет етеді. Индекстеу роботының негізгі міндеті веб-беттерін аралап, оларды іздеу жүйесінің индексіне қосу болып табылады. Іздеу жүйесінің индексінің сипаттамасы индекстелген беттер туралы ақпаратты қамтитын мәліметтер қоры болып есептеледі. "Ақылды" үй жүйесінің жұмыс механизмі келесідей: орталық шинаға әртүрлі ақпаратты жинайтын көптеген арнайы құрылғылар қосылған (қауіпсіздік жүйесі, бөлме температурасы, желдету білігіндегі желдің жылдамдығы, датчиктер және т. б.). Ақылды үй жүйесіндегі жоғары қауіпсіздік пен энергияны аз тұтынуды қамтамасыз ететін байланыс протоколы Zigbee деп аталады. "Ақылды" ғимараттың басты мақсаты: - Электр энергиясын тұтынуды азайту - Бейне бақылау жүйесімен қамтамасыз ету «Ақылды үйлерді» құруда кеңінен қолданылатын технологиялар: - Жасанды интеллект - 5G - Сенсорлар және автоматтандырылған жүйелер Ақылды үйді және ондағы объектілерді басқару үшін мобильді қосымша немесе дауыстық көмекші пайдаланылады. Дауыстық көмекші технологияларының мүмкіндіктері - Үйдегі барлық құрылғыларды басқару - Жаңа музыканы табу 8. Е - технологиялар Электрондық технологиялар - бұл электр сигналдары мен электрондық компоненттерді пайдалануға негізделген құрылғылар мен жүйелерді жасаумен, өндірумен және қолданумен айналысатын ғылым мен техниканың саласы болып табылады. Электрондық үкімет» (e-Government) термині барлық мемлекеттік органдардың басын біріктіріп, оларға интернеттің, электронды терминалдардың немесе тіпті ұялы телефондардың көмегімен тұрғындарға, жеке тұлғаларға ғана емес, компаниялар мен кәсіпкерлерге де қызмет көрсетуге мүмкіндік беретін біртұтас жүйені білдіреді. Қазақстан Республикасында электрондық үкіметті дамыту идеясы 2004 жылы пайда болды. Электронды үкіметтің міндеттері: - халыққа және бизнеске үкіметтік қызметтерді ұсынуды оңтайландыру; - азаматтардың өзіне өзі қызмет ету мүмкіндіктерін қолдау және кеңейту; - халықтың мемлекеттік қызметтерге қолжетімділігін арттыру - азаматтардың біліктілігі мен технологиялардан хабардар болуы; - елді және мемлекетті басқаруда үрдістерінде барлық сайлаушылардың қатысу дәрежесін арттыру; - географиялық орналасу орнына әсер ету факторын төмендету; Өзара қарым-қатынас түрлері: - Мемлекет және азаматтар арасындағы (G2C, Government-to-Citizen); - Мемлекет пен бизнес арасындағы (G2B, Government-to-Business); - Мемлекеттік биліктің әртүрлі тармақтарымен (G2G, Government-to- Government); - Мемлекет пен мемлекеттік қызметкерлер арасындағы (G2E, Government- to-Employees). Электрондық цифрлық қолтаңба (ЭЦҚ) - электрондық құжаттың авторлығын және оның түпнұсқалылығын растау үшін қолданылады. Қазақстан Республикасындағы электрондық цифрлық қолтаңбаның негізгі функциялары: Авторлығын растау: ЭСҚ құжатқа ЭСҚ кілтінің куәлігінде көрсетілген тұлғаның дәл қол қойғанына кепілдік береді. Тұтастықты қамтамасыз ету: Құжатқа қол қойылғаннан кейін кез келген өзгерту электрондық цифрлық қолтаңбаның жарамсыз болуына әкеледі, бұл жалғандықты анықтауға мүмкіндік береді. Бас тартпау: ЭЦҚ құжатына қол қойған тұлға кейіннен қол қою фактісінен бас тарта алмайды. Құқықтық маңызы: Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес электрондық қолтаңбасы бар электрондық құжат қағаздағы құжат сияқты заңды күшке ие. Қазақстан Республикасының азаматтары электрондық үкімет порталынан онлайн түрде (қашықта отырып) электрондық қолтаңба ала алады. Электрондық қолтаңба мемлекеттік органдарда, коммерциялық ұйымдарда және жеке тұлғалар арасындағы құжат айналымында пайдаланылады. E-learning – білім беру мен дағдыларды қалыптастыру үшін компьютерлер, интернет және мобильді құрылғылар сияқты цифрлық технологияларды пайдаланатын оқу процесі. Дәстүрлі аудиториялық оқытудан айырмашылығы және артықшылығы электронды оқыту өз бетімен немесе мұғалімнің көмегімен ыңғайлы уақытта және ыңғайлы ортада оқуға мүмкіндік береді. Дегенмен, оқытудың бұл түрі техникалық құрал-жабдықтармен қамтамасыз етуді талап етеді, мұны кемшілігі деп те атауға болады. Электрондық коммерция, е-коммерция (e-commerce) — бұл уақыт пен кеңістікте бір мезгілде орын алған ауқымды және тиімді бизнесті жүргізудің жаңа тәсілдері. Электрондық коммерция субъектілері— электрондық коммерция жүйелерінің қатысушылары мен клиенттері. Бұл қаржы институттары, бизнес-ұйымдар (коммерциялық кәсіпорындар) және тұтынушылар. Электрондық бизнес (электрондық бизнес) – интернетте бизнес-процестерін жүргізу, дәлірек айтқанда, интернет және ақпараттық технологиялармен жүзеге асырылады. Бұған электронды түрде жүзеге асырылатын коммерциялық транзакцияларды пайдалана отырып, тауарларды немесе қызметтерді сатып алу және сату, сонымен қатар интернет арқылы тұтынушыларға немесе техникалық қолдау көрсету кіреді. Электронды бизнестің кемшіліктердің бірі – киберқауіптер, заңнаманы жетілдіруді талап етеді. 9. Интернет технологиялары Интернет - миллиондаған компьютерлерді бірыңғай ақпараттық жүйеге біріктіретін, бүкіл әлемдік компьютерлік желі. Дәлірек айтқанда, бүкіл дүние жүзіндегі компьютерлік желілердің өзара байланысы. Байланыс арналары арқылы біріктірілген компьютерлер жиынтығын есептеу желісі немесе компьютерлік желілер жүйесі деп атайды. Домендік атаулар жүйесінің (DNS (Domain Name System)) негізін құрайтын протоколдар мен серверлер - мәліметтерді тарату және сайттардың ІР адресін іздеуді және олар туралы барлық ақпаратты сақтауды қамтамасыз етеді. Домендік атау - бұл интернет пайдаланушылары веб-сайтқа кіре алатын мекен- жай және Интернеттегі компьютерлерді табу және анықтау үшін пайдаланылады, домендік атауға латын әріптері пайдаланылады. Домендік атау интернет ресурстарын табуды жеңілдетеді. Компьютерлік желі тұрғысынан алғанда, домен дегеніміз желі ресурстары арқылы әртүрлі мәліметтерді ортақ (бірлесе) пайдаланатын, жұмыс станциялары, құрылғылар, принтерлер, компьютерлер мен мәліметтер қоры серверлері, пайдаланушылардың кез келген тобын білдіреді. Сондай-ақ ішкі домендердің көптеген түрлері бар. Домендік атауда 1-деңгейдегі домен ел кодын білдіреді. Дәлірек айтқанда, Интернет пайдаланушыларына веб-сайттарға кіруге мүмкіндік беретін адрес, Web сайттың атауы. Интернет ақпаратты бір жерден екінші жерге жеткізу үшін әртүрлі тілдерді пайдаланады. Бұл тілдер протоколдар деп аталады. Осы протоколдарды пайдалана отырып, біз қызметтерді Интернеттен ала аламыз. Әрбір протоколдың атқаратын белгілі бір қызметі бар және www Интернет ұсынатын қызметтер арасында ең үлкен қызмет болып саналады. Желідегі FTP – бұл TCP байланысына негізделеген интернет тәрізді желілерде файлдарды бір орыннан екінші орынға тасымалдау үшін пайдаланылатын протокол, файлдарды тасымалдау протоколы болып табылады. Ашық жүйелердің өзара әрекеттесу (OSI) моделі - бұл халықаралық стандарттау ұйымы құрған конуептуалдық модель, ол стандартты протоколдарды пайдалана отырып, әртүрлі байланыс жүйелерінің өзара әрекеттесуін қамтамасыз етеді. OSI моделі бір қосымшадан басқа қосымшаға мәліметтерді тарату құрылымын сипаттайды. OSI моделінде желілік деңгей 3-қабатта орналасқан. Осы деңгейде пайдаланылатын бағыттау, тестілеу және шифрлаудың басқа протоколдарымен қатар, Интернет протокол (ІР) негізгі протокол болып табылады. IP адрес (ағылшынның Internet Protocol address сөзінен алынған) IP протоколы арқылы жұмыс істейтін компьютерлік желідегі құрылғының бірегей сандық идентификаторы болып табылады. 1-физикалық деңгей: Физикалық орта арқылы өңделмеген биттер ағынын жібереді. Мысалы, желілік карта, кабельдер, хабтар. 2-мәліметтерді тарату деңгейі : Желідегі мәліметтер форматын анықтайды.Мысалы: Ethernet, Wi-Fi. 3-желілік деңгей: Мәліметтер қандай физикалық арна бойынша жіберілетінін шешеді. Мысалы, ІР (V4, V6). 4-тасымалдау деңгейі: Әртүрлі хосттардағы қосымшалар арасында мәліметтерді сенімді таратуды қамтамасыз етеді, мәліметтерді сегменттерге бөледі, оларды реттеу мен жеткізілуін қамтамасыз етеді. Мысалы, TCP, UDP 5-сессиялық деңгей: Қосылымдарды сүйемелдей отырып, порттар мен сеанстарды басқарады. Қосымшалар арасындағы байланыстарды тағайындайды, сүйемелдейді, аяқтайды. Қосымшалар арасында мәліметтер алмасуын синхрондайды. Мысалы, қашықтықтан қол жеткізуге мүмкіндік беретін протоколдар 6-мәліметтерді ұсыну деңгейі: мәліметтерді қосымшаға түсінікті форматқа түрлендіреді және мәліметтерді шифрлауды қамтамасыз етеді. Мысалы, кодировкаларды түрлендіру протоколдары. 7-қолданбалы деңгей: Пайдаланушының қосымшаларына арналған желілік қызметті ұсынады. Нақты қосымшаларға арналған протоколдарды анықтайды (HTTP, FTP, SMTP, DNS, TLS және т.б.). Мысалы, веб-броузерлер, почталық клиенттер, FTP - клиенттер. HTTP - Веб-браузер мен сервер арасында мәліметтерді тасымалдайтын протокол. HTTPS - мәліметтерді қауіпсіз тасымалдауды қамтамасыз етеді. Статикалық IP мекенжайлары: олар құрылғыларға қолмен тағайындалады және өзгермейді. Тұрақты кіруді қажет ететін серверлер мен басқа құрылғылар үшін жиі қолданылады. Динамикалық IP мекенжайлары: Құрылғылар желіге қосылған кезде DHCP сервері арқылы автоматты түрде тағайындалады. Олар әрбір қосылыммен өзгеруі мүмкін. IP мекенжайларының екі негізгі нұсқасы бар: IPv4 және IPv6.  Жергілікті желідегі компьютерлерді бір-бірімен байланыстыру клиент- сервер технологиясы деп аталады. Желідегі клиент дегеніміз - интернетке қосылған серверден ақпарат алуға қабілетті компьютер. Сондай-ақ, серверге сұраныс жасайтын есептеу жүйесінің аппараттық немесе программалық компоненті. Желідегі Сервер - желі пайдаланушыларына файлдарға, басып шығаруға, байланыс құралдарына және басқа қызметтерге қол жеткізуге мүмкіндік беретін арнайы тағайындалған компьютер Сервер – бұл клиенттік компьютерлерге Интернеттегі файлдарды өзінен жүктеуге мүмкіндік береді, интернетке тікелей жалғанады және серверлер мен көптеген құжаттарды қамтиды. Іздеу жүйесі - бұл берілген түйінді сөздерді іздеуге арналған және нәтижесінде веб-сайттар мен интернет құжаттарын шығаратын автоматтандырылған веб-сайт. Интернетке жалғанған барлық компьютерлер мен құрылғылар интернет протоколы адресімен анықталады. Интернеттегі базалық протокол - TCP/ІP болып табылады. E-mail электрондық почта қызметін жүзеге асыруда пайдаланылатын протоколдар: SMTP (Simple Mail Transfer Protocol ) - Серверлер арасында e- mail хабарламаларын жіберуге арналған протокол; POP3 (Post Office Protocol (version 3)) - TCP/IP байланысында қашықтағы серверлерден хабарламалар алу үшін e-mail клиенттері арасында қызмет көрсететін протокол. 10. Мультимадиа технологиялары Мультимедиа технологиясы дегеніміз адамдарға цифрлық және басылып шыққан ақпараттармен және идеялармен алмасуға мүмкіндік беретін интерактивті, компьютерлік қосымшаларды білдіреді. Білім беруде мультимедиа энциклопедия және альманах сияқты CBT анықтамалықтары деп аталатын компьютерлік оқыту курстарын жасау үшін қолданылады. Мультимедиялық технологиялары оқу материалын әртүрлі форматта жеткізуге мүмкіндік береді Мультимедиа медицинада, инженерлік дизайн саласында кеңінен қолданылып келеді. Мультимедиа медицинада науқастарға ауруы туралы ақпаратты түсіндіруге көмектеседі, дәрігер мен пациент арасындағы қарым-қатынасты жетілдіреді. Ол үшін бірқатар мультимедиа құралдары: компьютерлер, бейнекамералар, интерактивті тақталар және басқа да мультимедиа құрылғылары кеңінен қолданылады. Мультимедиа құралдарының арқасында (виртуалды модельдер, анимациялар және 3D графика) инженерлік дизайн саласы айтарлықтай дамыды. Мультимедиа – мәтін, аудио, кескіндер, анимация, бейне және интерактивті мазмұн сияқты әртүрлі мазмұн форматтарының тіркесімін пайдаланатын мазмұн. Мультимедиалық программалар интерактивтілік қасиетке ие, пайдаланушының мазмұнмен өзара әрекет ету мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Мультимедиа құралдарының аса маңызды мүмкіндігі "стриминг" (интернет арқылы нақты уақыттағы контентті беру) жүргізуді қамтамасыз етеді, Графика - сурет, диаграмма немесе фотосурет сияқты мәтіндік емес ақпараттың сандық көрінісі. Компьютерлік графика – компьютерде әртүрлі кескіндерді дайындаумен айналысатын ғылым саласы. Компьютерлік графиканың түрлері: - Вектор - Растр - 3D - Фрактал Векторлық графика Кескіндерді көрсету үшін геометриялық фигураларды пайдаланатын программалық құралмен жасалған кескіндер. Сызық, шаршы, үшбұрыш, шеңбер, қисық, доға, көпбұрыш және т.б. Файл форматтары:.AI,.EPS,.SVG,.DRW. Векторлық графикамен жұмыс істейтін кәсіби графикалық редакторлар CorelDRAW және Adobe Illustrator болып табылады. Растрлық кескін кескінді пикселдер деп аталатын нүктелер массиві ретінде көрсетеді. Файл форматтары:.BMP,.TIFF,.GIF..JPG. Кескін нүктелерден тұратындықтан оны үлкейткен сайын оның сапасын нашарлай береді. Дегенмен, растрлық графикалық редакторларда кешенді графикалық эффектілерді оңай жасауға болады. 3D Графика X-Y-Z бағыттарымен жұмыс істейді және оларды барлық бұрыштардан бұруға және көруге, сондай-ақ үлкенірек немесе кішірек масштабтауға болады. Фракталдық графика - математикалық есептеулер арқылы кескіндерді автоматты түрде генерациялауға арналған. Суреттер формулаларға негізделген, математикалық есептеулер нәтижесінде алынады. Аудио - бұл музыка, сөйлеу немесе кез келген басқа дыбыс сияқты кез келген дыбысты сипаттау үшін қолданылатын термин. 11. Ақпараттық қауіпсіздік Ақпараттық қауіпсіздік дегеніміз ақпаратты рұқсатсыз пайдаланудан, өзгертуден, жоюдан қорғау болып табылады. Ақпараттық қауіпсіздіктің негізгі қағидаттары (принциптері) : - құпиялылық - қолжетімділік - бір тұтастық Ақпараттық қоғамда туындайтын негізгі қауіп ақпарат қауіпсіздігінің бұзылуы болып табылады. Ақпараттық қауіпсіздіктің құпиялылық принципі ақпараттың тек құқығы бар адамдарға қолжетімділігін қамтамасыз етумен сипатталады. Ақпараттың тұтастылық принципін жүзеге асыру мәліметтердің дәлділіг