Suplementy diety. Część II. Wybrane składniki suplementów diety PDF

Bojarowicz Hygeia Public H, Health Dźwigulska 2012, P. 47(4): Suplementy 433-441 diety. Część II. Wybrane składniki suplement...

Bojarowicz Hygeia Public H, Health Dźwigulska 2012, P. 47(4): Suplementy 433-441 diety. Część II. Wybrane składniki suplementów diety oraz ich przeznaczenie 433 Suplementy diety. Część II. Wybrane składniki suplementów diety oraz ich przeznaczenie Dietary supplements. Part II. Selected components of dietary supplements and their application Halina Bojarowicz 1/, Paulina Dźwigulska 2/ 1/ Pracownia Technologii i Formy Kosmetyku, Katedra Technologii Postaci Leku, Wydział Farmaceutyczny Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 2/ absolwentka Wydziału Farmaceutycznego Collegium Medicum, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Suplementy diety zawierają głównie witaminy i składniki mineralne, The dietary supplements mainly contain vitamins and minerals, and also a także między innymi: aminokwasy, kwasy tłuszczowe, błonnik oraz among others: amino acids, fatty acids, fiber and different vegetable inne produkty roślinne. products. Suplementy zostały podzielone ze względu na skład oraz na ich Supplements were divided because of the composition and their przeznaczenie. Wyróżnia się: suplementy wspomagające odchudzanie, application. There are supplements helping slimming, correct vision and prawidłowy proces widzenia oraz wpływające na narządy ruchu, na influencing appropriate organs of movement, concentration, condition koncentrację, na stan skóry, włosów i paznokci, opóźniające procesy of skin, hair and nails, relieving processes of aging, and also supplements starzenia, a także suplementy dla sportowców oraz wiele innych. for athletes and many other kinds. Zwrócono uwagę na bezpieczeństwo stosowania suplementacji The attention was paid to the safety of supplementation in children and u dzieci oraz na suplementy diety zmniejszające ryzyko wystąpienia to the dietary supplements reducing cancer risk. nowotworów. Key words: dietary supplements, vitamins, minerals, supplementation, Słowa kluczowe: suplementy diety, witaminy, składniki mineralne, cancer risk suplementacja, ryzyko nowotworów © Hygeia Public Health 2012, 47(4): 433-441 Adres do korespondencji / Address for correspondence www.h-ph.pl dr n. farm. Halina Bojarowicz Pracownia Technologii i Formy Kosmetyku, Wydział Nadesłano: 15.09.2012 Farmaceutyczny Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera Zakwalifikowano do druku: 14.10.2012 w Bydgoszczy, UMK w Toruniu ul. Jagiellońska 15, 85-067 Bydgoszcz tel. 52 585 34 38, e-mail: [email protected] Odpowiednio zbilansowana i zróżnicowana dieta, Według raportu Komisji Europejskiej liczba bogata w warzywa i owoce, powinna w pełni zaspoka‑ substancji stosowanych do produkcji suplementów jać zapotrzebowanie organizmu człowieka. Jednakże diety wynosi około 400, z czego ok. 50% rynku su‑ zasady prawidłowego żywienia z różnych przyczyn plementów w Unii Europejskiej stanowią witaminy nie są powszechnie przestrzegane. Dlatego tak i składniki mineralne. Poza witaminami i składnikami popularna i zalecana stała się suplementacja, która mineralnymi suplementy klasyfikowane są w sześciu jest stosowana często bezkrytycznie. Także dostępność kategoriach: aminokwasy, enzymy, prebiotyki i pro‑ przekonujących reklam dotyczących coraz szerszej biotyki, niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe, oferty rozmaitych suplementów diety, ukazujących składniki roślinne oraz inne substancje [2,3]. te produkty w superlatywach, sprawia, że są one tak chętnie nabywane. Suplementy witaminowo-mineralne W niniejszej pracy przedstawiono wybrane su‑ W skład suplementów diety mogą wchodzić wi‑ plementy diety. Zwrócono uwagę na bezpieczeństwo taminy i składniki mineralne zgodnie z Rozporządze‑ stosowania suplementacji u dzieci oraz na suplementy niem Ministra Zdrowia z dnia 18 maja 2010 r.. diety zmniejszające ryzyko wystąpienia nowotworów. 434 Hygeia Public Health 2012, 47(4): 433-441 Witaminy i składniki mineralne odgrywają bardzo danego składnika z różnych źródeł (czyli z tradycyjnej ważną rolę w zapobieganiu niedoborom składników żywności, wody i suplementów diety), jaki jest biolo‑ odżywczych w organizmie człowieka, tym samym gicznie tolerowany i w dłuższym czasie nie stwarza zmniejszają ryzyko powstania niektórych chorób ryzyka wystąpienia niekorzystnego efektu zdrowot‑ przewlekłych. Niedobór jakiegokolwiek składnika nego. Istnieje wiele różnic w wartościach górnego może doprowadzić do zmian morfologicznych lub tolerowanego poziomu spożycia dla poszczególnych fizjologicznych, które powodują pogorszenie zdolności substancji. Nie są to jednak ostateczne wartości, po‑ funkcjonowania organizmu, zmniejszenie odporności nieważ prace nad ich ustalaniem wciąż trwają. na stres, a także zwiększenie wrażliwości na szkod‑ liwe działanie innych czynników środowiskowych, Magnez zaburzenia wzrostu, rozwoju lub długości życia. Jedynym składnikiem mineralnym, którego górny Jednakże nieprawidłowe przyjmowanie tych substancji tolerowany poziom spożycia jest tak wysoki, że powi‑ może doprowadzić do zachwiania równowagi skład‑ nien być dostarczany także w postaci suplementów ników odżywczych; witaminy i składniki mineralne diety, jest magnez. powinny być dostarczane w określonych proporcjach. Magnez jest niezbędny dla funkcjonowania serca, Zbyt duża ilość jakiegokolwiek środka uzupełniającego naczyń krwionośnych, tkanki kostnej, mięśni i układu może wywołać wiele działań niepożądanych, np.: nerwowego. Odpowiada za uaktywnienie działania – preparaty wapnia należy przyjmować wraz z mag‑ ponad 300 enzymów. Należy do fizjologicznych nezem, ponieważ wówczas dochodzi do wzajem‑ nego uzupełniania się substancji, antagonistów wapnia oraz jest stabilizatorem błon – witaminy z grupy B powinny być stosowane kom‑ komórkowych. Zwiększone zapotrzebowanie na mag‑ nez występuje u nastolatków i osób w starszym wieku, pleksowo, ponieważ uzupełniają się wzajemnie podczas ciąży i laktacji, przy intensywnym uprawia‑ i przyjmowanie tylko jednego rodzaju z tej grupy niu sportu, napięciu psychicznym, stresie, chorobie witamin może prowadzić do zachwiania równowagi alkoholowej oraz przy zwiększonym wydalaniu między tymi składnikami, magnezu, na który wpływ ma przyjmowanie różnych – preparaty żelaza mogą utrudniać wchłanianie cyn‑ leków, obfite pocenie się oraz częste oddawanie moczu ku, [10‑11]. – zbyt duże dawki żelaza utrudniają wchłanianie witaminy E. Najbardziej korzystną formą są tabletki musujące wykazujące najlepszą przyswajalność. Magnez Wiedza na temat zapotrzebowania na składniki występuje także jako składnik preparatów złożonych, pokarmowe, szczególnie na witaminy, jest nadal nie‑ np. w połączeniu z innymi mikroelementami i wita‑ pełna i ciągle uzupełniana. W stosowaniu suplemen‑ minami, często stosowanymi w celu poprawy pamięci, tów diety istotne są określenia dotyczące wskaźnika w okresie intensywnego wysiłku umysłowego lub średniego spożycia, zalecanego czy bezpiecznego fizycznego. W celach profilaktycznych bardzo korzyst‑ poziomu spożycia. ne jest stosowanie tabletek powlekanych, w których Zawartość witamin i minerałów występujących magnez występuje w postaci odpowiednich soli oraz w suplementach diety, podawanych przez producenta z dodatkiem witaminy B6. Tabletki dojelitowe powle‑ jako dzienna porcja spożycia suplementu powinna kane są specjalną otoczką, nierozpuszczalną w soku zawierać [4, 8]: żołądkowym. Magnez uwalniany jest w jelicie cienkim, 1. górne wartości bezpiecznego poziomu witamin gdzie jego wchłanianie jest największe. Stosowanie i składników mineralnych ustalone na podstawie preparatów powlekanych jest szczególnie istotne oceny ryzyka, w oparciu o ogólnie akceptowane u osób cierpiących na chorobę wrzodową żołądka. dane naukowe, uwzględniając zmienne stopnie Lepiej wchłaniają się związki organiczne. Absorpcja wrażliwości różnych grup konsumentów; magnezu zależy m.in. od obecności witaminy B6 2. spożycie witamin i składników mineralnych wy‑ oraz innych pierwiastków. Lepiej jest wchłaniany, nikające z innych źródeł diety; gdy podaje się go w małych regularnych dawkach. 3. zalecane spożycie witamin i składników mineral‑ Biodostępność znacznie ograniczają niektóre skład‑ nych dla populacji. niki zawarte w pożywieniu, np. fosforany, których Maksymalny dopuszczalny poziom zawartości wi‑ duże ilości spożywane są w napojach typu coca-cola. tamin i składników mineralnych oraz innych substancji Niestety, stosowane są często preparaty zawierające zapewnia, że prawidłowe stosowanie suplementów die‑ magnez w maksymalnej dawce. ty, zgodnie z informacją umieszczoną na opakowaniu, jest bezpieczne dla zdrowia człowieka [4, 8]. Składniki roślinne Górny tolerowany poziom spożycia związany Działanie roślin i wyizolowanych z nich substancji jest z najwyższym poziomem zwyczajowego spożycia czynnych polega na wzmacnianiu sił odpornościo‑ Bojarowicz H, Dźwigulska P. Suplementy diety. Część II. Wybrane składniki suplementów diety oraz ich przeznaczenie 435 wych organizmu oraz polepszaniu funkcjonowania 60 g. Brak w pożywieniu błonnika prowadzi m.in. poszczególnych organów. Działanie substancji do zaparć, otyłości, miażdżycy, kamicy wątrobowej, roślinnych związane jest z obecnością określonych uchyłkowatości jelit, nowotworów jelita grubego oraz związków czynnych. Należą do nich: metabolity raka sutka u kobiet, zapalenia wyrostka robaczkowe‑ pierwotne; m.in. cukry proste, kwasy tłuszczowe, ami‑ go, guzów krwawniczych, polipów jelita grubego, do nokwasy, śluzy i metabolity wtórne; m.in. alkaloidy zwiększenia ciśnienia w świetle jelita grubego, zmniej‑ i garbniki, flawonoidy (antocyjany, kamferol, kwerce‑ szenia masy kału i wydłużenia czasu przechodzenia tyna, katechiny i taniny), saponiny oraz terpeny. Jako resztek pokarmowych przez jelito grube. Zbyt duże suplementy diety stosowane są najczęściej substancje spożycie błonnika obniża wchłanianie tłuszczów i tym roślinne, które nie wykazują silnego działania farma‑ samym może zmniejszać wchłanianie witamin w nich kologicznego, a ich dawki są wielokrotnie niższe od rozpuszczalnych (A, D3). Zmniejsza się także wchła‑ dawek terapeutycznych. nianie jednocześnie podawanych leków [1, 17]. Cenne uzupełnienie codziennej diety stanowią: głóg (Crataegus monogyna i Crataegus oxyacantha), Probiotyki i prebiotyki miłorząb japoński (Ginkgo biloba), żeń-szeń (Panax Probiotyki to wyselekcjonowane szczepy żywych ginseng), jeżówka purpurowa (Echinacea purpurea), bakterii, które po spożyciu wykazują korzystny wpływ czosnek pospolity (Allium sativum). Przyprawy, na zdrowie człowieka. Dobrze poznanymi probioty‑ które są powszechnie stosowane (cynamon, majera‑ kami są bakterie produkujące kwas mlekowy, należące nek, oregano, czosnek, imbir, koper włoski, kminek, do rodzaju Bifidobacterium i Lactobacillus. Produkty pieprz, bazylia), również należą do składników zio‑ przemiany materii bakterii probiotycznych pobudzają łowych suplementów diety [3, 16]. układ odpornościowy, usprawniają perystaltykę jelit i wydzielanie jelitowe. Probiotyki zakwaszają środowi‑ Aminokwasy sko wewnątrz jelita, produkują naturalne substancje Aminokwasy i ich pochodne (arginina, cytrulina, przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe, przez co mają glutamina, kreatyna, L-karnityna, metionina, taury‑ zdolność hamowania rozwoju patogennych bakterii na) stymulują wzrost i są podstawowym źródłem ener‑ i zmniejszania ilości produkowanych przez nie tok‑ gii dla mięśni, zwiększają ich sprawność, odpowiadają syn. za witalność i sprawność intelektualną. Niektóre re‑ Prebiotyki są to naturalnie występujące w żywno‑ gulują gospodarkę wapniową, łagodzą objawy depresji ści węglowodany (oligo- i polisacharydy, m.in. inulina, i migreny, ułatwiają zasypianie, zwiększają odporność oligofruktoza i laktuloza), które stanowią pożywkę organizmu. Takie suplementy diety są przeznaczone dla korzystnych dla zdrowia szczepów bakterii, na‑ głownie dla osób podejmujących wzmożony wysiłek turalnie występujących w przewodzie pokarmowym. fizyczny, zwłaszcza sportowców [2, 13]. Prebiotyki doprowadzają do pobudzenia wzrostu i aktywności prawidłowej flory jelitowej. Pod wpływem Błonnik pokarmowy mikroflory jelitowej ulegają one fermentacji beztle‑ Błonnik roślinny jest mieszaniną związków z gru‑ nowej, w wyniku której tworzą się substancje gazowe py węglowodanów. Nie ulega trawieniu i wchłanianiu stymulujące perystaltykę jelit. Metabolity, które obni‑ w przewodzie pokarmowym człowieka, dlatego też na żają pH treści jelitowej, tworzą warunki niekorzystne początku traktowany był jako substancja balastowa. dla rozwoju większości bakterii chorobotwórczych Dopiero po pewnym czasie odkryto, że przyczynia w jelitach. się do przyspieszenia perystaltyki jelit; wypełnia jelita Suplementy wspomagające odchudzanie i pobudza ich ruch oraz przyspiesza pasaż treści przez przewód pokarmowy zapobiegając zaparciom. Ułatwia Do takich suplementów należą: błonnik pokar‑ rozwój korzystnych bakterii jelitowych. Zmniejsza mowy, inulina, kwas hydroksycytrynowy, L-karnityna, wchłanianie cholesterolu i triacylogliceroli, spowalnia chitosan, chrom, kofeina, guma guar, ananas, wyciągi rozkład węglowodanów. Powoduje spadek stężenia z zielonej kawy, ekstrakt z czerwonej herbaty Pu-Erh, glukozy we krwi, a także zmniejsza uczucie głodu. z zielonej herbaty oraz sprzężony kwas linolowy Usuwa z organizmu substancje szkodliwe, takie jak (CLA). toksyny i metale ciężkie. Błonnik pokarmowy, jak już wspomniano, przy‑ Ogólnie przyjętą normą spożycia błonnika pokar‑ czynia się do przyspieszenia perystaltyki jelit zapo‑ mowego jest 30-40 g na dobę. Światowa Organizacja biegając zaparciom. Na polskim rynku coraz bardziej Zdrowia (WHO) zaleca spożywanie 20-40 g błonnika popularny jest błonnik ananasowy, który pęcznieje dziennie. W Polsce jego spożycie dochodzi do 15 g, i wypełnia żołądek dając uczucie sytości. Podobnie natomiast w społeczeństwach nieuprzemysłowionych do błonnika działa inulina, stanowiąca rodzaj włókna jest dużo wyższe i kształtuje się na poziomie ok. pokarmowego. Posiada właściwości regulujące wy‑ 436 Hygeia Public Health 2012, 47(4): 433-441 próżnienia, ponieważ należy do prebiotyków. Inulinę nów korzystnie wpływa na profil lipidów w surowicy. naturalnie pozyskuje się z cebuli, czosnku, bananów, Przypuszcza się, że zmniejszają one ryzyko chorób jęczmienia, karczochów, a w szczególności z korzenia sercowo-naczyniowych u kobiet po menopauzie. Po‑ cykorii. nadto związki te pozytywnie wpływają na metabolizm Kontrowersyjną substancją jest chitosan, który tkanki kostnej, błon śluzowych oraz skóry, skutecznie pozyskuje się z pancerza skorupiaków. Chitozan ule‑ łagodzą objawy pomenopauzalne [24-26]. ga rozpuszczeniu w kwaśnym środowisku żołądka. Koenzym Q10 należy do silnych przeciwutle‑ Dochodzi do powstania żelu, który powinien wiązać niaczy. Największą rolę odgrywa w mitochondriach, cząsteczki tłuszczu. Jednak może dojść w przewodzie w których podczas spalania tlenu powstaje energia. pokarmowym także do niekontrolowanego wiązania Starzenie organizmu jest wynikiem uszkodzenia mi‑ mikroelementów, witamin oraz leków. Z tego względu tochondriów przez wolne rodniki, co może doprowa‑ podczas stosowania chitosanu leki i suplementy wita‑ dzić także do znacznych zaburzeń działania mięśnia minowo-mineralne należy przyjmować 3-4 godziny sercowego, mózgu oraz wątroby. przed lub po zażyciu preparatów zawierających tę substancję. Suplementy wpływające na stan skóry, włosów, Chrom oddziałuje na metabolizm glukozy i tłusz‑ paznokci. Nutrikosmetyki czów. Wpływa na obniżenie masy ciała, zmniejszenie Najczęściej stosowany jest skrzyp polny, który ilości tkanki tłuszczowej i zwiększenie masy mięśnio‑ działa przeciwbakteryjnie, remineralizująco i regene‑ wej. Jednakże wykazano, iż stosowanie pikolinianu rująco. Stanowi źródło flawonoidów, potasu i krzemu. chromu, chelatu chromu(III), nie wpływa na zmniej‑ Duże ilości tych składników są niezbędne do prawid‑ szenie masy ciała u osób dorosłych z nadwagą. łowego funkcjonowania tkanek szybko rosnących, Stosowanie sprzężonego kwasu linolowego czyli występujących w skórze, włosach i paznokciach. (CLA), zwanego kwasem rumenowym, (który natu‑ Poziom krzemu w organizmie zmniejsza się wraz ralnie występuje w tłuszczu mlecznym) prowadzi do z wiekiem, co powoduje siwienie włosów, kruchość zmniejszenia tkanki tłuszczowej i masy ciała, obniża paznokci i włosów oraz zmniejszenie odporności na stężenie cholesterolu całkowitego i LDL. CLA wyka‑ grzybice i zakażenia bakteryjne. Krzem uczestniczy zuje działanie przeciwzapalne oraz ochronne w pro‑ w biosyntezie kolagenu, podstawowego składnika cesach nowotworowych i rozwoju miażdżycy poprzez tkanki łącznej. Ponadto wzmacnia ścianki naczyń silne właściwości antyoksydacyjne [21-22]. krwionośnych, które stają się bardziej elastyczne, Zielona herbata zawiera związki polifenolowe zmniejsza przepuszczalność naczyń włosowatych oraz – katechiny – o silnych właściwościach antyoksyda‑ przyspiesza procesy gojenia się ran. cyjnych. Takie działanie wykazuje również galusan Aloes zwyczajny (Aloe vera) jest wykorzystywany epigalokatechiny (EGCG), który powoduje zmniej‑ w leczeniu wielu chorób, w tym dermatoz, a także szenie masy ciała poprzez nasilenie termogenezy, w produkcji kosmetyków. Żel aloesowy, uzyskiwany czyli zwiększenia wydalania z organizmu energii pod z miąższu liścia, jest używany zarówno wewnętrznie postacią ciepła, a co za tym idzie, spalania zapasów jak i zewnętrznie; miejscowo jako środek przeciwza‑ tłuszczowych. Wykazano, że ekstrakt z zielonej her‑ palny oraz przyspieszający gojenie się ran i oparzeń. baty redukuje także wysokie ciśnienie krwi, obniża Wykazano, iż żel aloesowy obniża poziom glukozy we poziom cukru, zapobiega rozwojowi nowotworów, krwi u chorych na cukrzycę, zmniejsza poziom lipidów obniża poziom złego cholesterolu. u pacjentów z hiperlipidemią, a także hamuje wydzie‑ lanie pepsyny i kwasu solnego, przez co zapobiega po‑ Suplementy opóźniające proces starzenia wstawaniu choroby wrzodowej żołądka. Badania kliniczne wykazały, że żel aloesowy powoduje znaczne Stosowane są głównie antyoksydanty; witaminy spłycenie zmarszczek, zwiększenie elastyczności skóry (A, C, E), składniki mineralne (cynk, magnez, selen), i wytwarzania prokolagenu. Stosowanie wycią‑ polifenole, lecytyna, koenzym Q10. gów z Aloe vera pomaga w utrzymaniu prawidłowego Flawonoidy (polifenole), w tym fitoestrogeny, są nawilżenia skóry i może być efektywne w leczeniu coraz częściej stosowane w okresie menopauzy w celu suchej skóry. opóźniania oznak starzenia się skóry. Fitoestrogeny Wykazano, że podczas stosowania aloesu mogą należą do związków roślinnych wykazujących podob‑ wystąpić reakcje zapalne skóry, a także trwałe prze‑ ne działanie do estrogenów. Stosowane są izoflawony, barwienia po ekspozycji na promieniowanie UV. Mogą pozyskiwane głównie z nasion soi i innych roślin także wystąpić inne działania niepożądane po zażyciu strączkowych, lignany (zawarte w oleju lnianym) aloesu: problemy żołądkowe, nudności, zawroty i bóle oraz kumestany występujące w nasionach słonecznika głowy, mrowienie w uszach, podwyższone ciśnienie i kiełkach fasoli. Wykazano, że stosowanie fitoestroge‑ krwi, bezsenność, zaburzenia pamięci, wysypki oraz Bojarowicz H, Dźwigulska P. Suplementy diety. Część II. Wybrane składniki suplementów diety oraz ich przeznaczenie 437 wiele innych. Udokumentowane są dane dotyczące Guarana działa stymulująco, znosi zmęczenie fi‑ toksycznego działania aloesu na wątrobę, prowadzące zyczne i psychiczne, zwiększa umiejętność koncentra‑ do stanu zapalnego, który ustępuje po odstawieniu cji i zapamiętywania. Guarana działa także termoregu‑ doustnych preparatów Aloe vera. lacyjne, zwiększa odporność fizyczną. Takie działanie Grupa suplementów diety o działaniu kosmetycz‑ przypisuje się kofeinie zawartej w guaranie, której nym i pielęgnacyjnym nazywana jest nutrikosmetyka‑ jest tu kilkakrotnie więcej niż w ziarnach kawowca. mi (czyli kosmetykami przyjmowanymi i działającymi Ekstrakt z pestek guarany posiada właściwości antyok‑ od wewnątrz). Producenci nutrikosmetyków, jak sydacyjne oraz przeciwbakteryjne. Alkoholowy wyciąg i innych suplementów diety, zapewniają o ich wyso‑ z nasion guarany zwalcza Escherichia coli, ­Pseudomonas kiej skuteczności w walce z konkretnymi problemami fluorescens i Bacillus cereus oraz grzyby: Aspergillus związanymi z urodą. Jednak przed ich zastosowaniem niger, Trichoderma viride i Penicillium ­cyclopium. należy dokładnie zapoznać się ze składem danego Miłorząb japoński (Ginkgo biloba) stosowany jest produktu. Warto dodać, że niektóre suplementy diety w celu poprawy pamięci oraz w leczeniu zaburzeń określono takim mianem jedynie w celu podniesienia nerwowych, takich jak szum w uszach, bóle mięśni ich atrakcyjności. Należy zwrócić uwagę na informa‑ kończyn dolnych pojawiające się podczas wysiłku cję, czy działanie preparatu zostało potwierdzone ba‑ (ustępujące po krótkim odpoczynku). Pozytyw‑ daniami klinicznymi, ponieważ to one mają wyróżniać nie działa na układ sercowo-naczyniowy. Stanowi nutrikosmetyki spośród innych suplementów diety. grupę popularnych fitofarmaceutyków, szczególnie w Europie oraz w Stanach Zjednoczonych. Jednakże, Suplementy wpływające na układ nerwowy, z uwagi na obecność ginkgotoksyn, może powodować koncentrację i witalność działania niepożądane, np. napady drgawek. Z tego Do tej grupy suplementów należą głównie: ko‑ względu zaleca się ograniczone stosowanie Ginkgo feina, lecytyna, cholina, inozytol, tauryna, składniki biloba [36-37]. czynne pozyskiwane z takich roślin jak np. żeń-szeń, Suplementy wspomagające prawidłowy proces guarana, a także witaminy C i E, magnez, aminokwasy, widzenia cynk i selen. Lecytyna jest najbogatszym źródłem choliny, Do substancji odpowiedzialnych za prawidłowy która służy do syntezy acetylocholiny, przekaźnika proces widzenia należą przede wszystkim karotenoidy impulsów nerwowych, decydujących o prawidłowym oraz borówka czernica. Karotenoidy to: α-karoten, przebiegu procesów uczenia i koncentracji umysłowej. β-karoten, kryptoksantyna, likopen, luteina i zeak‑ Substancja ta umożliwia prawidłowe przewodzenie santyna. Są one silnymi antyoksydantami. Ponadto sygnałów w systemie nerwowym i mózgu, usprawnia β-karoten, α-karoten i kryptoksantyna posiadają ak‑ przez to utrwalanie śladów pamięciowych. Jej niedobór tywność zbliżoną do retinolu i stanowią dla organizmu może wpływać na obniżenie sprawności pracy mózgu. źródło witaminy A, niezbędnej do prawidłowego pro‑ Lecytyna zwiększa ponadto zdolność koncentracji cesu widzenia. Luteina zapobiega wyschnięciu błony i odporność na stres oraz zabezpiecza przed rozwo‑ śluzowej oka, chroni przed stanem zapalnym oraz jem zmian degeneracyjnych w układzie nerwowym, pochłania promieniowanie ultrafioletowe. Karoteno‑ a także wspomaga leczenie schorzeń neurologicznych; idy hamują procesy degeneracyjne wzroku, chronią dyskinezy, choroby Alzheimera, Parkinsona. Jest po‑ pigment oczny przed szkodliwym działaniem promie‑ lecana osobom obciążonym wzmożonym wysiłkiem niowania słonecznego i komputerowego. Wskazaniami fizycznym i umysłowym, szczególnie wymagającym do stosowania tych substancji są głównie: uszkodzenie wysokiej i długiej koncentracji. siatkówki, profilaktyka narządu wzroku, słaba ostrość widzenia, suchość i podrażnienie spojówek, łzawienie Żeń-szeń jest bardzo ceniony, ponieważ powszech‑ i kłucie oka oraz ślepota zmierzchowa. nie uważa się, że dodaje energii, poprawia umiejętność koncentracji i zapamiętywania, zwiększa odporność na Pogarszanie się ostrości wzroku i ślepota u osób stres, skraca czas reakcji, podnosi witalność w średnim starszych często jest konsekwencją degeneracji plamki i starszym wieku. Ponadto poprawia funkcjonowanie żółtej. Badania wykazały, iż przyjmowanie wyciągu układu immunologicznego, obniża poziom glukozy we z borówki czernicy zapobiega powstawaniu zmian krwi, pomaga w redukcji nadwagi. Przypuszcza się, że w rogówce i plamce żółtej. składniki aktywne zawarte w żeń-szeniu mogą wyka‑ zywać korzystne działanie na agregację płytek krwi. Suplementy wpływające na narządy ruchu Korzeń żeń-szenia to także legendarny afrodyzjak, Zwyrodnienie stawów należy do schorzeń spo‑ któremu przypisuje się działanie porównywalne z le‑ wodowanych stopniowym pogarszaniem się stanu kami stosowanymi w zaburzeniach erekcji [33-34]. chrząstki. Proces postępuje z wiekiem i jest wynikiem niedokrwienia, niedotlenienia i niedostatecznego za‑ 438 Hygeia Public Health 2012, 47(4): 433-441 opatrywania w niezbędne składniki budulcowe. Dlate‑ siada właściwości euforyzujące, czyli może wpływać go zalecane są suplementy diety odbudowujące narząd na subiektywne odczucie zmęczenia. ruchu, do których należą: glukozamina, chondroityna HMB – β-hydroksy-β-metylomaślan – jest środ‑ i MSM (metylosulfonylometan). Jednakże badania kiem o niepotwierdzonej skuteczności, mimo to sto‑ nie potwierdzają jednoznacznie, że stosowanie takich sowany jest w sporcie wyczynowym, pod warunkiem suplementów wykazuje pozytywne działanie. Należy kontroli masy ciała i siły mięśniowej. HMB należy do pamiętać, że mogą występować także działania nie‑ półproduktów przemiany leucyny i jest wytwarzany pożądane oraz przeciwwskazania. Przykładem może w organizmie; działa ochronnie łagodząc skutki stre‑ być siarczan glukozaminy, który nie jest wskazany dla su związanego z wysiłkiem fizycznym, głodem czy osób cierpiących na cukrzycę. urazami ciała. HMB powoduje ograniczenie rozpadu Glukozamina powoduje zmniejszeniu bólu, białek ustrojowych, nasilenie spalania tłuszczów oraz stosowana jest w leczeniu stanów zapalnych przy obniżenie stężenia cholesterolu we krwi. Jednakże zwyrodnieniach i urazach stawów. Zatrzymuje także nie ma jednoznacznych dowodów, że β-hydroksy-β- degenerację chrząstki i stymuluje jej regenerację. metylomaślan bezpośrednio wpływa na zwiększenie Glukozamina jest bardzo ważnym składnikiem kola‑ masy mięśniowej lub na obniżenie zawartości tkan‑ genu, który odpowiedzialny jest za wiązanie komórek, ki tłuszczowej, mimo to jest często stosowany, np. nadanie elastyczności tkance łącznej w chrząstce w kulturystyce. i ścięgnach. Właśnie z tego powodu coraz częściej wy‑ korzystuje się tę substancję w leczeniu zwyrodnienia Suplementy diety a choroby nowotworowe stawów [41-42]. Prawidłowa dieta, bogata w warzywa i owoce – źródło antyoksydantów, może zmniejszyć ryzyko Suplementy dla sportowców powstania nowotworu. Natomiast większe ryzyko W celu przyspieszenia przyrostu tkanki mięś‑ zachorowania na raka może być spowodowane nie niowej (dzięki czemu zwiększa się odporność na ból, tylko nieprawidłowym odżywianiem, ale również zmęczenie oraz przyspiesza regenerację sił po dużym nieodpowiednią jakością żywności oraz technologią wysiłku) są stosowane: aminokwasy, witaminy i skład‑ przygotowywania potraw. Ponadto niebezpieczne dla niki mineralne, kofeina, sprzężony kwas linolowy zdrowia są produkty o dużej zawartości soli kuchennej, (CLA), kwasy tłuszczowe, siarczan chondroityny, a także żywność wędzona, pieczona i grillowana. glukozamina, β-hydroksy-β-metylomaślan (HMB), Należy podkreślić, że nie ma wystarczających karnityna oraz kreatyna. dowodów potwierdzających zależność pomiędzy Kreatyna (kwas β -metyloguanidynooctowy) suplementami diety a rakiem. Ponadto występują jest związkiem białkowym naturalnie powstającym podejrzenia, że stosowanie niektórych suplementów w organizmie, zbudowanym z glicyny, argininy i me‑ w większych dawkach może wywierać efekt odwrotny tioniny. Występuje w mięśniach oraz syntetyzowana od zamierzonego, tzn. może przyspieszać rozwój wielu jest w wątrobie i nerkach. Keratyna kumulowana nowotworów. jest głównie w mięśniach szkieletowych. Powoduje Dieta bogata w tłuszcze zwierzęce, zwłaszcza przyrost masy ciała; wykorzystywana jest głównie stosowana przez długi czas, sprzyja powstaniu raka, w sportach siłowych. Suplementację należy stosować a głównie dotyczy to zmian patologicznych jelita nie dłużej niż 4-6 tygodni, aby nie doprowadzić do grubego. Duże ilości tłuszczu zwierzęcego zwiększają zwiększenia skurczów mięśniowych, a w szczególności wydzielanie żółci, która przedostaje się do jelita gru‑ do uszkodzenia wątroby i nerek. bego. Bakterie jelitowe rozkładają kwasy żółciowe; W przeciwieństwie do kreatyny, karnityna należy powstają substancje wykazujące działanie karcyno‑ do środków o niepotwierdzonej do końca skutecz‑ genne na nabłonek jelita grubego. Profilaktykę może ności. Zbudowana jest z metioniny i lizyny, a syn‑ stanowić dieta bogata w błonnik, zwłaszcza pozytywne tetyzowana, tak jak kreatyna, w wątrobie i nerkach. działanie wykazuje błonnik fermentujący, pochodzący Występują dwie formy: L-karnityna i D-karnityna, ale np. z otrębów pszennych. Również większe spożycie tylko forma L jest postacią czynną. Do jej głównych warzyw, owoców, zbóż i nasion zmniejsza ryzyko funkcji należy transport kwasów tłuszczowych przez nowotworów jelita. Witaminy i inne antyoksydanty błonę mitochondriów i dlatego jest niezbędna do pra‑ zawarte w warzywach i owocach, neutralizują wolne widłowego funkcjonowania mięśnia sercowego oraz rodniki uszkadzające materiał genetyczny. Należy mięśni szkieletowych. Minimalną zalecaną dzienną podkreślić, że bardziej skuteczne w zmniejszeniu dawką karnityny dla sportowców jest 600-1200 mg, ryzyka raka jelita są witaminy i minerały występujące podczas gdy zapotrzebowanie na nią wynosi 100-300 naturalnie w produktach roślinnych niż suplementy mg. Zbyt duże dawki mogą powodować biegunki oraz multiwitaminowe [46-47]. osłabienie siły mięśni. Wykazano, że L-karnityna po‑ Bojarowicz H, Dźwigulska P. Suplementy diety. Część II. Wybrane składniki suplementów diety oraz ich przeznaczenie 439 Przypuszcza się, że niedobór wapnia i witaminy wielu chorób, między innymi choroby wieńcowej, D w organizmie może zwiększać ryzyko wystąpienia udaru mózgu, czy zaburzeń funkcji poznawczych. wielu nowotworów; okrężnicy, odbytnicy, piersi, żołąd‑ W okresie ciąży może zmniejszać ryzyko powstania ka, trzonu macicy, nerki, jajnika. Również uważa się, raka u potomstwa. Ponadto kwas foliowy zapobiega że rak płuc, trzonu macicy i szpiczak mnogi są ściśle rozwojowi nowotworów u osób dorosłych; głównie związane z poziomem stężenia wapnia i witaminy D. chroni przed rakiem trzustki. Jednak suplementacja Wykazano, że wprowadzenie do codziennej diety może prowadzić do zwiększenia istniejących już zmian większych ilości tych substancji zmniejsza ryzyko nowotworowych i przednowotworowych. Prowadzone powstania nowotworów u kobiet w wieku pomeno‑ są badania dotyczące ustalenia progu, powyżej którego pauzalnym. Witamina D kontroluje ponad 200 ge‑ kwas foliowy działa na nowotwór promująco. nów u człowieka, wiele z nich koduje białka istotne w regulacji proliferacji komórek oraz różnicowania Suplementy diety dla dzieci i apoptozy [48-49]. Zanim dziecko zacznie przyjmować jakiekolwiek Dane dotyczące wpływu selenu na zmniejszenie suplementy diety, należy wykonać szczegółowe ba‑ ryzyka powstania raka płuc, prostaty, czy jelita gru‑ dania morfologiczne, a ewentualny dobór produktu bego, są niejednoznaczne. Wykazano, że selen może skonsultować z lekarzem, który przeprowadzi do‑ poprawić skuteczność różnych chemioterapeutyków. kładny wywiad na temat zdrowia dziecka, przebytych Prawdopodobny mechanizm działania polega na chorób, alergii, czy sposobu odżywiania. usuwaniu produktów reakcji utleniania powstają‑ Wykazano, że w Polsce niedobory u dzieci dotyczą cych podczas stosowania leków. Ponadto selen może głównie witaminy B1, niacyny, miedzi, wapnia, cynku bezpośrednio powodować apoptozę komórek nowo‑ oraz żelaza. Stwierdzono, że ponad 14% badanych tworowych. Jednak należy podkreślić, że przy wyż‑ dzieci przyjmuje suplementy witaminowe, mineralne szych poziomach stężeń działa toksycznie, a granica i witaminowo-mineralne. Suplementacja najczęściej pomiędzy poziomem terapeutycznym a toksycznym stosowana jest w najmłodszej grupie wiekowej (w ba‑ jest niewielka. danej grupie – w wieku 1-3 lat – wynosiła 29% wśród Witamina C jest coraz częściej stosowana w pro‑ dziewczynek oraz 27% wśród chłopców). Od‑ filaktyce oraz leczeniu nowotworów, ponieważ działa setek przyjmujących suplementy ulega zmniejszeniu antyoksydacyjnie, stymuluje układ immunologiczny, w kolejnych grupach wiekowych. Należy podkreślić, hamuje syntezę DNA, RNA i białek w komórkach no‑ że suplementacja u dzieci powinna być stosowana wotworowych. Wpływa na syntezę kolagenu tworząc za‑ w celu zmniejszenia niedoboru niektórych witamin gęszczenia tkanki łącznej wokół zmian nowotworowych i składników mineralnych tylko wtedy, gdy z różnych zapobiegając ich rozprzestrzenianiu się. Pozytywne powodów trudno jest zapewnić dietę pokrywającą działanie kwasu askorbinowego odnotowano głównie wszystkie potrzeby żywieniowe. w terapii nowotworów jamy ustnej, gardła, przełyku, Wśród suplementów dla dzieci istnieje duża żołądka, piersi, płuc, jelita grubego, szyjki macicy. Jed‑ różnorodność, producenci głównie koncentrują się nakże witamina C stosowana w zbyt wysokich dawkach na smaku oraz estetyce opakowania. Stosowanie syn‑ może zwiększać, bądź zmniejszyć działanie leków tetycznych substancji smakowych, konserwujących przeciwnowotworowych. Zaleca się chorym na raka lub innych pomocniczych może znacznie zmniejszać przestrzeganie prawidłowej diety, bogatej w warzywa biodostępność witamin i innych składników. Dlatego i owoce, oraz nieprzekraczanie zalecanego dziennego przy wyborze produktu należy zwrócić uwagę, czy spożycia tej witaminy, a tylko w ostateczności ostrożne preparat zawiera naturalne (większa biodostępność) stosowanie suplementacji. czy syntetyczne substancje barwiące lub smakowe. Witamina E, jako silny przeciwutleniacz, również stosowana jest w profilaktyce i leczeniu nowotworów. Podsumowanie Aktywność przeciwnowotworowa jest związana z za‑ Prawidłowa i zróżnicowana dieta, bogata w wa‑ pobieganiem peroksydacji lipidów, ochroną zdrowych rzywa i owoce, powinna dostarczyć wszystkich skład‑ komórek i korzystnym wpływem na układ odpornoś‑ ników odżywczych, które są niezbędne do prawidło‑ ciowy organizmu. Wykazano, że witamina E istotnie wego funkcjonowania organizmu. Suplementy diety zmniejsza częstość występowania raka gruczołu kro‑ są specyficznymi środkami spożywczymi, które mają kowego i dlatego może być profilaktycznie stosowana na celu uzupełnienie normalnej diety. Ze względu na u mężczyzn z grupy wysokiego ryzyka. Wysokie dawki nieracjonalny sposób odżywiania ich stosowanie staje tej witaminy mogą wpływać na skuteczność leków się zasadne. Suplementy diety stosowane są w celu przeciwnowotworowych [50-51]. wspomagania organizmu, w warunkach obniżonej Kwas foliowy od dawna jest uważany za bez‑ odporności lub niedoborów witamin i składników pieczny składnik żywności stosowany w profilaktyce mineralnych. Istnieje wiele pozytywnych aspektów 440 Hygeia Public Health 2012, 47(4): 433-441 dotyczących przyjmowania suplementów. Niektóre tualne badania morfologiczne dziecka należy skon‑ z nich mogą zmniejszać ryzyko wystąpienia nowotwo‑ sultować się z lekarzem, który po przeprowadzeniu rów. wywiadu może zalecić ewentualną suplementację. Zawsze należy zwracać uwagę na skład produktu Powszechna dostępność suplementów diety oraz oraz jego przeznaczenie. Suplementy diety powinny zachęcające reklamy powodują, iż są one zbyt chętnie być stosowane z rozwagą i najlepiej po konsultacji nabywane, a nieuzasadnione ich stosowanie może z lekarzem lub farmaceutą, szczególnie w przypadku powodować niekorzystne dla zdrowia konsekwencje. równoczesnego zażywania leków. Dlatego postulaty zmian legislacyjnych dotyczących Suplementacja u dzieci jest coraz bardziej po‑ suplementów diety są tak istotne i zasługują na więk‑ wszechna, ale nie zawsze właściwa. Posiadając ak‑ szą uwagę. Piśmiennictwo / References 1. Brzozowska A. Wzbogacanie żywności i suplementacja diety 16. Nazaruk J. Surowce roślinne w żywności i kosmetykach składnikami odżywczymi – korzyści i zagrożenia. Żywn Nauk – nowe trendy. Farm Pol 2006, 62(14): 659-666. Technol Jakość 2001, 4(29): 16-28. 17. Andoh A, TsujikawaT, FujiyamaY. Role of Dietary Fiber and 2. Commission staff working document „Characteristics and Short Chain Fatty Acids in the Colon, Curr Pharm Des 2003, perspectives of the market for food supplements containing 9(4): 347-358. substances other than vitamins and minerals” – Bruksela, 18. Bhupinder SS, Saloni J. Prebiotics, probiotics and synbiotics: 5.12.2008 SEC (2008) 2976. an overview. J Pharm Education Res 2010, 1(2): 13-36. 3. Krasnowska G, Sikora T. Suplementy diety a bezpieczeństwo 19. Nachtigal MC, Patterson RE, et al. Dietary supplements konsumenta. Żywn Nauk Technol Jakość 2011, 4(77): and weight control in a middle-age population. J Altern 5‑23. Complement Med 2005, 11(5): 909-915. 4. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 maja 2010 r. 20. Yazaki Y, Faridi Z, et al. A pilot study of chromium picolinate zmieniające rozporządzenie w sprawie składu oraz for weight loss, J Altern Complement Med 2010, 16(3): oznakowania suplementów diety. Dz.U.10.91.596. 291-299. 5. A Model for Establishing Upper Levels of Intake for Nutrients 21. Salas-Salvadó J, Márquez-Sandoval F, Bulló M. Conjugated and Related Substances. Report of Joint FAO/WHO linoleic acid intake in humans: a systematic review focusing on Technical Workshop on Nutrient Risk Assessment. WHO its effect on body composition, glucose, and lipid metabolism. Headquarters, Geneva 2006. Crit Rev Food Sci Nutr 2006, 46(6): 479‑488. 6. Soni MG, Thurmond TS, et al. Safety of Vitamins and 22. Gaullier JM, Halse J, et al. Supplementation with conjugated Minerals: Controversies and Perspective. Toxicol Sci 2010, linoleic acid for 24 months is well tolerated by and reduces 118(2): 348-55. body fat mass in healthy, overweight humans. J Nutr 2005, 7. Weeden A, Remig V, et al. Vitamin and Mineral Supplements 135(4): 778-784. Have a Nutritionally Significant Impact on Micronutrient 23. Shixian Q, VanCrey B, et al. Green tea extract thermogenesis- Intakes of Older Adults Attending Senior Centers. J Nutr induced weight loss by epigallocatechin gallate inhibition Elder 2010, 29(2): 241-254. of catechol-O-methyltransferase. J Med Food 2006, 9(4): 8. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 9 października 451-458. 2007 r. w sprawie składu oraz oznakowania suplementów 24. Szkutnik-Fiedler D, Jędrzejczyk M, et al. The role of diety. Dz.U.07.196.1425. phytoestrogen therapy in relieving postmenopausal 9. Jarosz M, Bułhak-Jachymczyk B. Normy żywienia człowieka. symptoms. Ginekol Pol 2010, 81(12): 929-934. PZWL, Warszawa 2008. 25. Saleh F, Afnan F, et al. Phytoestrogen intake and cardiovascular 10. Durlach J. Magnez w praktyce klinicznej. PZWL, Warszawa risk markers in bangladeshi postmenopausal women. 1991. Mymensingh Med J 2011, 20(2): 219-225. 11. Kisters K, Al-Tayar H, et al. Magnesium metabolism and 26. Baber R. Phytoestrogens and post reproductive health. cardiovascular diseases, Trace Elements Electrolytes 2011, Maturitas 2010, 66(4): 344-349. 28(1): 70-73. 27. Muta-Takada K, Terada T, et al. Coenzyme Q protects 12. Siener R, Jahnen A, Hesse A. Bioavailability of magnesium against oxidative stress-induced cell death and enhances the from different pharmaceutical formulations. Urol Res 2011, synthesis of basement membrane components in dermal and 39(2): 123-127. epidermal cells. Biofactors 2009, 35(5): 435-441. 13. Jarosz M. Suplementy diety a zdrowie. PZWL, Warszawa 28. Puzanowska-Tarasiewicz H, Kuźmicka L, Tarasiewicz M. 2008. Biological function of some elements and their compounds. 14. Schlegel-Zawadzka M, Barteczko M. Ocena stosowania IV. Silicon, silicon acids, silicones. Pol Merkur Lek 2009, suplementów diety pochodzenia naturalnego w celach 27(161): 423-426. prozdrowotnych przez osoby dorosłe. Żywn Nauk Technol 29. Rodríguez RE, Darias MJ, Díaz RC. Aloe vera as a functional Jakość 2009, 4(65): 375-387. ingredient in foods. Crit Rev Food Sci Nutr 2010, 50(4): 15. Hołderna-Kędzia E. Suplementy diety i żywność funkcjonalna. 305-326. II Kongres nt. Żywność, żywienie a zdrowie w Polsce 30. Cho S, Lee S, et al. Dietary Aloe Vera Supplementation zintegrowanej z Unią Europejską, Warszawa 2004. Post Improves Facial Wrinkles and Elasticity and It Increases the Fitoter 2004, 3(13): 153-155. Type I Procollagen Gene Expression in Human Skin in vivo. Ann Dermatol 2009, 21(1): 6-11. Bojarowicz H, Dźwigulska P. Suplementy diety. Część II. Wybrane składniki suplementów diety oraz ich przeznaczenie 441 31. Dal’Belo SE, Gaspar LR, Maia Campos PM. Moisturizing 43. Mesa JLM, Ruiz JR, et al. Oral Creatine Supplementation effect of cosmetic formulations containing Aloe vera extract and Skeletal Muscle Metabolism in Physical Exercise. Sports in different concentrations assessed by skin bioengineering Med 2002, 32(14), 903-945. techniques. Skin Res Technol 2006, 12(4): 241-246. 44. Karlic H, Lohninger A. Supplementation of l-carnitine in 32. Zeisel SH. What Choline Metabolism Can Tell Us About athletes: does it make sense? Nutrition 2004, 20(7/8): the Underlying Mechanisms of Fetal Alcohol Spectrum 709‑715. Disorders. Mol Neurobiol 2011. http://www.springerlink. 45. Zanchi N, Gerlinger-Romero F, et al. HMB supplementation: com/content/7w8573320n132xw2/fulltext.html clinical and athletic performance-related effects and 33. Kennedy DO, Scholey AB. Ginseng: potential for the mechanisms of action. Amino Acids 2011, 40(4): enhancement of cognitive performance and mood. Pharmacol 1015‑1025. Biochem Behav 2003, 75(3): 687-700. 46. Campos FG, Logullo Waitzberg AG, et al. Diet and colorectal 34. Shamloul R. Natural aphrodisiacs. J Sex Med 2010, 7(1): cancer: current evidence for etiology and prevention. Nutr 39-49. Hosp 2005, 20(1): 18-25. 35. Majhenič L, Škerget M, Knez Ž. Antioxidant and antimicrobial 47. Ryan-Harshman M, Aldoori W. Diet and colorectal cancer: activity of guarana seed extracts. Food Chem 2007, 104(3): Review of the evidence. Can Fam Physician 2007, 53(11): 1258-1268. 1913-1920. 36. Leistner E, Drewke C. Ginkgo biloba and ginkgotoxin. J Nat 48. Peterlik M, Grant WB, Cross HS. Calcium, vitamin D and Prod 2010, 73(1): 86-92. cancer. Anticancer Res 2009, 29(9): 3687-3698. 37. Smith PF, Zheng Y, Darlington CL. Ginkgo biloba extracts 49. Lappe JM, Travers-Gustafson D, et al. Vitamin D and calcium for tinnitus: More hype than hope? J Ethnopharmacol 2005, supplementation reduces cancer risk: results of a randomized 100(1-2): 95-99. trial. Am J Clin Nutr 2007, 85(6): 1586-1591. 38. Szterk A, Lewicki PP. Karotenoidy i ich funkcje biologiczne. 50. Norman HA, Butrum RR, et al. The role of dietary Przemysł Spożywczy 2007, 61(7): 32-34. supplements during cancer therapy. J Nutr 2003, 133(11 39. Canter PH, Ernst E. Anthocyanosides of Vaccinium myrtillus Suppl 1): 3794-3799. (bilberry) for night vision--a systematic review of placebo- 51. Morley S, Thakur V, et al. Tocopherol transfer protein controlled trials. Surv Ophthalmol 2004, 49(1): 38-50. sensitizes prostate cancer cells to vitamin E. J Biol Chem 40. Stuber K, Sajko S, Kristmanson K. Efficacy of glucosamine, 2010, 285(46): 35578-35589. chondroitin, and methylsulfonylmethane for spinal 52. Kim YI. Folic acid supplementation and cancer risk: degenerative joint disease and degenerative disc disease: point. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev 2008, 17(9): a systematic review. J Can Chiropr Assoc 2011, 55(1): 2220‑2225. 47‑55. 53. Szponar L, Stoś K, Ołtarzewski MG. Suplementy diety 41. Reginster JY, Bruyere O, Neuprez A. Current role of w żywieniu dzieci i młodzieży. Pediatria Współczesna. glucosamine in the treatment of osteoarthritis. Rheumatology Gastroenterologia. Hepatol Żywienie Dziecka 2007, 9(1): 2007, 46(5): 731-735. 41-44. 42. Nakamura H. Application of glucosamine on human disease – Osteoarthritis. Carbohydr Polymers 2011, 84(2): 835‑839.