H ΣΥΓΚΡΌΤΗΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ PDF

**H συγκρότηση της πόλεως** *Στις προηγούμενες παραγράφους των Πολιτικών ο Αριστοτέλης απέδειξε ότι η πόλις ανήκει στην κατηγορία που υπάρχουν εκ φύσεως και ότι ο άνθρωπος είναι πολιτικόν ζῶον, δηλαδή έχει την φυσική τάση να συνυπάρχει με άλλους ανθρώπους συγκροτώντας πολιτικές κοινωνίες.* *Στη νέ...

**H συγκρότηση της πόλεως** *Στις προηγούμενες παραγράφους των Πολιτικών ο Αριστοτέλης απέδειξε ότι η πόλις ανήκει στην κατηγορία που υπάρχουν εκ φύσεως και ότι ο άνθρωπος είναι πολιτικόν ζῶον, δηλαδή έχει την φυσική τάση να συνυπάρχει με άλλους ανθρώπους συγκροτώντας πολιτικές κοινωνίες.* *Στη νέα ενότητα ο φιλόσοφος παρουσιάζει τα θετικά επακόλουθα της πολιτικής-κοινωνικής συμβίωσης, υπογραμμίζοντας ιδιαίτερα τον ρόλο της δικαιοσύνης και της αρετής ως συστατικού στοιχείου της πόλης και ως καταλυτικού παράγοντα για την εξέλιξη των ανθρώπινων κοινωνιών.* ***Ο Αριστοτέλης δεν διαφοροποιείται από τη βασική ιδέα του πρωταγόρειου μύθου: η δημιουργία της πολιτικής κοινωνίας είναι αποτέλεσμα μιας φυσικής εξελικτικής πορείας, που απέβλεπε τόσο στην επιβίωση όσο και στην ευτυχία των ανθρώπων· και ουσιαστική, δομική προϋπόθεση για τη δημιουργία των πόλεων αλλά και την αντοχή τους μέσα στον χρόνο είναι το αίσθημα του δικαίου και οι θεσμοί εύρεσης και πραγμάτωσής του μέσα στις πόλεις. Στο πλαίσιο αυτό, τονίζει ο φιλόσοφος, οι πανάρχαιοι ιδρυτές των διαφόρων πόλεων, για τους οποίους καθεμιά είχε τις δικές της μυθολογικές παραδόσεις, λειτούργησαν ως καταλύτης της φυσικής εξέλιξης.*** **ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Πολιτικά, 1.12, 1253a29-39** Φύσει μὲν οὖν ἡ ὁρμὴ ἐν πᾶσιν ἐπὶ τὴν τοιαύτην κοινωνίαν \[: την πόλιν\]· ὁ δὲ πρῶτος συστήσας μεγίστων ἀγαθῶν αἴτιος. Ὥσπερ γὰρ καὶ τελεωθεὶς βέλτιστον τῶν ζῴων ἄνθρωπός ἐστιν, οὕτω καὶ χωρισθεὶς νόμου καὶ δίκης χείριστον πάντων. Χαλεπωτάτη γὰρ ἀδικία ἔχουσα ὅπλα· ὁ δὲ ἄνθρωπος ὅπλα ἔχων φύεται φρονήσει καὶ ἀρετῇ, οἷς ἐπὶ τἀναντία ἔστι χρῆσθαι μάλιστα. Διὸ ἀνοσιώτατον καὶ ἀγριώτατον ἄνευ ἀρετῆς, καὶ πρὸς ἀφροδίσια καὶ ἐδωδὴν χείριστον. Ἡ δὲ δικαιοσύνη πολιτικόν· ἡ γὰρ δίκη πολιτικῆς κοινωνίας τάξις ἐστίν, ἡ δὲ δικαιοσύνη τοῦ δικαίου κρίσις. **ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ** Φυσική, επομένως, είναι η ορμή που σπρώχνει όλους τους ανθρώπους σ' αυτή την κοινωνία. Κι εκείνος που τη σύστησε πρώτος έγινε αιτία των μεγαλυτέρων αγαθών. Γιατί, αν ο άνθρωπος είναι το ανώτερο από τα όντα, όταν φθάσει στην τελειότητά του, έτσι κι όταν διακόπτει κάθε σχέση με το νόμο και τη δικαιοσύνη, γίνεται το χειρότερο απ' όλα. Γιατί η αδικία είναι ανυπόφορη όταν διαθέτει όπλα, και ο άνθρωπος γεννιέται έχοντας όπλα την φρόνηση και την αρετή, τα οποία μπορεί να χρησιμοποιήσει και για αντίθετους σκοπούς. Γι' αυτό ο χωρίς αρετή άνθρωπος είναι το πιο ανόσιο, το πιο άγριο ον, και το πιο επιρρεπές στις ερωτικές ηδονές και τη λαιμαργία. Η δικαιοσύνη είναι πολιτική αξία και αποτελεί κανόνα της κοινωνίας. Και η ορθή εφαρμογή της καθορίζει τι είναι δίκαιο. ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ **Θέμα** Η φύσει συγκρότηση της πόλης και οι ολέθριες επιπτώσεις για την κοινωνία από τη χρήση των φυσικών εφοδίων του ανθρώπου από ανθρώπους χωρίς αρετή και άδικους. **Δομικά στοιχεία** 1\. Η φυσική τάση του ανθρώπου να συνυπάρχει με τους άλλους στην κοινωνία. 2\. Ο άνθρωπος είναι το ανώτερο από όλα τα όντα, όταν φτάνει στην τελειότητά του και, το χειρότερο, όταν παύει να ακολουθεί το νόμο και τη δικαιοσύνη. 3\. Ο άνθρωπος γεννιέται εφοδιασμένος με όπλα, για να υπηρετήσει τη φρόνηση και την αρετή. 4\. Ο δίχως αρετή άνθρωπος είναι το πιο άγριο και ανόσιο από όλα τα όντα. 5\. Η δικαιοσύνη συγκρατεί την τάξη και είναι συστατικό στοιχείο της πόλης. Τα Πολιτικά αποτελούν κατά κάποιον τρόπο συνέχεια, προέκταση των Ηθικών Νικομαχείων. Και τούτο διότι το πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσεται και αξιολογείταιη ηθική συμπεριφορά του ανθρώπου είναι η οργανωμένη πολιτική κοινότητα, η *πόλις.* Η *πόλις* είναι μια συγκεκριμένη μορφή κοινωνίας, εξελικτική τελειοποίηση πρότερων και ατελών κοινωνικών μορφωμάτων, του *οἴκου* και της *κώμης*. Δεν αποβλέπει όμως, όπως αυτά, μόνο στην επιβίωση των μελών της αλλά και στη συλλογική και ατομική ευτυχία των *πολιτῶν*. Κατά τον Αριστοτέλη υπάρχουν τρία είδη φυσικών κοινωνικών σχηματισμών , κοινωνικών οντοτήτων, που αξιολογούνται με κριτήριο την πορεία τους από τη δημιουργία προς την ολοκλήρωση (τελολογική προσέγγιση). Οι μορφές αυτές ιεραρχικά είναι οι εξής : **οἰκία :** οικογένεια, οἶκος →, η οικία αποτελεί την πρώτη μορφή πολιτικής κοινότητας, την πρώτη κοινωνική ομάδα στην οποία εντάσσεται ο άνθρωπος με τη γέννησή του, δηλαδή την οικογένεια. Η οικία σχηματίζεται με τη φυσική ένωση του άντρα με τη γυναίκα και καλείται να καλύψει την ανάγκη αναπαραγωγής του είδους, διευρύνεται δηλαδή με τη γέννηση των παιδιών. Σκοπός της οικογένειας πέρα από τη διαιώνιση του είδους είναι η εξασφάλιση των βασικών βιοτικών αναγκών των μελών της, όπως για παράδειγμα η τροφή και η στέγη. **κώμη :** προέρχεται από τη συνένωση πολλών οικογενειών και αποτελεί μια πιο σύνθετη μορφή κοινωνικής οργάνωσης με στόχο να ικανοποιήσει όχι τις απλές βιοτικές ανάγκες αλλά και ανάγκες πνευματικότερες όπως η ανάγκη για λατρεία του θείου ή η απόδοση δικαιοσύνης. **πόλις :** προκύπτει από την ένωση πολλών συνοικισμών (κωμών) και αποτελεί την ολοκληρωμένη μορφή κοινωνικής οργάνωσης *«μια κοινωνική οντότητα τέλεια»* : είναι το ***τέλος*** των δύο προηγούμενων μορφών κοινωνικής συμβίωσης με το νόημα ότι ικανοποιεί ακόμη πιο υψηλές ανάγκες του ανθρώπου ˙ *«πέτυχε τελικά την ύψιστη αυτάρκεια, στην πραγματικότητα όμως υπάρχει για να εξασφαλίζει την καλή ζωή»*. Από τον Αριστοτέλη χαρακτηρίζεται κοινωνία πολιτική. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, τόσο η κοινωνικότητα του ανθρώπου όσο και η σύσταση της *πόλεως* ανάγονται στη φύση, είναι φυσικά φαινόμενα. Δεν αποκλείεται η συγκεκριμένη διδασκαλία του φιλοσόφου να αποτελεί απάντηση σε ορισμένους σοφιστές που υποστήριζαν ότι οι πολιτικοί θεσμοί και οι νόμοι αποτελούν προϊόντα ανθρώπινα, κοινωνικές συμβάσεις που έρχονται σε σύγκρουση με τις φυσικές διεργασίες. Θεωρεί ότι η πολιτική κοινότητα δημιουργήθηκε από φυσική αναγκαιότητα **(«φύσει»)**, ήταν έμφυτη δηλαδή στον άνθρωπο η ανάγκη να συμβιώνει με άλλους ανθρώπους σε κοινωνίες οργανωμένες με πολίτευμα, θεσμούς και νόμους (ο άνθρωπος είναι «φύσει ζῷον πολιτικόν»). **Για ποια τάση του ανθρώπου κάνει λόγο ο Αριστοτέλης;** «Φύσει μὲν οὖν ἡ ὁρμὴ ἐν πᾶσιν ἐπὶ τὴν τοιαύτην κοινωνίαν \[: την πόλιν\]» Ο Αριστοτέλης ανακεφαλαιώνοντας όσα έχει αναφέρει στις προηγούμενες ενότητες των Πολιτικών, υποστηρίζει ότι η πόλη υπάρχει εκ φύσεως και αποτελεί μια ολοκληρωμένη μορφή συμβίωσης. Αυτής της μορφής η συνύπαρξη έχει ως κίνητρο, κατά τον Αριστοτέλη, όχι μόνο το συμφέρον αλλά και την επιθυμία τους να συμβιώσουν. Ανεξάρτητα δηλαδή από το συμφέρον οι άνθρωποι επιθυμούν να συμβιώσουν. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στα «Πολιτικά» του (*Πολιτικά* 1278 b 21): «φίλοι κοινωνοῦσι καὶ μηδὲν δεόμενοι τῆς παρ' ἀλλήλων βοηθείας οὐκ ἔλαττον ὀρέγονται τοῦ συζῆν»˙ δηλαδή, ακόμα κι αν δεν χρειάζονται ο ένας τη βοήθεια του άλλου, δεν μειώνεται καθόλου η επιθυμία τους να συμβιώνουν με άλλους ανθρώπους. Άρα, στον άνθρωπο ενυπάρχει φύσει η τάση (ὁρμή) προς το κοινωνεῖν. **Ποιος είναι αυτός που πρώτος συγκρότησε την πόλη και γιατί χαρακτηρίζεται ως ένας από τους πιο μεγάλους ευεργέτες του ανθρώπου; «**ὁ δὲ πρῶτος συστήσας μεγίστων ἀγαθῶν αἴτιος.» Με τη φράση «εκείνος που πρώτος συγκρότησε την πόλη» ο Αριστοτέλης εννοεί ότι για την σύσταση της πόλης είναι απαραίτητη η **σύμπραξη του ανθρώπου**. Η ερμηνεία αυτή δεν αναιρεί την αριστοτελική θέση ότι η πόλη υπάρχει εκ φύσεως. Είναι προφανές ότι η φύση έδωσε στον άνθρωπο την τάση να συμβιώνει με άλλους ανθρώπους και να οργανώνει κοινωνίες, όμως ο άνθρωπος ήταν αυτός που πρώτος έκανε πραγματικότητα αυτή την τάση. Γίνεται λοιπόν κατανοητό ότι η πρόταση συμπληρώνει τις απόψεις του φιλοσόφου για τη φυσική προέλευση της πόλης. Η οργάνωση, η συγκρότηση της πόλης δεν έγινε λοιπόν αυτόματα, αλλά προαπαιτούσε την ενέργεια ανθρώπου ευεργέτου, προικισμένου με λόγο (ενδιάθετο και έναρθρο). Είναι λοιπόν κατανοητό ότι για την συγκρότηση της πόλης είναι απαραίτητη η συνεργασία της φύσης και της τέχνης των ανθρώπων. Η φύση έδωσε στον άνθρωπο την τάση να συμβιώνει με άλλους ανθρώπους και να οργανώνει κοινωνίες, όμως ο ίδιος ήταν που έκανε πραγματικότητα αυτή την τάση, αξιοποιώντας τις δυνάμεις με τις οποίες ήταν εφοδιασμένος από την φύση. **«Γιατί, αν ο άνθρωπος είναι το ανώτερο από τα όντα, όταν φθάσει στην τελειότητά του, έτσι κι όταν διακόπτει κάθε σχέση με το νόμο και τη δικαιοσύνη, γίνεται το χειρότερο απ' όλα»** Η λέξη γὰρ με την οποία εισάγεται η περίοδος αυτή αιτιολογεί την προηγούμενη φράση, ότι εκείνος που πρώτος συγκρότησε την πόλη, υπήρξε ένας από τους πιο μεγάλους ευεργέτες του ανθρώπου. Από το σημείο αυτό ο Αριστοτέλης παραθέτει μια σειρά στοχασμών, με τους οποίους: α. αιτιολογεί γιατί χαρακτηρίζει αυτόν που πρώτος συγκρότησε την πόλη ως μέγιστο ευεργέτη β. συνδέει την ηθική με την πολιτική. Αρχικά ο φιλόσοφος αναφέρεται στην τελείωση του ανθρώπου. Με τον όρο τέλος ο Αριστοτέλης δηλώνει τον απώτερο σκοπό, τον λόγο, μιας σειράς ενεργειών ή την ολοκληρωμένη μορφή προς την πραγμάτωση της οποίας τείνει ένα ον. Έτσι, το τέλος λειτουργεί ως πρωθύστερο αίτιο και αρχή· δεν είναι αποτελείωμα αλλά τελείωση, η ορθή ολοκλήρωση μιας συγκεκριμένης διαδικασίας. Ο άνθρωπος τελειοῦται, όταν ολοκληρώσει τη σωματι­κή και πνευματική του ανάπτυξη και φτάσει στην πληρότητα των δυνατοτήτων του. Τότε μόνο μπορεί να πετύχει την ευτυχία. Βλ. Ἠθικὰ Μεγάλα, 1.4.5, 1185a1-4: «Αφού, πάλι, η ευτυχία είναι τέλειο αγαθό και τελικός στόχος, δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι και ο άνθρωπος που θα την έχει θα είναι τέλειος-ολοκληρωμένος (την ευτυχία δεν θα την έχει ένα παιδί, ούτε υπάρχει παιδί ευτυχισμένο, αλλά θα την έχει ο ενήλικος, για τον λόγο ότι αυτός είναι ολοκληρωμένος άνθρωπος)» (μετάφραση Β. Μπετσάκος). Ασφαλώς και δεν αποστερεί ο Αριστοτέλης τη δυνατότητα της ευτυχίας από το παιδί· δεν λέει πως δεν υπάρχουν παιδιά ευτυχισμένα! Αυτό που ο φιλόσοφος αρνείται στην παιδική ηλικία είναι η ευτυχία στην ολοκληρωμένη της μορφή, η ευτυχία ενός ενήλικου· αυτήν και μόνο αυτήν δεν μπορούν να έχουν τα παιδιά. Ο άνθρωπος, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, έχει προικιστεί από τη φύση, μόνος αυτός από τα άλλα ζώα, με τη λογική και τον έναρθρο λόγο, που του δίνουν τη δυνατότητα να αντιλαμβάνεται έννοιες όπως το αγαθό και το κακό, το ωφέλιμο και το βλαβερό, το δίκαιο και το άδικο, και να τις μορφοποιεί και να τις εκφράζει. Ο φιλόσοφος θεωρεί ότι, όταν ο άνθρωπος χρησιμοποιεί τη λογική («φτάνει στην τελειότητά του») και ζει σύμφωνα με τους νόμους και τη δικαιοσύνη, είναι το ανώτερο από όλα τα όντα. Ο νόμος και η δικαιοσύνη τον βοηθούν να τηρεί το μέτρο και τη σωστή στάση απέναντι στα πάθη, και συνεπώς εξασφαλίζουν την τάξη, την αλληλεγγύη και τον αμοιβαίο σεβασμό μεταξύ των μελών της κοινωνίας. Επομένως, **η τήρηση των νόμων και η εφαρμογή της δικαιοσύνης** αποτελούν, για τον Αριστοτέλη, τον **αναγκαίο περιορισμό** για να τελειωθεί ο άνθρωπος, να ολοκληρώσει τον φυσικό του προορισμό. Γι΄αυτό άλλωστε ο Αριστοτέλης έχει χαρακτηρίσει ως έναν από τους πιο μεγάλους ευεργέτες του ανθρώπου αυτόν που πρώτος συγκρότησε την πόλη, επειδή θεσπίζοντας νόμους και επιβάλλοντας τη δικαιοσύνη, απομάκρυνε όλα τα ανυπόφορα και ολέθρια κακά που επιφέρει η άδικη χρήση από τον άνθρωπο των εφοδίων του. Αντίθετα, μακριά από τους νόμους και τη δικαιοσύνη ο άνθρωπος μπορεί να γίνει το χειρότερο από όλα τα όντα, το πιο άγριο θηρίο, καθώς επιστρέφει στον θηριώδη τρόπο , εκεί όπου δεν κυριαρχεί η λογική αλλά τα άλογα ένστικτα και τα πάθη. Η ορθότητα αυτής της άποψης αποδεικνύεται παρακάτω με την εξέταση των βλαβερών συνεπειών της αδικίας, που προκύπτουν αν ο άνθρωπος δεν χρησιμοποιήσει σωστά, υπηρετώντας δηλαδή τη φρόνηση και την αρετή, τα όπλα που του χάρισε η φύση. Τα επιχειρήματά του θα τα αναπτύξει με τη μέθοδο «**ἐκ τοῦ ἀντιθέτου**»: θα μιλήσει δηλαδή πρώτα για τις επιπτώσεις της αδικίας, για να καταλήξει στο ζητούμενο, στη μεγάλη δηλαδή σημασία που έχει η δικαιοσύνη για τη συγκρότηση της πολιτικής κοινωνίας. **«Γιατί η αδικία είναι ανυπόφορη όταν διαθέτει όπλα, και ο άνθρωπος γεννιέται έχοντας όπλα την φρόνηση και την αρετή, τα οποία μπορεί να χρησιμοποιήσει και για αντίθετους σκοπούς»** Με τη λέξη «όπλα» δεν αναφέρεται ο Αριστοτέλης σε πολεμικά όπλα αλλά στις δυνάμεις και τις ικανότητες με τις οποίες εφοδίασε η φύση τον άνθρωπο. Αυτά τα όπλα είναι τα φυσικά του πάθη και ο λόγος (νους) και η γλώσσα. Αν ο άνθρωπος τα χρησιμοποιήσει για να διαπράττει αδικίες, αυτό γίνεται ανυπόφορο, αφού αυτά του δόθηκαν για να υπηρετήσει τη φρόνηση και την αρετή. Ωστόσο, κάποιοι χρησιμοποιούν τα όπλα αυτά για να διαπράττουν αδικίες. Αυτή η χρήση τους είναι ολέθρια, γιατί με όπλο τον λόγο ο άνθρωπος μπορεί να επινοήσει πιο αποτελεσματικούς και πιο πολλούς τρόπους για να κάνει αδικίες. Όπως γράφει ο Αριστοτέλης στα «Ηθικά Νικομάχεια», ένας κακός άνθρωπος μπορεί να κάνει απείρως περισσότερα κακά από ένα θηρίο (*Ηθικά Νικομάχεια* 1150 a: «μυριοπλάσια γὰρ ἂν κακὰ ποιήσειεν ἄνθρωπος κακὸς θηρίου»). Με άλλα λόγια, τα φυσικά όπλα του ανθρώπου τον καθιστούν ικανό για το καλύτερο και για το χειρότερο. Η χρήση τους εξαρτάται από τις ενέργειες και την προαίρεσή του. Ο ίδιος ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να επιλέξει αν θα παρασυρθεί από τις άλογες παρορμήσεις και τα φυσικά του πάθη και θα καταλήξει «το πιο ανόσιο, το πιο άγριο ον, και το πιο επιρρεπές στις ερωτικές ηδονές και τη λαιμαργία» ή αν θα εισαγάγει τον ορθό λόγο στον χειρισμό τους και θα τα αξιοποιήσει για να υπηρετήσει την φρόνηση και την αρετή. Η έννοια της προαίρεσης και της ελεύθερης επιλογής είναι παρούσα στη ζωή του ανθρώπου. Για την πληρέστερη κατανόηση του κειμένου θα πρέπει να διευκρινιστεί η λέξη φρόνησις. Εδώ σημαίνει τη διανοητική ικανότητα του ανθρώπου στο σύνολό της. Ο όρος, δηλαδή, δεν έχει την ειδική σημασία της πρακτικής σοφίας, της ικανότητας να παίρνει ο άνθρωπος τις σωστές αποφάσεις σε καθημερινά συμβάντα της ζωής του. Με αυτή την ειδικότερη σημασία χρησιμοποιεί συχνά ο Αριστοτέλης τον όρο φρόνησις στα Ἠθικὰ Νικομάχεια. φύεται ἀρετῇ: Η φράση δεν σημαίνει ότι η αρετή είναι έμφυτη στον άνθρωπο, αλλά ότι ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα και τις προϋποθέσεις να την αποκτήσει, ίσως και έχει μια έμφυτη τάση προς αυτήν. Την ίδια θέση διατυπώνει και ο Πλάτωνας στους «Νόμους» του λέγοντας ότι ο άνθρωπος γίνεται το πιο άγριο από όλα τα ζώα της πλάσης, αν δεν πάρει σωστή αγωγή (*Νόμοι* 766 a 1: «ἄνθρωπος δέ, ὥς φαμεν, ἥμερον, ὅμως μὴν παιδείας μὲν ὀρθῆς τυχὸν καὶ φύσεως εὐτυχοῦς, θειότατον ἡμερώτατόν τε ζῷον γίγνεσθαι φιλεῖ, μὴ ἱκανῶς δὲ ἢ μὴ καλῶς τραφὲν ἀγριώτατον, ὁπόσα φύει γῆ»). **Οι αρνητικές συνέπειες της αδικίας και της έλλειψης αρετής** Ο Αριστοτέλης δίνει με σαφήνεια και έμφαση τις βλαβερές επιπτώσεις της αδικίας. Έτσι με μια **σειρά αρνητικών προσδιορισμών** χαρακτηρίζει την αδικία ως «το πιο ανυπόφορο και πιο ολέθριο πράγμα», ενώ τον άνθρωπο που δεν διαθέτει αρετή, δηλαδή τον άδικο, ως: \ \ α) «το πιο ανόσιο ον» στις σχέσεις του με το θείο. Με το επίθετο «ανόσιος» ο Αριστοτέλης χαρακτηρίζει τον άνθρωπο που δεν ζει σύμφωνα με τη λογική, αλλά κυριαρχείται από τα πάθη και τις επιθυμίες. Κινείται στη συμπεριφορά απέναντι στους θεούς έξω από τα όρια του μέτρου, επιδίδεται σε ακολασίες και δεν έχει κανέναν ηθικό φραγμό. Προσβάλλει τα θεία, παραβιάζει τους άγραφους νόμους και τους ηθικούς κανόνες.\ β) «το πιο άγριο», το πιο επιθετικό στις σχέσεις με τους άλλους ανθρώπους. Ο άνθρωπος που αποστασιοποιείται από τη φρόνηση, τον ορθό λόγο και την ηθική δεν μπορεί να οικοδομήσει φιλικές σχέσεις στα πλαίσια της κοινωνικής συμβίωσης. Τη συμπεριφορά του προς τους άλλους χαρακτηρίζουν η αγριότητα, η επιθετικότητα, το μίσος και η αντιπαλότητα.\ γ) «το χειρότερο από όλα τα όντα» στις ερωτικές απολαύσεις και στις απολαύσεις του φαγητού. Ένας τέτοιος άνθρωπος λειτουργεί χωρίς καμιά εγκράτεια απέναντι στα κατώτερα πάθη του και στις άλογες ορέξεις του, παραδίδεται σε αυτά, γίνεται αναίσχυντος και ακόλαστος, σε σημείο που να καθίσταται το χειρότερο απ΄όλα τα όντα. **Η δικαιοσύνη συστατικό στοιχείο της πόλης.** Ο Αριστοτέλης εκλαμβάνει τη δικαιοσύνη ως πολιτικό αγαθό, δηλαδή εφικτή μόνο μέσα στην πόλη. Αποτελεί κατά τη γνώμη του, συστατικό στοιχείο της πόλης, επειδή είναι σε θέση να εξασφαλίσει την τάξη και την οργάνωση μέσα στην πολιτική κοινωνία. Έτσι, λοιπόν, η δικαιοσύνη νοείται ως: α) **αρετή**: είναι η ιδιότητα ενός ανθρώπου να πράττει σύμφωνα με τους γραπτούς ή τους άγραφους νόμους. Είναι η τήρηση των αρχών του δικαίου από τα μέλη μιας κοινωνίας, με την ορθή εφαρμογή των γραπτών νόμων και το σεβασμό των άγραφων νόμων. β) **θεσμός της πολιτείας**: είναι το σύνολο των κανόνων που εξασφαλίζουν την τάξη και την αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη, που ορίζει την απόδοση στον καθένα αυτού που του αξίζει, την αντιμετώπισή του σύμφωνα με τους κανόνες οι οποίοι ρυθμίζουν την οργάνωση του κράτους και τις σχέσεις των πολιτών προς αυτό (διανεμητική και διορθωτική δικαιοσύνη). γ) **κοινωνική αρετή**: η ιδιότητα του ατόμου να ζει σύμφωνα με την κοινωνική ηθική της πόλης. Η ύπαρξη της δικαιοσύνης αποτελεί την προϋπόθεση για την ύπαρξη και όλων των άλλων αρετών. Η δικαιοσύνη ως θεσμός της πολιτείας και ως κοινωνική αρετή έχει σαφή πολιτική διάσταση, αφού αυτός που την ασκεί δεν την επιδιώκει μόνο για τον εαυτό του, αλλά για το σύνολο της κοινωνίας. Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζοντας την δικαιοσύνη με την πολιτική κοινωνία, καταξιώνει το πνεύμα του αλτρουισμού και της κοινωνικής αλληλεγγύης, αλλά και θεσμικά κατοχυρώνει την τήρηση και την απόδοση του Δικαίου, ως θεμέλιο συνοχής της πολιτικής κοινωνίας. **Η κεφαλαιώδης σημασία της Δικαιοσύνης για την πολιτική κοινότητα** Η σημασία της Δικαιοσύνης για την πολιτική κοινότητα επιβεβαιώνει την ιδιότητα του ανθρώπου ως όντος πολιτικού. Όπως στον πλατωνικό Πρωταγόρα η αιδώς και η δίκη αποτελούν τους συνεκτικούς δεσμούς της κοινωνίας, τα στοιχεία δηλαδή εκείνα που επιτρέπουν στους ανθρώπους να ομονοήσουν καθώς και να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις της πολιτικής τέχνης, κάτι παρεμφερές συμβαίνει και εδώ. Η Δικαιοσύνη, ισχυρίζεται ο Αριστοτέλης, εμπεδώνει στην πολιτική κοινωνία την τάξη, προϋπόθεση απαραίτητη για την εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας. Η δικαιοσύνη είναι η κορυφαία αρετή, η συνισταμένη των αρετών («Κάθε αρετή γενικά περιλαμβάνεται στη δικαιοσύνη»). Είναι η ηθική εκείνη αξία που χρησιμοποιείται ως κριτήριο για τη στάθμιση κάθε φορά του δικαίου. Η Δικαιοσύνη είναι ουσιώδες συστατικό στοιχείο της πολιτικής κοινότητας. **Οι νόμοι και η δικαιοσύνη ως σημεία σύζευξης ηθικής και πολιτικής** Υπάρχει μια βαθύτερη σχέση ανάμεσα στην ηθική διαμόρφωση του ανθρώπου και την εύρυθμη λειτουργία της πολιτικής κοινότητας. Η πόλη δεν μπορεί να ευημερήσει αν οι πολίτες δεν αναπλαστούν ηθικά. Και αντιστρόφως η ηθική διάπλαση των πολιτών είναι ανέφικτη αν η πόλη δεν εκπληρώσει ένα ευρύτερο νοούμενο καθήκον προς αυτούς, αν δηλαδή με τους θεσμούς, με τους νόμους, με τους άρχοντες και την πολιτική πράξη, και γενικότερα με την περιρρέουσα ατμόσφαιρα δεν λειτουργήσει ως «παίδευσις» των πολιτών, όπως λέει ο Περικλής στον Επιτάφιο του. **Γενικά συμπεράσματα** - Η πόλη είναι ο χώρος όπου πραγματώνεται η αρετή, γενικά, και ειδικότερα η κατ' εξοχήν αρετή, η Δικαιοσύνη. - Η δικαιοσύνη εξανθρωπίζει τον άνθρωπο, και χωρίς αυτήν καταντά το αγριότερο και το πιο ακόλαστο ζώο. - Μόνο η Δικαιοσύνη εγγυάται την εύρυθμη λειτουργία της πολιτικής κοινότητας, γιατί επιτρέπει στον άνθρωπο να ζει σε απόλυτη συμφωνία με την κοινωνική ηθική της πόλης.  Όπου υπάρχει δικαιοσύνη, δεν μπορεί παρά να υπάρχουν και οι άλλες αρετές (εν δικαιοσύνη συλλήβδην πασα αρετή εστί). - Μόνο μέσα στην πολιτική κοινότητα εδραιώνεται και καρποφορεί η Δικαιοσύνη. Κατά συνέπεια, η τελείωση του ανθρώπου επιτυγχάνεται στους κόλπους της πόλης, σε αυτό το θερμοκήπιο της αρετής και της δικαιοσύνης. Το γεγονός ότι μόνο με τη Δικαιοσύνη επιτυγχάνεται στην πόλη η τελείωση του ανθρώπου επιβεβαιώνει και την ιδιότητά του ως πολιτικού όντος και την πεποίθηση ότι ηθική και πολιτική συνυπάρχουν, συνυφαίνονται και επηρεάζονται αμοιβαία, **Σύγκριση Πρωταγόρα -- Αριστοτέλη** - Ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως πολιτικον ζώον και πως η πόλη είναι μία φυσική ύπαρξη που έχει σαν σκοπό την εξασφάλιση όχι μόνο των βιοτικών αναγκών του ανθρώπου αλλά και την εξασφάλιση μιας ανώτερα ποιοτικά ζωής που αποσκοπεί στην αυτάρκεια και μέσω αυτής στην ευδαιμονία. Αυτής της μορφής η συνύπαρξη έχει ως κίνητρο, κατά τον Αριστοτέλη, όχι μόνο το συμφέρον αλλά και την επιθυμία τους να συμβιώσουν. Ανεξάρτητα δηλαδή από το συμφέρον οι άνθρωποι επιθυμούν να συμβιώσουν. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στα «Πολιτικά» του (*Πολιτικά* 1278 b 21): «φίλοι κοινωνοῦσι καὶ μηδὲν δεόμενοι τῆς παρ' ἀλλήλων βοηθείας οὐκ ἔλαττον ὀρέγονται τοῦ συζῆν»˙ δηλαδή, ακόμα κι αν δεν χρειάζονται ο ένας τη βοήθεια του άλλου, δεν μειώνεται καθόλου η επιθυμία τους να συμβιώνουν με άλλους ανθρώπους. Άρα, στον άνθρωπο ενυπάρχει φύσει η τάση (ὁρμή) προς το κοινωνεῖν. - Δομική προϋπόθεση για τη δημιουργία των πόλεων αλλά και την αντοχή τους μέσα στον χρόνο είναι και στους δύο το αίσθημα του δικαίου και οι θεσμοί εύρεσης και πραγμάτωσής του μέσα στις πόλεις. ΑΣΚΗΣΕΙΣ **1. Να απαντήσετε με χωρία του κειμένου:** α. Πώς εξηγεί ο Αριστοτέλης την τάση του ανθρώπου προς το κοινωνεῖν; β. Πότε ο άνθρωπος είναι το χειρότερο από όλα τα όντα κατά τον Αριστοτέλη; γ. Πώς χαρακτηρίζεται ο δίχως αρετή άνθρωπος; δ. Πώς ορίζεται η αντίληψη για το ορθό μέσα στο κείμενο; **2. Να χαρακτηρίσετε τις παρακάτω προτάσεις ως σωστές ή λανθασμένες.** 1\. Η συγκρότηση της πόλης οφείλεται αποκλειστικά σε ανθρώπινη παρέμβαση. 2\. Ο νόμος και η δικαιοσύνη βοηθούν τον άνθρωπο να κατακτήσει την τελειότητά του. 3\. Τα φυσικά όπλα του ανθρώπου χρησιμοποιούνται πάντα για τα έργα της αρετής και της φρόνησης. 4\. Ο ενάρετος άνθρωπος απέχει από τις απολαύσεις του φαγητού και του έρωτα. 5\. Η πολιτική κοινωνία είναι αδύνατο να συγκροτηθεί χωρίς τη δικαιοσύνη. **3. α. τελειωθείς: Ποιο είναι το περιεχόμενο του όρου;** **β. Ποιος είναι ο περιορισμός που προβάλλεται για την τελείωση του ατόμου; Ποια συλλογιστική πορεία ακολουθεί για να αποδείξει την ορθότητα της θέσης του;** **4. Πώς μπορεί ο άνθρωπος να καταστεί το ανώτερο και πώς το χειρότερο ον;** **5. Ποιο νόημα δίνει ο Αριστοτέλης στη δικαιοσύνη;** Ετυμολογικά και ομόρριζα στη νέα ελληνική - φύσει, φύεται \< φύω: φυσικός, φυλή, φύλλο, φυτό, φύλο, ευφυής, ευφυΐα, φυτεύω, φυσιολάτρης, φυσιοδίφης, φυσιογνωμία, έμφυτος, υπερφυσικός, σύμφυτος. - πᾶσιν, πάντων \< πᾶς: πάντα, παντού, παντοτινός, πασιφανής, πασίγνωστος, πάνοπλος, παντογνώστης, παντοκράτορας. - συστήσας \< συνίσταμαι \< σὺν + ἵσταμαι (θ. στη-, στα-): στάθμη, ευσταθής, ευστάθεια, σταθμός, ασταθής, αστάθεια, τα σταθμά, άστατος, σταμνί, σταθερός, σταθερότητα, στάση, στάσιμος, στασιμότητα, στατικός, στασίδι, σταυρός, στήλη, στητός, στοά, ανάσταση, ανάστημα, ανάστατος, αναστάτωση, αντίσταση, αποκατάσταση, απόσταση, απόστημα, αποστάτης, αποστασία, διάσταση, ένσταση, έκσταση, εκστατικός, μετάσταση, μεταστατικός, παράσταση, παραστατικός, προϊστάμενος, προεστός, προστάτης, προστασία, συμπαράσταση, συμπαραστάτης, σύσταση, συστατικός, το συστατικό, σύστημα, συστάδα, νεοσύστατος, συστάδην, υπόσταση, ανυπόστατος, ιστός, ιστίο. - τελεωθείς \< τελεόομαι-οῦμαι \< (τὸ) τέλος: ατελής, ατέλεια, τελεία, τελείωση, τέλεση, τελεστικός, τελετή, ατέλεστος, τελεστής, τελεστήριος, εκτέλεση, εκτελεστής, εκτελεστικός, εντέλεια, εντελέχεια, εντελώς, επιτέλεση, ευτελής, ημιτελής, ιδιοτελής, πολυτέλεια, πολυτελής, συντέλεια, συντελεστής, τελωνειακός, τελωνείο, υποτελής. - ἐστίν \< εἰμί (ρ. ἐσ-, μι- κατάληξη· με αφομοίωση \> ἐμ-μί· με απλοποίηση και αντέκταση \> εἰμί): ανούσιος, απόν, απουσία, εξουσία, εξουσιαστικός, επουσιώδης, εσθλός, ετυμολογία, ετυμολογικός, έτυμον, ομοούσιος, ον, οντολογία, οντολογικός, όντως, ουσία, ουσιαστικός, ουσιώδης, (το) παρόν, παρουσία, παρουσιαστικό, περιουσία, περιουσιακός, περιούσιος, τωόντι. - χωρισθείς \< χωρίζομαι \< επίρρ. χωρίς: χωρισμός, χωριστός, αχώριστος, χώρισμα, χωριστικός, χωριστής, καταχώριση, διαχώριση. - φρόνησιν \< φρονέω-ῶ \< φρὴν (γεν. φρενός): αφροσύνη, εθνικόφρων, ευφροσύνη, εχέφρων, καταφρόνια, μετριοφροσύνη, μετριόφρων, νομιμοφροσύνη, παραφροσύνη, παράφρων, περιφρόνηση, περιφρονητικός, σωφροσύνη, φιλοφρόνηση, φρενίτιδα, φρενοβλαβής, φρενοκομείο, φρόνημα, φρονηματισμός, φρονιμίτης. - χρῆσθαι \< χρήομαι-ῶμαι: αχρησιμοποίητος, άχρηστος, δύσχρηστος, εύχρηστος, ιδιοχρησία, καταχραστής, κατάχρηση, χρεία, χρέος, χρήμα, χρηματικός, χρήση, χρησιμοθήρας, χρησιμοποίηση, χρήσιμος, χρησιμότητα, χρησμός, χρήστης, χρηστικός, χρηστός, χρηστότητα. - τάξις \< τάττω/τάσσω: ταγή, τάγμα, τάξη, τακτός, ταγός, αταξία, άτακτος, έκτακτος, ένταξη, πρόταξη, προτακτικός, προσταγή, πρόσταγμα, προστακτικός, συνταγή, σύνταγμα, σύνταξη, συντάκτης, συντακτικός, ασυνταξία, ασύντακτος, αρχισυντάκτης, ανάταξη, αποκατάσταση, διαταγή, διάταγμα, διάταξη, διατακτικός, κατάταξη, κατατακτήριος, μετάταξη, παράταξη, παρατακτικός, επιταγή, επίταξη, επιτακτικός, απόταξη, απότακτος, υποταγή, υποτακτικός, ανυπότακτος, ταξίδι, ταξιδιώτης, ταγματάρχης, συνταγματάρχης, ταξίαρχος, ταξιάρχης, ταξιθέτης, λιποτάκτης. - κρίσις \< κρίνω: σύγκριση, διάκριση, επίκριση, πρόκριση, κρίμα, προκριματικός, κριτής, ανακριτής, υποκριτής, κριτήριο, έγκριτος, πρόκριτος, αδιάκριτος, συγκεκριμένος, διακεκριμένος.