Дидактика 9-апты 3-4 сабақ PDF

**1-кесте** +-----------------------+-----------------------+-----------------------+ | **3. Шешендік сөздің | | | | түрлері:** | | | +=======================+=======================+================...

**1-кесте** +-----------------------+-----------------------+-----------------------+ | **3. Шешендік сөздің | | | | түрлері:** | | | +=======================+=======================+=======================+ | **Шешендік арнау** | **Шешендік толғау** | **Шешендік дау** | +-----------------------+-----------------------+-----------------------+ | - шешендік бата | - мақал-мәтел | - жер дауы | | | | | | - тілек сөз | - сұрақ-жауап | - жесір дауы | | | | | | - көңіл айту сөзі | - шешендік нақыл | - құн дауы | | | | | | - ақыл-насихат | - қанатты сөз | - ар дауы | | сөздер | | | | | - шешендік жұмбақ | | | | | | | | - шешендік мысал | | +-----------------------+-----------------------+-----------------------+ +-----------------------------------------------------------------------+ | **2. Шешендік сөздің ерекшеліктері:** | +=======================================================================+ | - қазақ халық ауыз әдебиетіндегі шағын дидактикалық жанр; | | | | - шешендік пен тапқырлықтың асыл үлгілері; | | | | - қысқа да нұсқа, бейнелі; | | | | - парасатты ойға, шымыр логикаға, ұтқыр шешімге құрылады; | | | | - жедел қайырымға, дәлелді, дәйекті дерекке құрылады; | | | | - ауызекі айтылып, халық жадында сақталған; | | | | - түйінді, ұтымды, ұтқыр сөз. | +-----------------------------------------------------------------------+ +-----------------------------------------------------------------------+ | **4. Шешендік сөздің сапалары:** | +=======================================================================+ | - тілдің тазалығы; | | | | - ой жүйелілігі; | | | | - сөздің мазмұндылығы; | | | | - сөз қысқалығы; | | | | - сөз түсініктілігі; | | | | - сөз әуезділігі; | | | | - сөз байлығы; | | | | - сөз анықтылығы; | | | | - сөз дұрыстығы; | | | | - сөз дәлдігі. | +-----------------------------------------------------------------------+ +-----------------------------------------------------------------------+ | **5. Шешендік өнердің кезеңдері:** | +=======================================================================+ | Ел құрасқан шешендер: | | | | - Майқы би, Аяз би дәуірі (12-13 ғғ.) | | | | - Асан қайғы, Жиренше дәуірі (14-16 ғғ.) | | | | Ел қорғасқан шешендер: | | | | - Төле би, Әйтеке би, Қазыбек би дәуірі (17-18 ғғ.) | | | | Хан-сұлтандарға қарсы шешендер: | | | | - Байдалы, Әз Жәнібек, Тіленші би, Шалқар би дәуірі (18 ғ.) | | | | Би-болыстарға қарсы шешендер: | | | | - Махамбет, Бала би, Сырым батыр (19 ғ.) | +-----------------------------------------------------------------------+ +-----------------------------------------------------------------------+ | **1. Шешендік сөздер дегеніміз не?** | +=======================================================================+ | - Қазақ ауыз әдебиетінің жанры, ғибраттылық мәні, өнегелі | | ой-тұжырымы бар, айрықша тапқырлық танытатын нақыл сөз. | | | | - Нақышты нақыл сөздің басқа түрлерінен айырмасы -- көбіне дауласу | | үстінде, билік шешім айтылған кезде немесе екі кісі тілдесіп, сөз | | қағысқан өткір жауап, қағытпа сөз. | +-----------------------------------------------------------------------+ +-----------------------------------------------------------------------+ | **6. Би-шешендер кімдер?** | +=======================================================================+ | - сөзге шешен, тілге ұста; | | | | - тапқыр, кемел ойлы; | | | | - дау-жанжалға билік, төрелік айтушы; | | | | - адал, әділ таразылайтын; | | | | - жүйесін тауып сөйлейтін; | | | | - жылдам жауап қайтаратын; | | | | - қиыннан қиыстырып тауып сөйлейтін; | | | | - ел дәстүрін, жұрт әдетін құрмет ететін; | | | | - топты ұйыта алатын дана адам; | | | | - ханның білгір ақылшысы, кемеңгер кеңесшісі, ғұлама сыншысы.  | +-----------------------------------------------------------------------+ **1-топ тапсырмасы**. 1-кестеден шешендік сөздердің анықтамасын тауып оқы, өз сөзіңмен сыныптасыңа түсіндір. Өзің білетін шешендік сөздерден мысал келтір. **2-топ тапсырмасы.** Кестедегі 6-ұяшықпен таныс. Би-шешендердің моделін құрастырып, олардың қазақ халқының саяси-әлеуметтік өміріндегі рөлін талқыла. Изображение выглядит как зарисовка, рисунок, искусство, картина Автоматически созданное описание **3-топ тапсырмасы.** 5-ұяшықтан шешендік өнердің кезеңдеріне назар аудар. Әр кезең би-шешендерін неліктен бұлай атаған? Себебін анықтап көр. Ел құрасқан шешендер, себебі \... Ел қорғасқан шешендер, себебі \... Хан-сұлтандарға қарсы шешендер, себебі \... Би-болыстырға қарсы шешендер, себебі \... **4-топ тапсырмасы.** 2 және 4-ұяшықта шешендік сөздердің ерекшеліктері, шешендік сөздердің сапалары берілген. Танысып, сұрақтарға жауап бер. 1\. Шешендік сөздер қандай жанрға жатады? 2\. Шешендік сөздің қандай ерекшеліктері бар? 3\. Шешендік сөздер жазбаша таралған ба, ауызша таралған ба? 4\. Шешен адамға ұтқыр ой, шымыр логика не үшін қажет? 5\. Шешендік сөз не үшін әуезді болуы тиіс? 6\. Шешендік сөздің дәлдігі деген сипаттаманы түсіндір. **5-топ тапсырмасы.** Шешендік сөздер 3 топқа бөлінеді: шешендік арнау, шешендік толғау, шешендік дау. Кестеден шешендік сөздердің түрлеріне қатысты мәліметті тауып оқып, бұлай бөліну себебін түсіндір. **Түрлері:** **шешендік арнау** **шешендік толғау** **шешендік толғау** ---------------- -------------------- --------------------- --------------------- **Белгілері:** ? ? ? **Тыңдалым тапсырмасы (жеке тапсырма)** 1. тапсырма. [[https://www.youtube.com/watch?v=-rgRy6O-4Ao]](https://www.youtube.com/watch?v=-rgRy6O-4Ao) «Тарихи тұлғалар. Майқы би» деген тақырыптағы тыңдалымды мұқият тыңдап, тапсырманы орында. **Мәтіндегі негізгі ойды, басты оқиғаларды (3 сөйлем) жаз** **Мәтіннің логикалық құрылымын (кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды) жаз (3 сөйлем)** **Мәтіндегі негізгі ойға қатысты өзіндік пікір (2 сөйлем) жаз.** ------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------ +-----------------------------------+-----------------------------------+ | **дескриптор** | | +===================================+===================================+ | | \- Мәтіндегі негізгі ойды, басты | | | оқиғаларды 3 сөйлеммен жазады; | | | | | | \- Мәтіннің логикалық құрылымы | | | (кіріспе, негізгі бөлім, | | | қорытынды) бойынша 3 сөйлем | | | жазады; | | | | | | \- Мәтіндегі негізгі ойға қатысты | | | өзіндік пікірін 2 сөйлеммен | | | білдіреді. | +-----------------------------------+-----------------------------------+ **Бағалау: Сарапшы оқушылардың бағасы** **Тыңдалымнан кейінгі тапсырма** Қарамен белгіленген сөздерді өзгертпей, шешендік сөзді сыныптасыңа мазмұндап бер. Шешендік сөзді оқып, «Түгел сөздің түбі бір, түп атасы Майқы би» деген сөздің мәнін аш. Шешендік өнердің кезеңдерін еске түсір (1-кесте) **Түгел сөздің түбі бір, түп атасы Майқы би** Майқы би жүзден асқан шағында дүние салады. Бүкіл Дешті Қыпшақ жұрты оны **ақ жауып, арулап қояды.** Жылын атап, еске түсірген соң, сол өңірдің өзге билері **төбе билікке** таласып, бірінен-бірі сөз асырмақ болады. Бұрын Майқы би айтып кеткен билік, шешім **жарғыларды** өз аттарынан айтып тарата бастайды. Бір жолы Бәйдібек батыр аулында бір топ би бас қосып, екі ел арасындағы дауды қарамақ болады. Олар бірнеше күндер айтысып тарасады. Киіз үй сыртында билер тартысын тыңдап отырған әр тараптан келгендер «Біздің елдің биі былай деді», «Сіздің елдің биі солай деді» деп, әркім **өз биін көтермелеп, дәріптеп** жатады. Сонда Майқы бидің алдын көріп, сөзін тыңдаған бір **көне көз қария**: \- Сендер несіне таласасыңдар? Бұл кешегі Майқы би жарықтық айтып кеткен **жарғы сөз** ғой. **«Түгел сөздің түбі бір, түп атасы Майқы би»** деп орнынан тұрып жүре беріпті. +-----------------------------------+-----------------------------------+ | **дескриптор** | | +===================================+===================================+ | | \- Қарамен белгіленген сөздерді | | | өзгертпей, шешендік сөзді | | | сыныптасыңа мазмұндап береді; | | | | | | \- Мәтіндегі «Түгел сөздің түбі | | | бір, түп атасы Майқы би» деген | | | сөздің мағынасын ашады; | | | | | | \- Мәтіндегі негізгі ойға қатысты | | | өзіндік пікірін 2 сөйлеммен | | | білдіреді. | +-----------------------------------+-----------------------------------+ (Айтып болған соң, мұғалім кері байланыс береді, содан кейін оқушылар өзара бір-бірін бағалайды) **Бағалау: өзара бағалау** **Сабақ мақсатына оралу, қорытындылау** **2-сабақ** **Ой тастау.** Қазыбек би туралы мәліметпен таныс. +-----------------------+-----------------------+-----------------------+ | 1 | [[Орта | **Қазыбек | | 2 | ps://kk.wikipedia.org | би**, Қазыбек | | | /wiki/%D0%9E%D1%80%D1 | Келдібекұлы | | 3 | %82%D0%B0_%D0%B6%D2%A | (XVII--XVIII ғасыр) | | | F%D0%B7) [[арғын]{.un | | | 4 | derline}](https://kk. | үш бидің бірі | | | wikipedia.org/wiki/%D | | | | 0%90%D1%80%D2%93%D1%8 | шешен адам | | | B%D0%BD) тайпасының [ | | | | [қаракесек]{.underlin | көрнекті қоғам | | | e}](https://kk.wikipe | қайраткері | | | dia.org/wiki/%D2%9A%D | | | | 0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B | мемлекет қайраткері | | | A%D0%B5%D1%81%D0%B5%D | | | | 0%BA_(%D0%90%D1%80%D2 | | | | %93%D1%8B%D0%BD)) руы | | | | на | | | | кіретін болатқожа | | | | атасынан шыққан ол | | | | 1667 жылы Сыр бойында | | | | дүниеге келген. Арғы | | | | аталары Шаншар абыз, | | | | Бұлбұл, өз әкесі | | | | Келдібек -- есімдері | | | | елге белгілі әділ | | | | билер болған. | | | | | | | | Қаз дауысты | | | | Қазыбектің оқыған | | | | жерлері, алған білімі | | | | туралы нақты дерек | | | | жоқ. Дегенмен, ел | | | | аузындағы әңгіме, | | | | аңыздар мен биден | | | | жеткен шешендік | | | | сөздер оның өз | | | | заманында білімді де | | | | жетелі, халықтың ауыз | | | | әдебиеті мен | | | | салт-дәстүр, | | | | рәміздерін, ата жолы | | | | заңдарын мейлінше мол | | | | меңгерген, озық ойлы, | | | | әділ де көреген, | | | | батыл да батыр адам | | | | болғандығын айқын | | | | аңғартады. | | | | | | | | Әділдігі мен | | | | алғырлығы | | | | үшін [[Тәуке | | | | хан]](htt | | | | ps://kk.wikipedia.org | | | | /wiki/%D0%A2%D3%99%D1 | | | | %83%D0%BA%D0%B5_%D1%8 | | | | 5%D0%B0%D0%BD) Қазыбе | | | | кті **[[Орта | | | | жүздің]]( | | | | https://kk.wikipedia. | | | | org/wiki/%D0%9E%D1%80 | | | | %D1%82%D0%B0_%D0%B6%D | | | | 2%AF%D0%B7) Бас | | | | биі еткен**. Би [[Әз | | | | Тәукенің] | | | | ](https://kk.wikipedi | | | | a.org/wiki/%D0%A2%D3% | | | | 99%D1%83%D0%BA%D0%B5_ | | | | %D1%85%D0%B0%D0%BD) т | | | | ұсында | | | | хан кеңесінің белді | | | | мүшелерінің бірі | | | | болса, | | | | Сәмеке, [[Әбілмәмбет] | | | | ](https:/ | | | | /kk.wikipedia.org/wik | | | | i/%D3%98%D0%B1%D1%96% | | | | D0%BB%D0%BC%D3%99%D0% | | | | BC%D0%B1%D0%B5%D1%82_ | | | | %D1%85%D0%B0%D0%BD),  | | | | [[Абылай] | | | | ](https://kk.wikipedi | | | | a.org/wiki/%D0%90%D0% | | | | B1%D1%8B%D0%BB%D0%B0% | | | | D0%B9_%D1%85%D0%B0%D0 | | | | %BD) ел | | | | билеген кезеңдерде де | | | | мемлекет басқару | | | | ісіне жиі араласып, | | | | ішкі-сыртқы саясатта | | | | ақыл-кеңестер беріп | | | | отырған. | | | | | | | | Бидің жастық шағы мен | | | | бүкіл саналы өмірі | | | | қазақ елінің өз | | | | ішінде рулық-тайпалық | | | | алауыздықтар мен | | | | хандық билікке | | | | таластың неғұрлым | | | | өршіген, көрші | | | | мемлекеттердің көз | | | | тігуі | | | | жиілеп, [[Жоңғар | | | | шапқыншылығы]{.underl | | | | ine}](https://kk.wiki | | | | pedia.org/wiki/%D0%96 | | | | %D0%BE%D2%A3%D2%93%D0 | | | | %B0%D1%80_%D1%88%D0%B | | | | 0%D0%BF%D2%9B%D1%8B%D | | | | 0%BD%D1%88%D1%8B%D0%B | | | | B%D1%8B%D2%93%D1%8B)  | | | | үдей | | | | түскен кезеңге тап | | | | келді. | | +-----------------------+-----------------------+-----------------------+ **Ойын ұйымдастыру «Бес қадам» әр жүрген сайын** Қазыбек би туралы мәліметтерді толықтыру қажет. Бұл мәліметтер қай абзацта айтылған? (бес қадам мүдірмей жауап берген оқушыларға мадақтама беру) **ҚАЗЫБЕК БИДІҢ ЕЛШІЛІГІ** +-----------------------------------+-----------------------------------+ | **Сол күні кешке хан ордасына | **\[A\] Ханымның сөзінен елшіге | | уәзірлерін, билерін жиып, ханымын | деген көзқарасты талда.** | | қасына алып кеңесіпті. Сөзді өзі | | | бастап:** | +------------------------------+ | | | | **сүбе^1^** | | | **--- Қазақ халқы бізді қамап | +==============================+ | | келіп жатыр, тайға мінгізіп бір | | **1.Мал қабырғаларының етті, | | | баланы да жіберіпті. Абылайдың | | қыртысты, кейінгі бөлегі.** | | | бізді келеке қылғаны ғой! Менің | | | | | ойым мынау: келекеге келген | | **2.ауыс. Маңдай алды, | | | қылып, осылардың кісілерін қырып | | таңдаулы.** | | | тастап, аттарын жылқыға қоса | +------------------------------+ | | салсақ қайтеді? --- депті. Барлық | | | қалмақ «мақұл-мақұл» деп шу ете | **\[Ә\] Қарияның бала Қазыбекке | | түсіпті. Сонда ханым тұрып:** | бұлай сипаттама беруінің мәні | | | неде?** | | **--- Хан, ол дұрыс болмас. Қазақ | | | деген қабырғалы қалың ел ғой. | **\[Б\] Қазыбек би осы сөзі | | *«Елшіге -- өлім жоқ» деген. Жат | арқылы не айтқысы келді? Түйінді | | елдің елшісі келгенде, хандық | ой айт.** | | қасиетіңді сақтап, сөзін тыңдау | | | керек. Сен жүз кісіні өлтіріп | **ебелек^2^** | | жайлана алмассың, жүз атты | ------------------------------- | | жылқыға қосып бай бола алмассың. | ---------------------- | | Тай деген тұлпар болып жүрмесін, | **Құмды не тақыр жерге өсетін б | | бала дегенің сұңқар болып | ір жылдық өсімдік.** | | жүрмесін, байқау керек*,---деген | | | екен.\[A\] Сонда хан тұрып:** | **кебенек^3^** | | | ------------------------------- | | **--- Олай болса, елшілерді ертең | --------------------------------- | | ордаға жинаңдар, өзіме өзі, | ------------------------- | | сөзіме сөзі сай келетін адамы | **зат. көне. Аяздан, бораннан қ | | болса, оны көрейін, сай келмейтін | орғану үшін киетін, жұқа ақ киізд | | болса, жазасын сол арада | ен тігілген сырт киім** | | берейін,--- дегі уәзірлерін | | | таратыпты.** | +------------------------------+ | | | | **телі^4^** | | | **Ертеңіне хан ерте тұрып, өзінің | +==============================+ | | бір данышпан сыншы қариясы бар | | 1\. Төлі өлген малға басқа | | | екен, сол сыншысын шақыртып | | төлді қосып емізіп үйрету | | | алып:** | | немесе жетім қалған төлді | | | | | басқа сүтті малға қосып | | | **--- Мынау қазақ елшілері келіп | | емізу.  | | | жатыр, осының сөзіне есе берсек, | | | | | сүбемізді^1^ суырып кететіні бар | | **2.** Қосу, қосақтау. | | | ма екен, сен барып осыларды сынап | +------------------------------+ | | келші, - дейді. Қария: | | | «Жарайды»,--- деп қолына таяғын | **тұтқыр^5^** | | алып, көпшілікке келіп | ------------------------------- | | әрқайсысымен екі-үш ауыз сөзге | ----------------------- | | келіп, бұлардың ішінен ештеңе | Ұстаған, жабысқан жерінен айыры | | таба алмағандай болады, «Алыстан | лмайтын, тұтып қалғыш | | келген ел ғой, ат-тоны қандай, | | | сайлы ма екен»,--- деп аттың ішін | **бітім^6^** | | аралайды. Аттың ішіне барса, | ------------------------------- | | Қазыбек аттың ішінде шалқасынан | -------------------- | | түсіп ұйықтап жатыр екен. Екі | Белгілі бір пәтуаға келген келі | | қолы, екі жақта, екі аяғы екі | сім, тоқтам, шешім | | жақта, аузынан жалын атқылап | | | жатыр. Қария баланы ары-бері | \[В\] Қазақ халқына тән | | айналып тұрып қалады. Осыны ханға | құндылықтың көрінісін талда. | | айтып барады:** | | | | \[C\] Хан сөзінің астарлы мәнін | | **--- Мен мынау көпшіліктің | анықта. | | ішінен сен шошитындай адам таба | | | алмадым, бірақ мен басқа бір | **шашау шығармау^7^** | | нәрседен шошып келдім,--- депті. | ------------------------------- | | Хан «неден шошыдың?» --- дейді.** | ------ | | | **шашыратпады, шығынға ұшыратпа | | **--- Жылқының ішінде бір бала | ды** | | жатыр, екі аяғы екі жақта, екі | | | қолы екі жақта, құлаш ұрып жатыр | | | екен. Аузынан жалыны атқылап тұр | | | екен. *«Аузым жеткенше сөйлеймін, | | | қолым жеткенше сермеймін, аяғым | | | жеткенше жүремін, төңіректің төрт | | | бұрышына болса да сөйлесуге | | | жараймын, халықты қара шыбындай | | | аузыма үймелетемін»,---* деп тұр | | | екен,--- дейді. \[Ә\] Сонда хан | | | тұрып:** | | | | | | **--- Сен де аузыңды басып, | | | ақылыңнан шалып жүр екенсің. Ол | | | өзі бала болса, өзі аттың ішінде | | | жатса, бұл жолы атына ие болып | | | қайтар. Ол ер жетіп сүбемізді | | | суырғанша талай өмір өтер. Олай | | | болса бұларды қамап, | | | қаңтармайық,--- дейді хан.** | | | | | | **Сонан соң олардың да ыңғайлы | | | атқа мінгендей, ықшам киім | | | кигендей жігіттері келіп: «Сөзге | | | дәмелің қалмаңдар» деп шақырып | | | келеді. Қазыбек те аттың ішінде | | | қалмай, жігіттермен бірге хан | | | ордасына кіріп келеді. Сонда хан | | | тұрып ашулы жүзбен, түсін суытып, | | | мұртын тікірейтіп:** | | | | | | **--- Иә, қазақтар, неменеге | | | келдіңдер, айтатындарың болса, | | | айтыңдар,--- депті. Бұлардың | | | басшысы Тайкелтір би асып | | | айтпайтын бұқпа кісі екен, «ә» | | | дегеннен шарқылдасып, шаңқылдасып | | | қайтеміз деген кісіше:** | | | | | | **Өлеңді өзгеге бердік,** | | | | | | **Өрлікті төменге бердік.** | | | | | | **Алдияр тақсыр, алдыңа келдік.** | | | | | | **Берсең алдық,** | | | | | | **Бермесең қалдық.** | | | | | | **Сөзді өзіңе салдық! ---** | | | | | | **деп, үш-төрт ауыз тақпақпен | | | сөзді тастай берді. Сонда асып | | | тұрған тәкаппар Қоңтажы хан | | | Тайкелтірдің төмендеп сөйлеген | | | сөзіне мерейі үстем болып:** | | | | | | **--- Олай болса, кешке шейін бір | | | жауап қайырармын, жауап қайтпай | | | қалатын күн болса, ат-тонның | | | амандығында елді тапқан да теріс | | | болмас,--- депті. Сөйтіп, | | | Тайкелтір үш-төрт ауыз тақпақпен | | | сөзді тастай беріп еді, хан оны | | | екі ауыз сөзбен үзіп тастады. | | | Үзілген сөзді жалғап қазақ | | | жағынан ешкім ештеңе дей алмады. | | | Қазақ-қалмақ таразыға бір | | | түскендей болды. Қазақ елшілері | | | тығырыққа тығылғандай болып | | | қалды. Сонда Қазыбек есік жақта | | | өзінің жігітінің жанында | | | еркелегендей болып отыр еді, | | | айнала бір қарап, ешкім ештеңе | | | демеген соң, орнынан атып тұрып | | | хан Бертіске жетіп барды.** | | | | | | ***--- Ерден ердің несі артық,*** | | | | | | ***Ептестірген сөзі артық.*** | | | | | | ***Малдан малдың несі артық,*** | | | | | | ***Бір-ақ асым еті артық;*** | | | | | | ***Жерден жердің несі артық,*** | | | | | | ***Бір-ақ уыс шөбі артық.*** | | | | | | ***Міндетіне алған сөзден*** | | | | | | ***Шегінген жігіттен аштан өлген | | | аюдың өті артық*,---** | | | | | | **дейді. \[Б\] Содан кейін, | | | Қоңтажыға жетіп келіп, қарысып | | | тұрып:** | | | | | | **--- Ел ебелек^2^ емес, ер | | | кебенек^3^ емес, дат! --- деді. | | | Сонда хан:** | | | | | | **--- Өй, өзің жөніңді айтшы, | | | атың кім? --- депті.** | | | | | | **--- Атым Қазыбек, әкем | | | Келдібек, халқым қазақ, руым | | | Қаракесек,--- депті.** | | | | | | **--- Дауысың қаздың дауысындай | | | қаңқылдап тұр екен, ал датыңды | | | айтшы! ---депті хан. Сонда | | | Қазыбек:** | | | | | | +------------------------------+ | | | | **«Біз қазақ деген мал | | | | | баққан елміз,** | | | | | | | | | | **Ешкімге соқтықпай жай | | | | | жатқан елміз.** | | | | | | | | | | **Елімізден құт-береке | | | | | қашпасын деп,** | | | | | | | | | | **Жеріміздің шетін жау | | | | | баспасын деп** | | | | | | | | | | **Найзасына жылқының қылын | | | | | таққан елміз.** | | | | | | | | | | **Дұшпан басынбаған елміз,** | | | | | | | | | | **Басымыздан сөз асырмаған | | | | | елміз.** | | | | | | | | | | **Досымызды сақтай білген | | | | | елміз,** | | | | | | | | | | **Дәм-тұзын ақтай білген | | | | | елміз.** | | | | | | | | | | **Бірақ асқақтаған хан болса | | | | | --** | | | | | | | | | | **Хан ордасын таптай білген | | | | | елміз.** | | | | | | | | | | **Атадан ұл туса -- құл | | | | | боламын деп тумайды,** | | | | | | | | | | **Анадан қыз туса күң | | | | | боламын деп тумайды,** | | | | | | | | | | **Ұл мен қызын жатқа құл мен | | | | | күң етіп отыра алмайтын | | | | | елміз.** | | | | | | | | | | **Сен темір болсаң, біз | | | | | көмірміз -- еріткелі | | | | | келгенбіз,** | | | | | | | | | | **Қазақ-қалмақ баласын | | | | | теліткелі^4^ келгенбіз.** | | | | | | | | | | **Танымайтын жат елге | | | | | танысқалы келгенбіз,** | | | | | | | | | | **Танысуға көнбесең | | | | | шабысқалы келгенбіз.** | | | | | | | | | | **Сен қабылан болсаң, мен | | | | | арыстан -- алысқалы | | | | | келгенбіз,** | | | | | | | | | | **Тұтқыр^5^ сары желіммен | | | | | жабысқалы келгенбіз.** | | | | | | | | | | **Бітім^6^ берсең жөніңді | | | | | айт,** | | | | | | | | | | **Бермесең тұрысатын жеріңді | | | | | айт!» деген екен.** | | | | +------------------------------+ | | | | | | Сонда Қоңтажы не дерін білмей | | | сасып қалыпты.\ | | | ---    Өзің сөзге келген бала | | | болатын болсаң, отырған орның | | | қандай төмен еді, былай жоғары | | | шықшы, жоғары! --- деп қолтығын | | | аша беріпті. Сонда Қазыбек: | | | | | | ---    *Біздің қазақтың әдетінде | | | жасына қарай отырып, жағына қарай | | | сөз сөйлей береді, өзімнен үлкен | | | ағаларым төрде отырса, маған | | | төбеде отырғанмен бірдей,--- деп | | | жалт бұрылып орнына қайта барып | | | отырды.* \[В\] Сонда Қазыбектің | | | сөзі ханның басынан асып, хан не | | | дерін білмей сасып қалып:     | | | | | |     ---    Осылардың өздері | | | келгелі әр үйде қонақтап жүр, | | | алыстан келген елші ғой, ашулары | | | бойында тұр екен, қонақ үйіне | | | алып барып, бір жерден күтімге | | | алыңдар,--- депті. Сонда | | | қалмақтар:\ | | | ---    Ал, қазақтар, қонақ үйіне | | | жүріңдер, бір жерден күтім | | | көріңдер,--- деп алып шығып | | | кетіпті. | | | | | | Қазақтар шығып кетті, қалмақ | | | бірыңғай қалып қойды. Барлық | | | қалмақ жиылып, ханның қасына | | | келіп: | | | | | | ---    Бір жұдырықтай баладан | | | қарасуға түсіп, осынша дірілдеп | | | кеткеніңіз не? --- деді. | | | | | | Сонда Қоңтажы тұрып: | | | | | | ---    *Сендер білген жоқсыңдар. | | | Сөзді өңменімнен сұғып айтқан | | | кезде, екі иығынан екі аю аузынан | | | от шашып «тыпыр» етші, «көрейін» | | | деп тұрды. Мінеки, мен содан | | | қатты сескендім. Сендерге | | | көрінбегенмен маған көрінді.* | | | \[C\] Менің енді бұған қайтарып | | | айтар сезім жоқ, мал мен жанын | | | есептеп алдына салып беріңдер,--- | | | деді | | | | | | \*\*\* | | | | | | **Жас баланың бұл сөздерінен бас | | | алыспақ батырлықты да, ынтымаққа | | | шақырған ізгілікті де аңғарған | | | қалмақ ханы әділдікке жығылып, | | | өжеттігі мен шешендігіне риза | | | болып: "Дауысың қаздың дауысындай | | | екен, бұдан былай сенің есімің | | | Қаз дауысты Қазыбек болсын", -- | | | деген екен. Соның арқасында | | | елшілік жау қолындағы 90 тұтқынды | | | шабылған мал, тоналған мүлігімен | | | шашау шығармай^7^ қайтарып алып, | | | елге олжалы оралған екен.** | | | | | | **Дереккөз: | | | [[https://koshpendiler.kz/index.p | | | hp/sheshendiksozder/sheshendik-da | | | u-sozder/]](https://k | | | oshpendiler.kz/index.php/sheshend | | | iksozder/sheshendik-dau-sozder/)* | | | * | | | | | | **Билер сөзі** | | +-----------------------------------+-----------------------------------+ **Саралау (Сыныптағы тез оқитын оқушыларға әріптер тарату, әріптердің астында жасырылған сұрақтарға жауап дайындап, ауызша жауап береді)** **\[A\] Ханның сөзінен елшіге деген көзқарасты талда.** **\[Ә\] Қарияның бала Қазыбекке бұлай сипаттама беруінің мәні неде?** **\[Б\] Қазыбек би осы сөзі арқылы не айтқысы келді? Түйінді ой айт.** В\] Қазақ халқына тән құндылықтың көрінісін талда. \[C\] Хан сөзінің астарлы мәнін анықта. **Таңдау тапсырмасы: (саралау) оқушылар өз еркімен екі тапсырманың біреуін таңдайды, 4 топқа бөлінеді. (екі топ сызба, екі топ коллаж жасайды)** **1-тапсырма:** Қазыбек би мен Қалдан Сереннің (Қоңтажы) өмір сүрген уақытын, оқиға орнын талдап, сызбаға түсір. Қазақ-жоңғар шапқыншылығымен байланыстыр. 1-тапсырмада жинақтаған ақпараттарды қолдан. Изображение выглядит как текст, диаграмма, линия, График Автоматически созданное описание **Дескрипторлар:** 1\. Қазыбек би мен Қалдан Сереннің (Қоңтажы) өмір сүрген уақытын көрсетеді; 2\. Оқиға орнын сызбаға түсіреді; 3\. Қазақ-жоңғар шапқыншылығымен байланыстырады; 4\. Эстетикалық талғамға сай жасайды; 5\. Топ мүшелері түгел қатысады. **2-тапсырма.** Шешендік сөзде сипатталған көріністерден құралған коллаж жаса. 1\. Қалмақ жері 2\. Хан ордасы 3\. Ат іші ----------------- --------------------------- ---------------- 4\. Хан ордасы 5\. Орданың ішкі көрінісі 6\. Қазақ жері **Дескрипторлар:** 1\. Сол кезеңге тән құбылыстың көрінісін көрсетеді; 2\. Оқиға орнын сюжетке сәйкес орналастырады; 3\. Коллаждың әр ұяшығында логикалық байланыс сақтайды; 4\. Эстетикалық талғамға сай жасайды; 5.Топ мүшелері түгел қатысады. **Үлгі коллажға**  Үлгі сызбаға