Balinalar ve Gemiler (PDF)

1 990'lı yılların ikinci yarısında, bir üniversite öğrencisiyken, dersler ara­ sındaki boşluklarda Necatibey Eğitim Fakültesinin eski kütüphanesine gider, kitaplara bakarak vakit geçirirdim. Burası aslında bir kütüphaneden ziyade eski bir sahaf dükkanına benzerdi. Kütüphane görevlileri, ge­ nellikle...

1 990'lı yılların ikinci yarısında, bir üniversite öğrencisiyken, dersler ara­ sındaki boşluklarda Necatibey Eğitim Fakültesinin eski kütüphanesine gider, kitaplara bakarak vakit geçirirdim. Burası aslında bir kütüphaneden ziyade eski bir sahaf dükkanına benzerdi. Kütüphane görevlileri, ge­ nellikle misafirleri veya birbirleri ile sohbet eder ve gaz ocağında demledikleri çaylarını içerlerdi. En yenisi 30-40 yıllık olan bu kitapların çoğu, Cumhuriyet'in ilk yıllarında, Hasan Ali Yücel Kla­ sikleri arasından çıkan kitaplardı ve neredeyse Necatibey Eğitim Fakültesi ile yaşıttı. Aslında burası benim tam da bulunmak istediğim yerdi, çünkü bir kütüphanede her kitaba tek tek bak­ manız, karıştırmanız normal karşılanmazken burada aradığınızı bulmanın başka yolu yoktu ve kimse size karışmıyordu. Elbette kütüpha­ nede özel bir kitap arıyor değildim, sadece ders programımdaki boşlukları zevkli hale getirmekti maksadım. Kim bilir, aradığım şey, bu eski ki­ taplar dünyasında yeni dostlar edinmek, yeni kitaplar tanımaktı belki de. O yıllarda evde okuduğumuz kitapları, ismi­ mizin başına bir "-ci," veya "-cu" ekinin eklenme­ sini göze almadan okulda okuyamazdık. Garip zamanlarda yaşadık, daha garip zamanlarda yaşamaya devam ediyoruz. İşte bir kez gönül kaptırmıştım kitaplara ve bütün sevdalarda olduğu gibi bizimkinde de yasaklar ve engeller, sevenleri ayırmaya güç yetiremedi. Kimseler bilmedi o kütüphanede geçirdiğim vakitleri. Orası kendim için bir özel terapi merkezi oldu o yıllarda adeta. Niyetim orada varlıklarından haberdar oldu­ ğum birkaç yazardan bahsetmek aslında. Bir gün elime bir kitap geçti orada. Gri zemin üzerinde, bordo kalın bir çizgi vardı kitabın kapak tasa­ rımında. Yazarın ismini okumakta zorlandım, çünkü Türkçede telaffuzu çok zor olan sesli ve sessiz harfler yan yana duruyordu bu isimde. Şükür ki kitabın ismi Türkçeye tercüme edilmişti: Üç Büyük Usta' yazıyordu kapakta. O zamanlar "usta" ve "ustalık" kavramları, siyasi bir argüman olarak pek kullanılmazdı. Bir "Üstad" kavramı vardı hayatımda, "usta" kelimesi de galiba onu çağrıştırdı bana. Kitabı aldım ve dikkatle oku­ maya başladım. Kitap üç büyük yazarın hayatına mercek tutan bir biyografi idi. O kitabı ödünç alıp eve götürdüm mü, yok­ sa ders boşluklarında kütüphanede mi okudum, hatırlamıyorum, ama o günden sonra bu kitabın yazarının bütün kitapları, bendeki özel yerini hep korudu. Bulabildiğim kitaplarını temin edip tek­ rar tekrar okudum yıllar içinde. Kafamın karışık olduğu, bir sükunete ya da yalnız kalmaya ihtiyaç 1111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111 İşte bir kez gönül kaptırmıştım kitaplara ve bütün sevdalarda olduğu gibi bizimkinde de yasaklar ve engeller, sevenleri ayırmaya güç yetiremedi. Kimseler bilmedi o kütüphanede geçirdiğim vakitleri. Orası kendim için bir özel terapi merkezi oldu o yıllarda adeta. OCAK 2024 i ÇAĞLAYAN 33 m evasa cüsseleri ile balinalar dünya­ nın en büyük hayvanlarıdır. 90 farklı balina türü arasında 35 metreye va­ ran uzunluğu, 200 tona varan ağır­ lığı ile mavi balina (Balaenoptera muscu/us), yerkürede yaşayan en büyük hayvandır.' Kar­ şılaştırmak için, bir balinanın ağırlığının, yak­ laşık 45 fil, 225 inek veya 2500 insanın ağırlı­ ğına, büyüklüğünün ise bir yolcu uçağına denk olduğunu düşünebiliriz.2 Mavi balinalar, saatte ortalama 15 km hızla hareket eder, tehlike anında ise hızlarını saatte 30 km'ye çıkarabilirler. Hayret verici bir şekil­ de, bu dev büyüklükteki hayvanlar, planktonlar ile beslenirler.3 Balinalar birkaç bin kilometre­ ye varan mesafelere kadar, birbirleriyle şarkı­ lar aracılığıyla iletişim kurarlar. Düzenli zaman aralıklarında, karmaşık kompozisyonlar halin­ de çıkarmış oldukları değişik tonlardaki sesler, okyanusların derinliklerinde büyüleyici bir şe­ kilde yankılanır.4 En Büyük Tehlike: İnsanlar ve Gemiler 20. yüzyılın ortalarından itibaren başlayan ve üç milyon balinanın ölümüne sebep olan ticari balina avcılığı, 1980 yılından itibaren çoğu ülkede yasaklandı. Fakat başka bir tehdit bü­ yümeye devam etti: Okyanustaki gemi trafiği! Sadece 1992 ile 2012 yılları arasında, dünya çapındaki gemi sayısı dört katına çıktı ve mil­ letlerarası taşımacılığın vazgeçilmez vasıta­ sı olduğu için bu sayı artmaya devam ediyor.5 Uluslararası sularda 58.000'in üzerinde ticari gemi seyr ü seferdedir.6 400 metre uzunlukta ve 61,5 m genişliğinde bir gemide 24.000 kon­ teyner veya 458 metre uzunluktaki bir yakıt tankerinde 500.000 ton yakıt yüklü olduğunu düşünün. Deniz ve okyanuslardaki bu yoğun trafik, balinaların hayat sahaları ile kesişir ve bu da çarpışma riskini artırır. Bir araştırmaya 42 ÇAĞLAYAN I OCAK 2024 göre, gemi ile çarpışan veya gemi pervanesinin verdiği zarar ile her yıl 20.000'den fazla balina ölmektedir. Birçok balina türünün neslinin tü­ kenme seviyesine geldiğini gösteren rakamlar endişe vericidir. Mesela Kuzey Atlantik balina­ larından (Eubalaena glacialis) dünyada sadece 400 kadar kalmıştır.7 Büyük cüsselerine rağmen balinalar çok ha­ reketli hayvanlardır. Hatta mavi balinalar, göç­ leri sırasında bir günde 450 kilometre kadar yol alabilirler. Derin sularda balinaların gözleri iyi görmez ve gözlerini daha çok yakın temas­ larda kullanırlar. İlahi sevkle, yönlerini bulmak için ekolokasyon (sesle konum belirleme) yön­ temini kullanırlar. Bunun için belirli bir frekans aralığında ses dalgaları gönderirler ve dalgala­ rın geri gelme zamanı ve yönüne göre yönle­ rini, hızlarını belirleyip avlarına yaklaşırlar.8 Bu özelliklerinden dolayı, balinalar kulakları ile görür diyebiliriz. 240.000 ton ağırlığındaki bir geminin pervanesinin çıkaracağı gürültüyü ve bu gürültü kirliliğinin balinalara vereceği rahatsızlığı bir düşünün. Ancak balinalar; ge­ milerden, motorlardan ve pervanelerden uzak kalmaları gerektiğini bilemezler. Gemilerle çarpışma, gürültü, zararlı atıklar ve kanunsuz avlanma sebebiyle her yıl binlerce balina ya derin sularda ölüyor veya dengelerini kaybe­ derek kendilerini karaya vuruyorlar.9 Dünyanın en büyük canlısı için, en büyük tehlike, maale­ sef insanoğlunun yanlış tutumu ve ihmalleridir. Gemilerin Duruş Mesafesi Bu durumda aklımıza şu gelebilir: Gemi bir ba­ linayı belirleyince hemen yavaşlasın veya çev­ resinden dolanıp ona zarar vermeden geçsin! Fakat bu kolay bir şey değildir. Yavaşlamanın baş aktörü, sürtünmedir ve suda bir geminin hızını etkileyecek kadar sürtünme olmadığın­ dan, her ne kadar farklı teknikler kullanılsa da bir yük gemisinin duruş mesafesi, ortalama sekiz kilometredir. 1 0 Ayrıca gemi kaptanının tehlike anındaki reaksiyon süresi ve balinaların hareketli olmaları da buna eklenince bu duru­ mun o kadar da kolay olmadığı anlaşılır. Karadaki radarlar elektromanyetik dalgalar ile çalışır ve yerleştirilmiş sensörler yardımıyla yaklaşmakta olan aracın hızı belirlenir. Denizde ise sonar ölçüm teknikleri ile çalışan cihazlar, çevreye belirli bir frekans aralığında ses dalga­ ları yayarlar ve bu durum hassas bir işitme du­ yusuna sahip olan balinaları rahatsız edebilir ve hatta karaya vurmalarına sebep olabilir.1 1 Bu yüzden balinaların yerlerini tespit etmek ve on­ lara zarar vermemek için çevredeki balina şar­ kıları dinlenilerek yollarından kaçmaya çalışılır. Matematik ve Dalga Fiziği Balinaların sesleri suda sabit bir hızla yayılır. Havada saniyede 343 metre hızla yayılan ses, suda neredeyse beş kat daha hızlı olarak, sani­ yede yaklaşık 1.500 metre hızla iletilir. 12 Yani balina, bir gemiden 1.500 metre uzaklıktaysa, şarkısı dedektöre bir saniye sonra ulaşır. Fakat bu bilgi, hareket eden bir balinanın uzaklığını belirlemek için yeterli değildir ve ikinci bir ve­ riye ihtiyaç vardır. Dalgaların bir bölümü deniz tabanından geri yansır ve geminin dedektörleri tarafından algılanır. Snell Kırılma Kanunu gere­ ği, gelen dalgaların tabanla yaptığı açı, yansıyan dalgaların çıkış açısıyla aynıdır. Ayrıca bir ba­ linanın her sesi, doğrudan ve gecikmeli olmak üzere en az iki sinyal üretir. Bu durumda gemi­ ye ulaşan ses dalgalarının iki farklı yolunu takip edersek, şekilde görülen ikizkenar üçgenden istifade ederek mesafeyi hesaplayabiliriz. 1 3 İkiz­ kenar üçgende, Pisagor teoremi ve iki sinyalin dedektöre varışları arasındaki zaman farkı kul­ lanılarak hayvanın ne kadar uzakta olduğu he­ saplanır. 1 4 Gemilerin Verdiği Zarar Önlenemez mi? Bazı araştırmacılar, balinaları korumak için yoğun deney ve gözlemler yapıyorlar. Ağırlık­ lı ola rak iki ana çözüm üzerinde çalışıyorlar. Bunlardan biri, gemilerin ve balinaların yol- OCAK 2024 I ÇAĞLAYAN 43 !arını ayırarak nakliye rotalarının balinaların hayat alanlarından uzağa yönlendirilmesi; diğeri ise gemilerin hız sınırlarının kontrol edilmesidir. Bazı bilim insanları da gemile­ rin pervanelerinin daha sessiz çalışması için çalışmalar yürütüyorlar. 1 5 Diğer taraftan ba­ linaları uzaktan tespit edebilen kameralar da geliştiriliyor. ikazına benzer, ekosistemi korumaya yönelik başka ayetler de gösterilebilir; fakat insanlık ancak son yüzyılda ulaştığı çevre şuuruyla kelaynaklar, balinalar, filler ve gergedanların soylarının tükenmesine karşı tedbirleri hece­ lemeye başlamıştır.2 1 B Cüsseleri Gibi Ekosistemdeki Rolleri de Büyük Dipnotlar Yaratılmış her bir canlı gibi balinalar da eko­ sistemde önemli rol oynarlar. 16 Küresel ısın­ ma, şüphesiz dünyamızın en büyük problem­ lerinden biridir. Isınmanın en önemli sebebi, atmosferdeki sera gazlarından karbondiok­ sittir. Balinalar, hayatları boyunca vücutların­ da önemli ölçüde karbondioksit biriktirir. Bir balina öldüğünde deniz tabanına batar ve çok sayıda derin deniz organizmasına rızık olur. Ayrıca kendileriyle birlikte 33 ton karbondi­ oksiti hapsederler. 17 Bir ağaç ise yılda ortalama 16 kilo karbondioksiti yapısında tutar. 18 Balina­ lar derin sularda beslenirken, nefes almak için su yüzüne çıktıklarında, deniz dibindeki besin maddelerini de deniz yüzeyine taşırlar. Balina­ ların dışkıları deniz yüzeyini gübreler ve fitop­ lanktonlara ve sayısız deniz canlısına ihtiyacı olan besinlerini sağlar. Bu devr-i daim "balina pompası" olarak ifade edilir. Ortalama ömür­ leri 30-50 yıl arasında olan balinaların deniz ekosistemlerindeki istikrar ve dengeye katkı­ larının çok önemli olduğu konusunda ciddi bir kanaat vardır.19 Kainatın bütününde müthiş bir nizam ve denge vardır. Her türün ve çevresini n hassas ayarlarla sürdürülen bir denge içinde yara­ tıldığını gösteren araştırmalar, akıl sahipleri için birer tefekkür vesilesidir. Her bir mahluk­ ta gördüğümüz sanatlı biyolojik yapılardaki ince nakışların güzelliğini anlamamızı kolay­ laştıran nizam ve intizamın tesadüflere bağ­ lı olması söz konusu değildir. Bu muhteşem nizamın, sabit bir hakikate dayanması gerek­ mektedir ki o da Allah'ın (celle celaluhu) "Mu­ nazzım" ismidir.20 Rabbimiz, kainatı her an yaratır ve sayısız unsurlar arasında muazzam bir denge kurar: "Göğü bu ahenkle O yükseltti ve bu mfzanı koydu ki siz de ders alıp ölçü dı­ şına taşmayasınız." (Rahman, 55/7-BJ ayeti de bu genel prensibi ihtar eder. Kur'an-ı Kerim'in bu 44 ÇAĞLAYAN I OCAK 2024 1. "Liste der grögten Lebewesen", de.wikipedia.org/ wiki/Liste_der_grögten Lebewesen 2. "Boeing 737-900 - Technische Daten / Beschreibung", www.flugzeuginfo.net/acdata_php/acdata_7379_ dt.php 3. "Blauwale im WWF-Artenlexikon: Zahlen & Fakten, (www.wwf.de). 4. "Der Blauwal", creation.com/blauwal 5. "Thousands of whales are being killed by passing ships. Can we save them?", www.theguardian.com/ environmen t/20 23 /apr/09 /whales-killed-pas­ sing-ships-save-alert-detection 6. "Global merchant fleet - number of ships by type", www.s t a ti s t a. c o m / s ta ti s t i es / 2 6 4 0 2 4 / n u m ­ ber-of-merchant-ships-worldwide-by-type/ 7. "Thousands of whales are killed by ship strikes each year", www.earth.com/news/thousands-of-whales-are-killed-by-ship-strikes-each-year/ 8. "Die Sprache der Wale", www.wwf.at/die-sprache­ der-wale/ 9. "Strandungen von Walen und Delfınen''. WDC Deuts­ chland", (whales.org) 10. "Bremsweg eines Schiffes - Wissenswertes zu Steuenıng und Technik von Schiffen", (helpster.de) 1 1. "Der Satz des Pythagoras, Wale und Einsteins verschollener Beweis", www.spektrum.de/kolumne/ der-satz-des-pythagoras-wale-und-einsteins­ verschollener-beweis/2168841 12. ''Wasserschall - Physik-Schule", (cosmos-indirekt.de) 13. "Snell Yasası nedir? Kırılma Kanunları", (fızikdersi. gen.trn. 14. "Der Satz des Pythagoras, Wale und Einsteins verschollener Beweis", Spektrum der Wissenschaft. 15. "Meeresschutz", IFAW. 16. "Wale, unsere Verbündeten im Klimaschutz", WWF Blog. 17. "Climate change and mental health: risks, impacts and priority actions", lnternational Journal of Men tal Health Systems, (biomedcentral.com) 18. "Zahlen & Fakten rund um Baume, C02 und globale Wiederaufforstung", (plant-for-the-planet.org) 19. "Whales as marine ecosystem engineers, Frontiers in Ecology and the Environment", Wiley Online Library 20. "Kur'an Kainat Kitabını Şerh Ediyor", fgulen.com/tr/ eserleri/kursu-akademi-yazilari/2002-kursuleri/ kuran-kainat-kitabini-serh-ediyor 21. "Çeşitli İlim Dallarına Dair Gaybi Haberler", fgulen. com/tr /eserleri/sonsuz-nur/Cesi ti i-11 im-Dallari­ na-Dair-Gaybi-Haberler