मराठी आत्मचरित्र: स्वरूप आणि वाटचाल PDF

## मराठी आत्मचरित्र: स्वरूप व वाटचाल हे चरित्र असते. या ग्रंथातून मामासाहेब जगदाळे यांच्या जीवन कार्याचा परिचय करून देता देता कर्मवीर भाऊराव पाटील यांच्या जीवनाशी त्यांचे जीवन कसे साम्य दर्शवते या गोष्टीचाही परिचय चरित्र लेखकाने करून दिलेला दिसतो. ### मराठी आत्मचरित्र: स्वरूप व वाटचाल * आत्मचरि...

## मराठी आत्मचरित्र: स्वरूप व वाटचाल हे चरित्र असते. या ग्रंथातून मामासाहेब जगदाळे यांच्या जीवन कार्याचा परिचय करून देता देता कर्मवीर भाऊराव पाटील यांच्या जीवनाशी त्यांचे जीवन कसे साम्य दर्शवते या गोष्टीचाही परिचय चरित्र लेखकाने करून दिलेला दिसतो. ### मराठी आत्मचरित्र: स्वरूप व वाटचाल * आत्मचरित्र हा वाङ्मय प्रकार निरनिराळ्या वाङ्मय प्रकारात सर्वात सोपा, तसाच सर्वात अवघड वाङ्मय प्रकार आहे असे म्हटले तर ती अतिशयोक्ती ठरेल. * पण ते गंभीर सत्य आहे. * सर्वात सोपा अशा अर्थाने, की त्याकरीता नाटक, कादंबरी इ. वाङ्मय प्रकाराप्रमाणे फारशी कल्पनाशक्तीची आवश्यकता त्याला नसते. * मात्र सर्वात अवघड अशा अर्थाने, की माणसाला स्वतःबद्दल तटस्थ वृत्ती ठेवणे अत्यंत अवघड असते. ### आत्मचरित्र लेखनाचा आत्मा * आत्मचरित्र म्हणजे स्वतःच स्वतःच्या गतकाळाचा लिहिलेला नुसता इतिहास नव्हे तर स्वतःच्या गतकाळाचे सिंहावलोकन, विश्लेषण आणि आत्मनिरीक्षण करून लिहिलेला अन्वर्थक इतिहास असतो. * आत्मचरित्र केवळ 'स्व' भोवतीच केंद्रित असू शकत नाही. 'स्व' भोवती असणारे आप्तेष्ट, जीवलग मित्र, हितशत्रू यांची देखील त्यात गुंतवणूक असते. * प्रा. रा.ग. जाधव यांच्या मतावरून असे वाटते, की आत्मचरित्र नायकाने आपल्या जीवनामध्ये आलेल्या बऱ्या-वाईट अनुभवांचे चित्रण केलेले असले पाहिजे. या त्याच्या जीवनामधून त्याच्या स्वभावाचेही दर्शन त्याच्या लेखनामधून त्याने दाखविले असले पाहिजे अशी भूमिका त्यांनी मांडलेली दिसून येते. ### आत्मचरित्र लेखनाचा उद्देश * आपल्या साऱ्या स्मृतीरूप अनुभवांना सजीव करून त्यांची प्रचीती घेणे. * त्याचा आकार जाणिवेत उमटवून त्याकडे एका वेगळ्या कुतूहलाने आणि तटस्थपणे पाहणे. * आपल्या अनुभवांना संकेतरूप देऊन स्वतंत्र अस्तित्व प्राप्त करून देणे. * अशा जीवनरूपी अनुभवांना अजरामर करून वाचकासमोर उभे करणे, असा उद्देश चरित्र लेखकाचा त्याच्या लेखनामागचा असतो. * स्वतःच्या जीवनाचे दूरस्थपणे सिंहावलोकन वृत्तीने केलेले अवलोकन आणि त्याविषयाचे प्रांजळ निवेदन आत्मचरित्र लेखनाचा आत्मा असतो असे वाटते. ### मराठी आत्मचरित्राचे इतिहास * 'संत नामदेव', 'संत तुकाराम' व 'संत जनाबाई' यांच्या अभंगामध्ये प्रसंगानुरूप आत्मनिवेदन आलेले आढळते. * पेशवाईच्या काळात 'नाना फडणविसांनी' आपले आत्मचरित्र लिहून ठेवलेले दिसून येते. मात्र हे आत्मचरित्र अत्यंत संक्षिप्त व त्रोटक अशा स्वरुपाचे आहे. #### महत्वाची आत्मचरित्रे * दादोबा पांडुरंग यांच्या 'आत्मचरित्र' (१८४८) * बाबा पदमंनजी यांचे 'अरूणोदय उर्फ स्वलिखित चरित्र' (१८८७) * वि. दा. सावरकर यांनी प्रसिद्ध इटालियन देशभक्त जोसेफ मॅझिनी यांच्या भाषांतरीत आत्मचरित्राचा उल्लेख करणे आवश्यक वाटतो. * रमाबाई रानडे यांचे 'आमच्या आयुष्यातील काही आठवणी' (१९१०) * धोंडो केशव कर्वे यांचे 'आत्मवृत्त' (१९१५) * गो.गं. पाणंदीकरांचे 'माझ्या काही आठवणी' (१९२०) * भवानराव पावगी यांचे 'आत्मवृत्त' (१९२४) * धर्मानंद कोसंबी यांचे 'निवेदन' (१९२४) * तुळजापूरकर यांचे 'माझे रामायण' (१९२७) * वि. दा. सावरकर यांनी 'माझी जन्मठेप' (१९२७) * कवी रे. टिळक यांच्या पत्नी लक्ष्मीबाई टिळक यांचे 'स्मृतीचित्रे' (१९३४) * महर्षी विठ्ठल रामजी शिंदे यांचे 'माझ्या आठवणी व अनुभव' (१९४०) * मामा वरेकरांचे 'माझा नाटकी संसार' (१९४१) * ना. सी. फडके यांनी लिहिलेले 'माझ्या साहित्यातील काही स्मृती' (१९४३) * ना. गो. चाफेकर यांनी आपली 'जीवनगाथा' (१९४३) * गोविंदराव देसाई यांनी 'गोविंदांच्या गुजगोष्टी' (१९४४) * डॉ. कमलाबाई देशपांडे यांचे 'स्मरण साखळी' (१९४३) * लीलाबाई पटवर्धन यांनी 'आमची अकरा वर्षे' (१९४५) * ग. त्र्यं. माडखोलकर यांचे 'दोन तपे' (१९४६) * 'एका निर्वासिताची कहाणी' (१९४९) * ल. बा. पितळे उर्फ लखूनाना वाटवे यांनी 'मी दारूड्या कसा झालो' * ग्वाल्हेरच्या इंदिराबाई भागवत यांनी 'या सदाशिव' (१९४८) * गोविंदराव टेंबे यांनी 'माझा संगीत व्यासंग' (१९४८) * 'जीवन विहारना' (१९४८) * काका कालेलकरांचे 'स्मरणयात्रा' (१९४९) * भा.वि. वरेरकरांनी 'माझा नाटकी संसार' * बा. ब. गोगटे यांनी 'हॉटसनवर रोखलेल्या पिस्तुलातून' (१९५०) * प्र. के. अत्रे यांचे 'मी कसा झालो' (१९४८) * य.ग. जोशी यांनी लिहिलेले 'दुधाची घागर' (१९५५) * म. माटे यांनी 'चित्रपट - मी व मला दिसलेले जग' (१९५७) * विठ्ठल रामजी शिंदे यांनी 'माझ्या आठवणी व अनुभव' (१९५८) * बाबूराव पेंढारकरांचे 'चित्र आणि चरित्र' (१९६१) * नानासाहेब फाटककृत 'मुखवट्याचे जग' (१९६२) * वि. दा. सावरकर यांनी 'माझी जन्मठेप' (१९२७) * कवी रे. टिळक यांच्या पत्नी लक्ष्मीबाई टिळक यांचे 'स्मृतीचित्रे' (१९३४) * महर्षी विठ्ठल रामजी शिंदे यांचे 'माझ्या आठवणी व अनुभव' (१९४०) * मामा वरेकरांचे 'माझा नाटकी संसार' (१९४१) * ना. सी. फडके यांनी लिहिलेले 'माझ्या साहित्यातील काही स्मृती' (१९४३) * ना. गो. चाफेकर यांनी आपली 'जीवनगाथा' (१९४३) * गोविंदराव देसाई यांनी 'गोविंदांच्या गुजगोष्टी' (१९४४) * डॉ. कमलाबाई देशपांडे यांचे 'स्मरण साखळी' (१९४३) * लीलाबाई पटवर्धन यांनी 'आमची अकरा वर्षे' (१९४५) * ग. त्र्यं. माडखोलकर यांचे 'दोन तपे' (१९४६) * 'एका निर्वासिताची कहाणी' (१९४९) * ल. बा. पितळे उर्फ लखूनाना वाटवे यांनी 'मी दारूड्या कसा झालो' * ग्वाल्हेरच्या इंदिराबाई भागवत यांनी 'या सदाशिव' (१९४८) * गोविंदराव टेंबे यांनी 'माझा संगीत व्यासंग' (१९४८) * 'जीवन विहारना' (१९४८) * काका कालेलकरांचे 'स्मरणयात्रा' (१९४९) * भा.वि. वरेरकरांनी 'माझा नाटकी संसार' * बा. ब. गोगटे यांनी 'हॉटसनवर रोखलेल्या पिस्तुलातून' (१९५०) * प्र. के. अत्रे यांचे 'मी कसा झालो' (१९४८) * य.ग. जोशी यांनी लिहिलेले 'दुधाची घागर' (१९५५) * म. माटे यांनी 'चित्रपट - मी व मला दिसलेले जग' (१९५७) * विठ्ठल रामजी शिंदे यांनी 'माझ्या आठवणी व अनुभव' (१९५८) * बाबूराव पेंढारकरांचे 'चित्र आणि चरित्र' (१९६१) * नानासाहेब फाटककृत 'मुखवट्याचे जग' (१९६२) * वि. दा. सावरकर यांनी 'माझी जन्मठेप' (१९२७) * कवी रे. टिळक यांच्या पत्नी लक्ष्मीबाई टिळक यांचे 'स्मृतीचित्रे' (१९३४) * महर्षी विठ्ठल रामजी शिंदे यांचे 'माझ्या आठवणी व अनुभव' (१९४०) * मामा वरेकरांचे 'माझा नाटकी संसार' (१९४१) * ना. सी. फडके यांनी लिहिलेले 'माझ्या साहित्यातील काही स्मृती' (१९४३) * ना. गो. चाफेकर यांनी आपली 'जीवनगाथा' (१९४३) * गोविंदराव देसाई यांनी 'गोविंदांच्या गुजगोष्टी' (१९४४) * डॉ. कमलाबाई देशपांडे यांचे 'स्मरण साखळी' (१९४३) * लीलाबाई पटवर्धन यांनी 'आमची अकरा वर्षे' (१९४५) * ग. त्र्यं. माडखोलकर यांचे 'दोन तपे' (१९४६) * 'एका निर्वासिताची कहाणी' (१९४९) * ल. बा. पितळे उर्फ लखूनाना वाटवे यांनी 'मी दारूड्या कसा झालो' * ग्वाल्हेरच्या इंदिराबाई भागवत यांनी 'या सदाशिव' (१९४८) * गोविंदराव टेंबे यांनी 'माझा संगीत व्यासंग' (१९४८) * 'जीवन विहारना' (१९४८) * काका कालेलकरांचे 'स्मरणयात्रा' (१९४९) * भा.वि. वरेरकरांनी 'माझा नाटकी संसार' * बा. ब. गोगटे यांनी 'हॉटसनवर रोखलेल्या पिस्तुलातून' (१९५०) * प्र. के. अत्रे यांचे 'मी कसा झालो' (१९४८) * य.ग. जोशी यांनी लिहिलेले 'दुधाची घागर' (१९५५) * म. माटे यांनी 'चित्रपट - मी व मला दिसलेले जग' (१९५७) * विठ्ठल रामजी शिंदे यांनी 'माझ्या आठवणी व अनुभव' (१९५८) * बाबूराव पेंढारकरांचे 'चित्र आणि चरित्र' (१९६१) * नानासाहेब फाटककृत 'मुखवट्याचे जग' (१९६२) * वि. दा. सावरकर यांनी 'माझी जन्मठेप' (१९२७) * कवी रे. टिळक यांच्या पत्नी लक्ष्मीबाई टिळक यांचे 'स्मृतीचित्रे' (१९३४) * महर्षी विठ्ठल रामजी शिंदे यांचे 'माझ्या आठवणी व अनुभव' (१९४०) * मामा वरेकरांचे 'माझा नाटकी संसार' (१९४१) * ना. सी. फडके यांनी लिहिलेले 'माझ्या साहित्यातील काही स्मृती' (१९४३) * ना. गो. चाफेकर यांनी आपली 'जीवनगाथा' (१९४३) * गोविंदराव देसाई यांनी 'गोविंदांच्या गुजगोष्टी' (१९४४) * डॉ. कमलाबाई देशपांडे यांचे 'स्मरण साखळी' (१९४३) * लीलाबाई पटवर्धन यांनी 'आमची अकरा वर्षे' (१९४५) * ग. त्र्यं. माडखोलकर यांचे 'दोन तपे' (१९४६) * 'एका निर्वासिताची कहाणी' (१९४९) * ल. बा. पितळे उर्फ लखूनाना वाटवे यांनी 'मी दारूड्या कसा झालो' * ग्वाल्हेरच्या इंदिराबाई भागवत यांनी 'या सदाशिव' (१९४८) * गोविंदराव टेंबे यांनी 'माझा संगीत व्यासंग' (१९४८) * 'जीवन विहारना' (१९४८) * काका कालेलकरांचे 'स्मरणयात्रा' (१९४९) * भा.वि. वरेरकरांनी 'माझा नाटकी संसार' * बा. ब. गोगटे यांनी 'हॉटसनवर रोखलेल्या पिस्तुलातून' (१९५०) * प्र. के. अत्रे यांचे 'मी कसा झालो' (१९४८) * य.ग. जोशी यांनी लिहिलेले 'दुधाची घागर' (१९५५) * म. माटे यांनी 'चित्रपट - मी व मला दिसलेले जग' (१९५७) * विठ्ठल रामजी शिंदे यांनी 'माझ्या आठवणी व अनुभव' (१९५८) * बाबूराव पेंढारकरांचे 'चित्र आणि चरित्र' (१९६१) * नानासाहेब फाटककृत 'मुखवट्याचे जग' (१९६२) * वि. दा. सावरकर यांनी 'माझी जन्मट्‌ह्‌्‌ह्‌्‌्‌्‌्‌्‌्ेप' (१९२७) * कवी रे. टिळक यांच्या पत्नी लक्ष्मीबाई टिळक यांचे 'स्मृतीचित्रे' (१९३४) * महर्षी विठ्ठल रामजी शिंदे यांचे 'माझ्या आठवणी व अनुभव' (१९४०) * मामा वरेकरांचे 'माझा नाटकी संसार' (१९४१) * ना. सी. फडके यांनी लिहिलेले 'माझ्या साहित्यातील काही स्मृती' (१९४३) * ना. गो. चाफेकर यांनी आपली 'जीवनगाथा' (१९४३) * गोविंदराव देसाई यांनी 'गोविंदांच्या गुजगोष्टी' (१९४४) * डॉ. कमलाबाई देशपांडे यांचे 'स्मरण साखळी' (१९४३) * लीलाबाई पटवर्धन यांनी 'आमची अकरा वर्षे' (१९४५) * ग. त्र्यं. माडखोलकर यांचे 'दोन तपे' (१९४६) * 'एका निर्वासिताची कहाणी' (१९४९) * ल. बा. पितळे उर्फ लखूनाना वाटवे यांनी 'मी दारूड्या कसा झालो' * ग्वाल्हेरच्या इंदिराबाई भागवत यांनी 'या सदाशिव' (१९४८) * गोविंदराव टेंबे यांनी 'माझा संगीत व्यासंग' (१९४८) * 'जीवन विहारना' (१९४८) * काका कालेलकरांचे 'स्मरणयात्रा' (१९४९) * भा.वि. वरेरकरांनी 'माझा नाटकी संसार' * बा. ब. गोगटे यांनी 'हॉटसनवर रोखलेल्या पिस्तुलातून' (१९५०) * प्र. के. अत्रे यांचे 'मी कसा झालो' (१९४८) * य.ग. जोशी यांनी लिहिलेले 'दुधाची घागर' (१९५५) * म. माटे यांनी 'चित्रपट - मी व मला दिसलेले जग' (१९५७) * विठ्ठल रामजी शिंदे यांनी 'माझ्या आठवणी व अनुभव' (१९५८) * बाबूराव पेंढारकरांचे 'चित्र आणि चरित्र' (१९६१) * नानासाहेब फाटककृत 'मुखवट्याचे जग' (१९६२) * वि. दा. सावरकर यांनी 'माझी जन्मठेप' (१९२७) * कवी रे. टिळक यांच्या पत्नी लक्ष्मीबाई टिळक यांचे 'स्मृतीचित्रे' (१९३४) * महर्षी विठ्ठल रामजी शिंदे यांचे 'माझ्या आठवणी व अनुभव' (१९४०) * मामा वरेकरांचे 'माझा नाटकी संसार' (१९४१) * ना. सी. फडके यांनी लिहिलेले 'माझ्या साहित्यातील काही स्मृती' (१९४३) * ना. गो. चाफेकर यांनी आपली 'जीवनगाथा' (१९४३) * गोविंदराव देसाई यांनी 'गोविंदांच्या गुजगोष्टी' (१९४४) * डॉ. कमलाबाई देशपांडे यांचे 'स्मरण साखळी' (१९४३) * लीलाबाई पटवर्धन यांनी 'आमची अकरा वर्षे' (१९४५) * ग. त्र्यं. माडखोलकर यांचे 'दोन तपे' (१९४६) * 'एका निर्वासिताची कहाणी' (१९४९) * ल. बा. पितळे उर्फ लखूनाना वाटवे यांनी 'मी दारूड्या कसा झालो' * ग्वाल्हेरच्या इंदिराबाई भागवत यांनी 'या सदाशिव' (१९४८) * गोविंदराव टेंबे यांनी 'माझा संगीत व्यासंग' (१९४८) * 'जीवन विहारना' (१९४८) * काका कालेलकरांचे 'स्मरणयात्रा' (१९४९) * भा.वि. वरेरकरांनी 'माझा नाटकी संसार' * बा. ब. गोगटे यांनी 'हॉटसनवर रोखलेल्या पिस्तुलातून' (१९५०) * प्र. के. अत्रे यांचे 'मी कसा झालो' (१९४८) * य.ग. जोशी यांनी लिहिलेले 'दुधाची घागर' (१९५५) * म. माटे यांनी 'चित्रपट - मी व मला दिसलेले जग' (१९५७) * विठ्ठल रामजी शिंदे यांनी 'माझ्या आठवणी व अनुभव' (१९५८) * बाबूराव पेंढारकरांचे 'चित्र आणि चरित्र' (१९६१) * नानासाहेब फाटककृत 'मुखवट्याचे जग' (१९६२) * वि. दा. सावरकर यांनी 'माझी जन्मठेप' (१९२७) * कवी रे. टिळक यांच्या पत्नी लक्ष्मीबाई टिळक यांचे 'स्मृतीचित्रे' (१९३४) * महर्षी विठ्ठल रामजी शिंदे यांचे 'माझ्या आठवणी व अनुभव' (१९४०) * मामा वरेकरांचे 'माझा नाटकी संसार' (१९४१) * ना. सी. फडके यांनी लिहिलेले 'माझ्या साहित्यातील काही स्मृती' (१९४३) * ना. गो. चाफेकर यांनी आपली 'जीवनगाथा' (१९४३) * गोविंदराव देसाई यांनी 'गोविंदांच्या गुजगोष्टी' (१९४४) * डॉ. कमलाबाई देशपांडे यांचे 'स्मरण साखळी' (१९४३) * लीलाबाई पटवर्धन यांनी 'आमची अकरा वर्षे' (१९४५) * ग. त्र्यं. माडखोलकर यांचे 'दोन तपे' (१९४६) * 'एका निर्वासिताची कहाणी' (१९४९) * ल. बा. पितळे उर्फ लखूनाना वाटवे यांनी 'मी दारूड्या कसा झालो' * ग्वाल्हेरच्या इंदिराबाई भागवत यांनी 'या सदाशिव' (१९४८) * गोविंदराव टेंबे यांनी 'माझा संगीत व्यासंग' (१९४८) * 'जीवन विहारना' (१९४८) * काका कालेलकरांचे 'स्मरणयात्रा' (१९४९) * भा.वि. वरेरकरांनी 'माझा नाटकी संसार' * बा. ब. गोगटे यांनी 'हॉटसनवर रोखलेल्या पिस्तुलातून' (१९५०) * प्र. के. अत्रे यांचे 'मी कसा झालो' (१९४८) * य.ग. जोशी यांनी लिहिलेले 'दुधाची घागर' (१९५५) * म. माटे यांनी 'चित्रपट - मी व मला दिसलेले जग' (१९५७) * विठ्ठल रामजी शिंदे यांनी 'माझ्या आठवणी व अनुभव' (१९५८) * बाबूराव पेंढारकरांचे 'चित्र आणि चरित्र' (१९६१) * नानासाहेब फाटककृत 'मुखवट्याचे जग' (१९६२) * वि. दा. सावरकर यांनी 'माझी जन्मठेप' (१९२७) * कवी रे. टिळक यांच्या पत्नी लक्ष्मीबाई टिळक यांचे 'स्मृतीचित्रे' (१९३४) * महर्षी विठ्ठल रामजी शिंदे यांचे 'माझ्या आठवणी व अनुभव' (१९४०) * मामा वरेकरांचे 'माझा नाटकी संसार' (१९४१) * ना. सी. फडके यांनी लिहिलेले 'माझ्या साहित्यातील काही स्मृती' (१९४३) * ना. गो. चाफेकर यांनी आपली 'जीवनगाथा' (१९४३) * गोविंदराव देसाई यांनी 'गोविंदांच्या गुजगोष्टी' (१९४४) * डॉ. कमलाबाई देशपांडे यांचे 'स्मरण साखळी' (१९४३) * लीलाबाई पटवर्धन यांनी 'आमची अकरा वर्षे' (१९४५) * ग. त्र्यं. माडखोलकर यांचे 'दोन तपे' (१९४६) * 'एका निर्वासिताची कहाणी' (१९४९) * ल. बा. पितळे उर्फ लखूनाना वाटवे यांनी 'मी दारूड्या कसा झालो' * ग्वाल्हेरच्या इंदिराबाई भागवत यांनी 'या सदाशिव' (१९४८) * गोविंदराव टेंबे यांनी 'माझा संगीत व्यासंग' (१९४८) * 'जीवन विहारना' (१९४८) * काका कालेलकरांचे 'स्मरणयात्रा' (१९४९) * भा.वि. वरेरकरांनी 'माझा नाटकी संसार' * बा. ब. गोगटे यांनी 'हॉटसनवर रोखलेल्या पिस्तुलातून' (१९५०) * प्र. के. अत्रे यांचे 'मी कसा झालो' (१९४८) * य.ग. जोशी यांनी लिहिलेले 'दुधाची घागर' (१९५५) * म. माटे यांनी 'चित्रपट - मी व मला दिसलेले जग' (१९५७) * विठ्ठल रामजी शिंदे यांनी 'माझ्या आठवणी व अनुभव' (१९५८) * बाबूराव पेंढारकरांचे 'चित्र आणि चरित्र' (१९६१) * नानासाहेब फाटककृत 'मुखवट्याचे जग' (१९६२) * वि. दा. सावरकर यांनी 'माझी जन्मठेप' (१९२७) * कवी रे. टिळक यांच्या पत्नी लक्ष्मीबाई टिळक यांचे 'स्मृतीचित्रे' (१९३४) * महर्षी विठ्ठल रामजी शिंदे यांचे 'माझ्या आठवणी व अनुभव' (१९४०) * मामा वरेकरांचे 'माझा नाटकी संसार' (१९४१) * ना. सी. फडके यांनी लिहिलेले 'माझ्या साहित्यातील काही स्मृती' (१९४३) * ना. गो. चाफेकर यांनी आपली 'जीवनगाथा' (१९४३) * गोविंदराव देसाई यांनी 'गोविंदांच्या गुजगोष्टी' (१९४४) * डॉ. कमलाबाई देशपांडे यांचे 'स्मरण साखळी' (१९४३) * लीलाबाई पटवर्धन यांनी 'आमची अकरा वर्षे' (१९४५) * ग. त्र्यं. माडखोलकर यांचे 'दोन तपे' (१९४६) * 'एका निर्वासिताची कहाणी' (१९४९) * ल. बा. पितळे उर्फ लखूनाना वाटवे यांनी 'मी दारूड्या कसा झालो' * ग्वाल्हेरच्या इंदिराबाई भागवत यांनी 'या सदाशिव' (१९४८) * गोविंदराव टेंबे यांनी 'माझा संगीत व्यासंग' (१९४८) * 'जीवन विहारना' (१९४८) * काका कालेलकरांचे 'स्मरणयात्रा' (१९४९) * भा.वि. वरेरकरांनी 'माझा नाटकी संसार' * बा. ब. गोगटे यांनी 'हॉटसनवर रोखलेल्या पिस्तुलातून' (१९५०) * प्र. के. अत्रे यांचे 'मी कसा झालो' (१९४८) * य.ग. जोशी यांनी लिहिलेले 'दुधाची घागर' (१९५५) * म. माटे यांनी 'चित्रपट - मी व मला दिसलेले जग' (१९५७) * विठ्ठल रामजी शिंदे यांनी 'माझ्या आठवणी व अनुभव' (१९५८) * बाबूराव पेंढारकरांचे 'चित्र आणि चरित्र' (१९६१) * नानासाहेब फाटककृत 'मुखवट्याचे जग' (१९६२) * वि. दा. सावरकर यांनी 'माझी जन्मठेप' (१९२७) * कवी रे. टिळक यांच्या पत्नी लक्ष्मीबाई टिळक यांचे 'स्मृतीचित्रे' (१९३४) * महर्षी विठ्ठल रामजी शिंदे यांचे 'माझ्या आठवणी व अनुभव' (१९४०) * मामा वरेकरांचे 'माझा नाटकी संसार' (१९४१) * ना. सी. फडके यांनी लिहिलेले 'माझ्या साहित्यातील काही स्मृती' (१९४३) * ना. गो. चाफेकर यांनी आपली 'जीवनगाथा' (१९४३) * गोविंदराव देसाई यांनी 'गोविंदांच्या गुजगोष्टी' (१९४४) * डॉ. कमलाबाई देशपांडे यांचे 'स्मरण साखळी' (१९४३) * लीलाबाई प