9 сынып Биология PDF

nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 1 БИОЛОГИЯ 9-сынып ТОЛЫҚ АВТОРЛЫҚ БАЗА Автор: Нұрбақыт Сарсенов Байланыс номер: +7708 747 3804 Сәлем! Базада 9-...

nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 1 БИОЛОГИЯ 9-сынып ТОЛЫҚ АВТОРЛЫҚ БАЗА Автор: Нұрбақыт Сарсенов Байланыс номер: +7708 747 3804 Сәлем! Базада 9-сынып Атамұра оқулығын толық қамтыдым. Бұл база тек жаттауға негізделмеген. Биологиядан 9-сынып бойынша түсінік қалыптастыруға негізделген. ҰБТ басталып та кетті. Кітапты толық оқып шыққыңыз келмесе, осы базаны пайдаланыңыз. Бірақ, кітапты оқуға кеңес беремін! Пайдасы тисе қуаныштымын. Игіліктеріңізге пайдаланыңыздар. Авторлық құқық ережелерін сақтаңыздар. «ҰБТ-дан өзің қалаған балды алуыңа тілестеспін. Мықты маман иесі атан. Сәттілік! Ізгі ниетпен Нұрбақыт Сарсенов!» nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 1-БӨЛІМ: ЖАСУШАЛЫҚ БИОЛОГИЯ 2 §1. Жасушалық құрылымдар Жасушалық құрылымдар – жасушаның ұсақ органоидтерін де, оның едәуір бөліктерін де біріктіретін түсінік Эукариоттық жасуша бөлімдері: Қабықша Цитоплазма Ядро Цитоплазма: Тұтқыр сұйықтық, жасушаның ішкі ортасы, оның құрамбөлігі Ядро мен жасуша қабықшасы арасындағы кеңістікті толтырып тұрады Құрамында ферменттер бар Плазмалық мембрана: Май мен нәруызды заттардан түзіліп, жасушаның сыртын қаптайды Ол болмаса жасуша тіршілік ете алмайды Жануар жасушасы қабықшасының бірден бір құрамбөлігі Жасушаның ішіндегі барлық қоректік заттар мен қажетсіз өнімдер өтеді Жасушаға қажет заттарды сіңіру және қажет емес заттарды шығару қасиеті: Іріктемелі өткізгіштік Мембранасында Қатты жасуша қабырғасы болатын ағзалар: Өсімдік, Бактерия, Саңырауқұлақ Ядро: Барлық эукариотты жасушалардың негізгі бөлігі Ядросыз жасушалар көбейе алмайды Цитоплазмадан көптеген саңылауы бар қосарлы мембрана арқылы бөлінеді Саңылаулар арқылы цитоплазма мен ядро ішіндегі сұйықтық арасында жүреді: Зат алмасу Ядро ішіндегі сұйықтық: Ядро шырыны – кариоплазма ДНҚ мен тұқымқуалауға жауапты хромосомалар болады Ядрошықтар мен тұқым қуалау ақпаратын сақтауға әрі жүзеге асыруға қажет ферменттер болады Жасуша тіршілігін басқарады Эндоплазмалық тор (ЭПТ): Цитоплазманың ішінде бір-бірімен тығыз байланысқан түтіктерден, көпіршік немесе қапшықтардан тұратын мембраналар ЭПТ 2-ге бөлінеді: Тегіс ЭПТ және Бұдыр ЭПТ Рибосомалар жоқ, мұнда майлар мен көмірсулар биосинтезі жүреді: Тегіс ЭПТ Рибосомалары бар, мұнда нәруыз биосинтезі жүреді: Бұдыр ЭПТ nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 3 Рибосомалар: Мембранасыз ұсақ органоидтер, олар болмаса тіршілік болмайды Аминқышдарынан нәруызды синтездейді Тұқым қуалау ақпаратын жүгезе асырады Химиялық тұрғыда тұрады: РНҚ мен Нәруыздардан Пішіні 8 санының дұрыс емесіне ұқсайды Үлкен және кіші суббірліктерден тұрады Гольджи аппараты: Цитоплазмадан бір мембрана арқылы бөлінген ЭПТ-ға ұқсас органоид ЭПТ-ға ұқсас 2 қызметі: 1)Жасуша ішінде заттарды тасымалдау; 2)Өз майлары мен көмірсуларын синтездеу; Ерекшелігі: ✓ Мембраналары ядроға жақын орналасады және қуыс цистерналар түзеді ✓ Құрамында ешқашан Рибосома болмайды, сәйкесінше нәруыздарды синтездемейді ✓ Гольджи кешенінің қуысына түсетін заттар биохимиялық тұрғыда түреленеді – модификацияланады ✓ Гольджи түтікшелерінен Диктиосомалар шығады Лизосома: Литикалық ферменттер толы мембрана көпіршіктері Бір нәрсені бұзатын, ерітетін немесе қорытатын көпіршік Жасушаның өзін-өзі қорытуы – Автолизді жүзеге асырады Митохондрия: 2 мембранадан тұратын, эукариотты жасушаларға тән ірі органоид Көмірсулар, майлар, нәруыздар энергиясы айналады: АТФ энергиясына Соңғы өнім ретінде бөлінеді: Көмірқышқыл газы мен Су Нәруыздан кейін түзіледі: Құрамында азот бар заттар Пластидтер: Тек өсімдік жасушасына тән органоидтер Маңызды пластидтер: Хлоропластар nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 4 Пластидтерлің митохондрияға ұқсас белгілері 1) 2 мембранадан тұрады 2) Ішкі бумалары бар: Хлоропласт – Грана Митохондрия – Криста 3) Сұйық ішкі ортасы бар: Хлоропласт – Строма Митохондрия – Матрикс 4) - Ұсақ рибосомалары - сақинатәрізді ДНҚ-сы - РНҚ мен ферменттері болады 5) Тірі жасушадан тыс қоректік ортада тіршілік ете алады, бірақ көбеюге қабілетті емес Жасуша орталығы: Макротүтікшелердің (жиырылғыш нәруыздардың) екі триплетінен тұратын мембранасыз органоид Көбею кезінде хромосомалардың жас жасушаларға біркелкі таралуына жауапты Тек жануар жасушаларына тән Қозғалыс органоидтері: Мембранасыз органоидтер Кірпікшелер мен Талшықтар жатады Жасуша мембранасының бетіне шығып, қозғалу арқылы жеке-дара жасушаға сұйық ортада қозғалуға мүмкіндік береді Жасуша қосындылары: Мироскоп арқылы көрінетін жасушадағы қандай да бір заттардың уақытша шоғырлануы Картоп жасушаындағы крахмал түйірлері; Майлы өсімдіктердегі май тамшылары Мембранасыз Бір мембраналы Екі мембраналы (қос) ▪ Жасуша орталығы ▪ ЭПТ ▪ Митохондрия ▪ Рибосома ▪ Голдьжи аппараты ▪ Пластидтер ▪ Қозғалыс органоидтері ▪ Лизосома ▪ Ядро nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 5 2-БӨЛІМ: ТІРІ АҒЗАЛАРДЫҢ КӨПТҮРЛІЛІГІ. БИОСФЕРА ЖӘНЕ ЭКОЖҮЙЕ §3. Әртүрлі түрлерді сипаттау үшін бинарлы номенклатураны қолдану Жүйелеу (систематика) негізін қалады: Карл Линней К. Линней өз жүйесінде ең кіші және сәйкесінше іргелі бірлік ретінде атады: Түрді К. Линнейдің еңбектері: Қосарлы атаутізім, «Табиғат жүйесі», Жүйелеудің негізін қалады Қосарлы атауда заттық мағынасы (адам) – туыс, сындық мағынасы (саналы) – түр Кең таралған көптеген түрлер үшін түр атауы ретінде қолданылады: «кәдімгі» Тіршілік ортасына байланысты терминдерге мысал: «орман», «шалғын», «дала», «тау», «батпақ» және т.б. Таралу аймағына байланысты: Арал алабұғасы, Волга қазтабаны Ең бірінші сипаттаған зерттеуші ғалымдардың аты бойынша: Грейг қызғалдағы, Шренк шыршасы Құрылысы мен физиологиясы бойынша: Жатаған сарғалдақ, күйдіргі сарғалдақ §4. Популяцияның өсуі, өсудің қисық сызығы Популяция – белгілі бір аумақта ұзақ уақыт тіршілік еткен бір түр дараларының тобы: Демэкология – популяцияда жүретін үдерістерді зерттейтін экология бөлімі: Популяция жағдайының ең маңызды көрсеткіштері: Саны, өсімі, өсу қарқыны, тығыздығы және т.б Саны – популяциядағы дара саны Популяция өсімі - туу және өлім арасындағы айырмашылық Өсім қарқыны – уақыт бірлігіндегі өсім Тығыздығы – аудан бірлігіндегі дара саны немесе топырақ және су ағзалары үшін көлем Қандай да бір уақыт ішіндегі популяциядағы дара санының өзгеру динамикасының графикалық көрінісі: Популяция санының қисық сызығы Репродуктивті потенциал – тірі ағзалардың белгілі бір аумақта санын көбейту қасиеті Ортаның қарсыласуы – белгелі бір аумақтың нақты популяция өсімін шектеу қасиеті Ортаның нақты емес сыйымдылығы – популяция саны тұрақты, ал оның өсімі 0-ге жуық болатын тепе-теңдік Популяция санын көрсететін қисық сызықтың 2 типі: Экспоненциалды Сигмондты Экспоненциалды не J-тәрізді қисық сызық тән: Бактериялар Біржасушалы балдырлар Кейбір бунақденелер Шегірткелер Көптеген планктондар nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 Экспоненциалды не J-тәрізді қисық сызық тән стратегия: R-стратегиясы 6 Сигмоидты не S-тәрізді қисық сызық тән стратегия: К-стратегиясы §5. Экожүйедегі энергия тасымалдау Қоректік деңгей – жалпы қоректік тізбекте белгілі бір орын алатын ағзалар тобы Продуценттер 1-ші қорекітік деңгейде Өсімдіктер 1-ші реттік консументтер 2-ші қоректік деңгейде Шөпқоректілер 2-ші реттік консументтер 3-ші қоректік деңгейде 1-ші реттік жыртқыштар 3-ші реттік консументтер 4-ші қоректік деңгейде 2-ші реттік жыртқыштар Редуценттер 5-ші қоректік деңгейде Сапрофиттер Деструкторлар Экологиялық пирамида түрлері: Сандық Биомасса Энергиялық Экологиялық пирамида модельін жасаған: Чарльз Элтон Сан не сандық пирамида – әрбір деңгейдегі жеке ағзалардың санын көрсетеді Биомасса пирамидасы – әртүрлі қоректік деңгейдегі ағзалар массасының арақатынасы Белгілі бір уақыттағы экожүйе күйін фотобейне ретінде сипаттайды: Сан мен Биомасса пирамидасы Энергия пирамидасы – уақыт бірлігінде барлық қоректік деңгейлер бойынша қанша энергия өтетінін көрсетеді Биомасса өнімділігі – уақыт бірлігінде экожүйеде түзілетін органикалық заттардың (энергиясы бар) мөлшері Қоректік деңгейге 10% энергия өтуі: Энергия пирамидасы заңы не 10 пайыз ережесі Он пайыз ережесін тұжырымдады: Раймонд Линдеман nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 7 §6. Биосферадағы биохимиялық үдерістер - заттар айналымы Элементтер жансыз табиғаттан тірі ағзаларға қайтадан түсетін және кейін жансыз табиғатқа қайтатын үдеріс: Атомдардың биогендік миграциясы Биогеохимиялық цикл Элементтердің биотикалық айналымы Барлық органикалық заттардың негізін құрайтын элемент: Көміртек Көміртек атмосферада болады: Көмірқышқыл газы түрінде (СО2) Негізінен фотосинтез барысында сіңіріледі: Көмірқышқыл газы – СО2 Мұхит суынан көміртекті сіңіріп, өздерінің қатты жабынын түзіп, оны кальций карбонаты (CаСО3) не әктас түрінде жинақтайды, көміртекті «бекітеді»: Маржандар Ұлулар мен кейбір бақалшақты біржасушалылар Көміртек айналымына қарағанда күрделі: Азот айналымы Міндетті құрамбөлік ретінде барлық нәруыз бен нуклеин қышқылдары құрамына кіреді: Азот Азот айналымының маңызды міндеті: Атмосферадан газтәрізді күйден, өсімдіктерге сіңімді топырақ қосылыстарының құрамына айналуы Азотты бекітудің 2 типі бар: Атмосфералық бекіту Биологиялық бекіту Атмосфералық бекіту – найзағай болғанда көбінесе азот оксиді: N2 – NO2, түзіледі. Ол кейін тотығып, сумен әрекеттескен кезде топыраққа түсетін азот қышқылын HNO3, кейіндеу нитраттар (NO3) түзеді Биологиялық бекіту – ағзалардың негізгі екі тобы: бұршақ тұқымдас - түйнек бактериялары және фотосинтездеуші цианобактериялар (көк-жасыл балдырлар) арқылы Ауа құрамындағы азотты аммиакқа NH3 айналдырады: Биологиялық бекіту Азотты қосылыстардың бір бөлігі жануарлар арқылы топыраққа түседі де, не арқылы түрленеді: Аммонификациялаушы бактериялар Нитрификациялаушы бактериялар Органикалық заттардың шіріген, ыдырап жатқан басқа нелер әсерінен кейін газтәрізді азотқа (N2) айналады да, кері атмосферага қайтарылады: Денитрификациялаушы бактериялар nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 8 Топырақ микрофлорасына жатады: Шіріткіш және басқа топырақ бактериялары Әртүрлі саңырауқұлақтар (біржасушалы және көпжасушалы) Кейбір қарапайым (біржасушалы) жануарлар Шөгінді жыныстар – минералды және органикалық болады Минералды жыныстар – жансыз табиғат құрамбөліктерінің шөгуі не сулы ерітінділерінің кристалдануы арқылы түзіледі Органикалық шөгінді – табиғи жағдайлар әсерінен жинақталған және түрленген тірі ағзалар денелерінің құрамбөліктері Калций карбонаты – әктас, бор, ұлутас сияқты тау жыныстары жинақталады: Теңіз жануарларының денелерінде Қарапайымдылар Ұлу бақалшақтарында Маржан полиптері Диотомит – біржасушалы диатом балдырларының сауыттарынан тұратын тау жыныстары Мұнай мен Табиғи газ – қазіргі планктон мен суда тіршілік ететін басқа ағзаларға ұқсас тірі ағзалар мекендеген ертедегі суқоймалардың оттексіз ыдырау нәтижесі Таскөмір – ертедегі адып қырықжапырақтар мен сол уақыттағы орманда өскен басқа өсімдіктердің жер қойнауында жинақталуы және шөгуі нәтижесі Көміртектің бекітілуі және жинақталуы нәтижесінде түзілген жанғыш заттар: Мұнай Таскөмір Табиғи газ nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 9 3-БӨЛІМ. АДАМ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚОРШАҒАН ОРТАҒА ӘСЕРІ §8.Пестицидтердің қоршаған ортаға ж/е адам денсаулығына әсер етуі Пестицидтер – ауылшаруашылығы өсімдіктерін қорғау үшін қолданылатын, арнайы жасалған химиялық заттар Пестицидтерді типі бойынша 3 топқа бөледі: Инсектицидтер Фунгицидтер Гербицидтер Гербицидтер Арамшөпті жоюға бағытталған Буынаяқтыларды негізінен Бунақденелілер Инсектицидтер Кенелер Өрмекшілерді жоюға бағытталған Саңырауқұлақтарды Фунгицидтер Өсімдіктердің паразиттерін жоюға арналған Петициттерді қолмен шашады: Үлкен емес алқаптарға, жылыжайларға, бақшаға Шаңын жеңіл моторлы ұшақпен шашады: Үлкен егіс алқаптарына Пестициттерді суқойма суына қосу арқылы жояды: Безгек ауруын тасымалдаушы Безгек масасын Пестицидтердің қасиеттері 1. Улылығы Летальдылығы 50%-дан жоғары тиімді, улы Басқа түрлерді жоймай, тек белгілі бір «нысан ағзаларды» қатаң түрде жоюуы 2. Таңдап әсер ету Бидайдың өсуіне кедергі келтіреді: Гүлкекіре Мақтаның өсуіне кедергі келтіреді: Бидайық, Қоян арпасы 3. Тұрақтылығы Бұзылмайды, қоршаған ортада жинақтала береді Пессималдық факторлар: Қоректің болмауы, Бәсекелестік, Микроэлементтердің не судың жетіспеушілігі Жыртқыштар мен паразиттердің болуы Пестицидтердің әсері: Тура не Тікелей Жанама не Тікелей емес nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 10 Пестицидтердің зиянкес ағзаларды жоюға арналған әсері: Тура не тікелей Қарсы қолдану қарастырылмаған ағзалардың топтарына әсері: Жанама не Тікелей емес §9. Жылыжай эффектісі, озон қабатының жұқаруы және олардың салдары Ғаламдық экология – жалпы ғаламшардағы, қоршаған орта мен тірі ағзалардың өзара әсері және жағдайы туралы ғылымның бір бөлімі Ғаламдық экология саласындағы мамандардың жұмыстарының бір бағыты: Ауа райы мен Климатты бақылау Ауа райын бақылау – ғаламдық климат пен жеке ірі өңірлердің күйінің ықтимал өзгерістерін анықтау әрі болжау Жылыжай эффектісі – атмосфераның көмірқышқыл газымен және басқа шығарындылармен ластануына байланысты ғаламдық экологиялық проблемалардың бірі Жердегі тіршілікті сақтауда рөлі зор: Озон қабатының Озон қабатының бұзылуының негізгі себептері: Фреон қолдану Ғарыш кемелерін ұшыру Озон қабатының бұзылуына қатысты заттар – фреондар: ХлорФторКөміртектек (ХФК) 4-БӨЛІМ: ҚОРЕКТЕНУ §10. Асқорыту үдерісі және ферменттердің рөлі Адамның асқорыту жүйесі 3 үдерістен тұрады: Физикалық – қоректі ұсату Химиялық – асқорыту сөлінің әсерінен астың қорытылуы (секреция) Физиологиялық – қоректік заттардың қанға сіңірілуі (абсорбция) Сіңірілу үдерісіне жатады: Секреция мен Абсорбция Асқорыту – ағзаның қоректік заттарды сіңіруі Асқорыту бөлінеді: Қорыту мен Қанға сіңіру Мехеникалық асқорыту – шайнау Химиялық асқорыту – арнайы асқорыту ферменттерінің әсерінен ыдырауы Химиялық реакцияларды жүздеген және мыңдаған есе жылдамдататын ерекше катализаторлар: Ферменттер Астың қорытылуын тездететін, яғни органикалық заттарды қорытатын нәруыздар: Асқорыту ферменттері Қорыту барысында түзілген органикалық заттардың ұсақ молекулаларының ішек қабырғасы арқылы қанға және лимфаға өтетін физиологиялық үдеріс: Сіңіру – абсорбция Асқорыту мүшелері үлкен 2 топқа бөлінеді: Асқорыту жолы Асқорыту бездері nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 Асқорыту жолы 11 Асқорыту жолының 1-ші бөлімі 1) Ас тістердің көмегімен ұсақталады; 2) Сілекеймен шыланады 3) Кейбір бактериялар жойылады Ауыз қуысы 4) Дәм, температура анықталады 5) Көмірсулар ыдырайды Көмірсуларды ыдрататын фермент: Амилаза Мальтозаның ыдырауын катализдейді: Мальтаза Кейбір бактерияларды жояды: Лизоцим Бұлшық ет қабаты жақсы дамыған Жұтқыншақ пен Қуыс мүшелер Өңеш Асты ауыз қуысынан асқазанға өткізеді Жұтқыншақ Тыныс алу мен асқорыту жүйелерінің ортақ бөлімі Көмейге кіреберісте орналасқан шеміршек Мұрын-аңқа Астың тыныс алу жолына түсуіне кедергі жасайды Асты асқазанға жеткізеді Жоғары үштен бір бөлігі: Көлденең жолақты бұлшықет Өңеш Ішкі эпителий қабатында: Ферменттер жоқ Астың жылжуын жеңілдететін сілекей бөледі Асқорыту жолының кеңейген бөлігі; Ерекшелігі: Созылғыштығы Асқазан қабырғасы тұрады: Біріңғай салалы бұлшықеттің 3 қабатынан Эпителий қабырғасында орналасқан: Біржасушалы бездер Асқазан Біржасушалы бездер түзеді: Асқазан сөлін Асқазан сөлінің құрамы: Сілемей, Пепсин, Тұз қышқылы Өздігінен қорытудан қорғайды: Cілемей Нәруыздарды аминқышқылдарына ыдыратады: Пепсин Пепсин ферментін белсендіреді: Тұз қышқылы Ащыішектің 1-ші бөілімі: Ұлтабар Ұлтабарға ашылады: Бауыр мен Ұйқы безінің өзегі Бауыр бөледі: Өт Ұйқы безі бөледі: Панкреатин сөлін Панкреатин сөлінің құрамы: Липаза, Трипсин, Амилаза Басты ферменті: Липаза Майларды глицерин мен май қышқылдарына дейін ыдыратады: Липаза Ащыішек Нәруыздарды қорытады: Трипсин Көмірсуларды қорытады: Амилаза Өт болмаса жұмыс істемейді: Липаза Қорытылған заттарды қанға және лимфаға сіңіретін микроспоралық өсінділер: Ішек бүрлері Нәруыздар мен көмірсулар ыдырап сіңеді: Қанға Майлар ыдырап сіңеді: Лимфаға nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 12 Қанға сіңіріледі: Су, Дәрумендер, Минералды тұздар Тоқішек Өсімдік жасұнығы – целлюлоза ыдырайды Целлюлозаны ыдыратады: Ішек таяқшасы бактериясы Тоқішектің соңғы бөлігі Тікішек Қорытылмаған ас қалдықтары сыртқа шығарылады §11. Ферменттердің әсер ету механизмі Катализаторлар – химиялық реакцияларды тездететін, бірақ оған өздері қатыспайтын заттар Катализ – катализатор қатысында химиялық реакция жылдамдығын арттыру Ферменттер – биологиялық катализаторлар Фермент пен Катализатор ұқсастықтары 1. Екеуі де реакцияны жылдамдатады 2. Басқа жағдайларға тәуелді (температура, қысым, концентрация, аудан т.б.) 3. Тепе-теңдікті өнімнің арту жағына ығыстырады Ферменттің пен Катализатордан ерекшеліктері 1. Жоғары талғамдылығы 2. Табиғаты жағынан – нәруыз 3. Қалыпты жағдайда да жұмыс істейді 4. Стандарт жағдайлардан басқа Орта қышқылдылығы, басқа орг.заттар әсер етеді Ферменттердің құрамына аминқышқылдарынан басқа кіреді: Металл иондары Бейорганикалық қышқылдар, не қалдықтары Дәрумендер Көмірсулар, липидтер, т.б. Құрамында фосфор қышқылдығының қалдығы бар фермент: Пепсин Нәруыздардың аминқышқылдық емес бөлігін: Простетикалық топ Ферментті белсенді етеді: Простетикалық топқа жататын заттар Субстрат пен Фермент реакцияға түсетін бөлік: Простетикалық топ Простетикалық топ бұл: Ферменттің белсенді орталығы «Ферменттің белсенді орталығы» тек қатаң түрде белгілі бір субстратпен қосылуы: Кілт-құлып §12. Өт әсерінен майлардың эмульгациялануы Бауыр жеке мүше ретінде ең алғаш пайда болды: Ұлуларда Адамның ең ірі безі: Бауыр Қанның ескірген жасушаларын жояды: Бауыр Бауыр секреті; бөледі: Өт nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 Өттің құрамы: 13 Су Өт қышқылы Өтке түс беретін Пигменттер Холестерин Негізгі өт пигменті: Билирубин Билирубин түсі: Сары Өтті және нәжіс массасын бояйтын пигмент: Билирубин Өт пигменті – билурубин синтезделеді: Құрамында темір бар ескірген эритроциттер бұзылған соң Билирубин түзіледі: Бұзылған гемоглобиннен Өт қышқылын синтездейді: Бауыр жасушалары Өт құрамында тағы басқа болады: Тығыздығы мен тұтқырлығын арттыратын сілемей тәрізді заттар, Май қышқылдары, Бейорганикалық заттар, Дәрумендер Бауыр жасушаларында өттің бөлінуі: Үздіксіз бөлінеді Өт бөлінеді: Ұлтабарға Егер адам тамақ ішпесе: Өт қабында өт жиналады Өттің қызмертері 1. Эритроциттер ыдыраған кезде түзілген заттарды ағзадан шығарады 2. Ұйқы безі ферменттерінің белсенділігін арттырады 3. Ұлтабар ферменттері – амилаза мен трипсин жұмысын жеңілдетеді 4. Липазаны белсендіреді 5. Майларды эмульгациялайды Эмульгация – майларды орасан көп мөлшерде ұсақ тамшыларға бөлу 6. Ұйқы безінен панкреатин сөлінің бөлінін күшейтеді 7. Ұйқы безінің тонусын көтереді, Жалпы ішектің толқи қимылдауына түрткі болады 8. Май қышқылдарының, майда ерігіш А, D, E, K дәрумендерінің сіңіреді 9. Ішектегі шіру үдерісінің алдын алады 10. Пайдалы симбиоздық ішек бактерияларына зиян келтірмей, зиянды ішек микрофлорасының дамуын тежейді nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 5-БӨЛІМ. ЗАТТАР ТАСЫМАЛЫ 14 §13. Жасуша мембранасы арқылы белсенді және енжар тасымалдаудың ұқсастықтары мен айырмашылықтары Өсімдіктер, саңырауқұлақтар мен бактериялар жасушасының сыртқы мембранасының үстінде болады: Жасуша қабықшасы Жануарлардың сыртқы мембранасының үстінде болады: Нәруыздық-полисахаридті қабат (Гликопротеидті) Тіршіліктің ең кіші құрылымдық әрі қызметтік бірлігі: Жасуша Жасушаны қоршаған ортадан бөлетін шегара: Жасуша мембранасы Зарттардың түсуіне және шығарылуына жауап береді: Жасуша мембранасы Әрбір тірі жасуша мембранасында болады: Электр заряды Жасушаның тірі екенін білдіретін белгі: Мембранадағы электр заряды Концентрация градиентіне қарсы тасымалды жүзеге асырады: Иондық сорғылар Жасуша ішіндегі және сыртындағы ион мөлшері теңеседі: Жасуша тіршілігін жойған соң Заттар тасымалы 2-ге бөлінеді: Белсенді және Енжар тасымал Белсенді Жасушаішілік тасымал Енжар Жұмсалады АТФ энергиясы Жұмсалмайды Нәруыз-түтіктер Иондық сорғылар Тікелей фосфолипидтер Жасушаға енуі Фагоцитоp арқылы Пиноцитоз Концентрация градиентіне Градиентке қарсы Градиент бойынша тәуелділігі Иондық сорғылар Осмос Фагоцитоз Мысалдар Диффузия Пиноцитоз Аминқышқылдары Оттек Тасымалданатын заттар Глюкоза Су типі Иондар Майда ерігіш заттар Фагоцитоз – мембрананың ірі бөлшектерді жарғанаяқтары арқылы қармауы Пиноцитоз – мембрананың «дүмпеимей» сұйықтықтарды қармауы §14. Сыртқы және ішкі факторлардың транспирацияға әсері Транспирация – жапырақтың суды буландыру үдерсі Транспирация үдерісі жүретін ағзалар: Барлық жоғары сатыдағы өсімдіктер Аптап ыстықта транспирацияның пайдасы: Қызып кетуден сақтайды Транспирацияға әсер ететін сыртқы факторлар: Температура Ауа ылғалдылығы Су буының қысымы Ауа қозғалысы Жарық nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 Өсімдіктерде лептесік күндіз жабық тұратын кез: Күн ыстық кезде 15 Ылғал тезірек буланады: Қатты жел болса Өсімдіктер жел кезінде лептесіктерін: Жабады Лептесіктерін күндіз ашып, түнде жабатын өсімдіктер: Ылғал тапшылығын сезбейтін өсімдіктер Транспирацияға әсер ететін ішкі факторлар: Буландыратын бет ауданы – жапырақ ауданы Лептесік мөлшері Жабын ұлпасы Суды үнемдеп, булануды азайту үшін өсімдіктер жабын ұлпасын өзгертеді: Қабықшасы мен Сірқабығын Жапырақтарында Түктер мен Шоғырлар түзетін өсімдіктер: Шегіргүл, Тасжарғандар §15. Флоэма бойынша зат тасымалына сыртқы факторлардың әсері Флоэма бойынша тасымал АТФ энергиясын: Жұмсайды Флоэма бойынша жылжитын қант концентрация және тургор қысымына бағынады деген болжам ұсынған: Э.Мюнх Мюнх теориясын жоққа шығарған дәлел: Електәрізді түтік бойынша токтың жылдамдығы Флоэма бойынша заттар тасымалдауға әсер ететін сыртқы факторлар: Температура Ылғалдылық Жарық Цитоплазма қозғалысы артады: Температура көтерілген сайын Цитоплазма қозғалысы азаяды: Температура төмендеген сайын Заттардың тасымалдану жылдамдығын арттыратын элементтер: Бор, Фосфор, Калий Сахарозаның жылжу жылдамдығын едәуір арттырады: Бор Көмірсулармен кешенді қосылыс түзеді: Бор Тезірек жылжиды: Қанттың фосфорланған түрі Жемістер мен тұқымдардың, тамыржемістердің де қаттылығын және майлылығын, пісіп- жетілу мерзімін арттырады: Фосфор Електәрізді пластинкадағы мембрана потенциалын сақтайды, сөйтір жылжуды күшейтеді: Калий Флоэма бойынша тасымалға жанама әсер етеді: Жарық Түнде флоэма бойынша заттар тасымалы: Толық тоқтамайды nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 6-БӨЛІМ. ТЫНЫС АЛУ 16 §16. Анаэробты және аэробты тыныс алу Эволюция барысында 1-ші пайда болды: Анаэробты тыныс алу Ең бірінші пайда болған фотосинтетиктер: Цианобактериялар Міндетті түрде 1-ші жүреді: Анаэробты тыныс алу Оттексіз ыдырау: Анаэробты Оттекті ыдырау: Аэробты Міндетті түрде 2-ші жүреді: Аэробты тыныс алу Аэробты үдеріс жүрмейді: Анаэробты үдеріссіз Анаэробты үдеріс: C6H12O6 = 2C3H6O3 + 2 АТФ Аэробты үдеріс: 2C3H6O3 = 6CO2 + H2O + 36 АТФ Анаэробты тыныс алуда түзелетін энергия мөлшері: 2 АТФ Аэробты тыныс алуда түзелетін энергия мөлшері: 36 АТФ Жалпы тыныс алуда түзілетін энергия мөлшері: 38 АТФ Аэробты үдеріс анаэробты үдерістен неше есе тиімді: 19 есе 1 молекула глюкоза оттексіз ыдырағанда түзіледі: 2 молекула сүт қышқылы (С3Н6О3) Спирттік ашу тән: Ашытқыларға, Шарап бактерияларына Спирттік ашу деген: Анаэробты үдерісте соңғы өнімі 2С2Н5ОН + 2СО2 Анаэробты үдерістің соңғы өнімдері болуы мүмкін: Сіркесу (СН3СООН) , Пирожүзім (С3Н4О3) §17. Анаэробты және аэробты жүктеме кезінде бұлшық еттің қажу үдерістері Адамның тірек-қимыл жүйесінің белсенді бөлігі: Қаңқа бұлшықеті Ағзамыздағы оттекті басты тұтынушы: Бұлшық ет Миоциттердің қоректенуі мен тыныс алуын қамтамасыз етеді: Тармақталған қан тамырлары Бұлшық ет қажуының 3 себебі: Оттектің жетіспеушілі, сүт қышқылының жиналуы; Сіңірдің созылуы; Бұлшық ет топтарын бақылайтын Жүйке орталықтарының «қажуы» Ағзаға оттек тапшылығы бірден түсетін спорт түрлері: Анаэробты Ағзаға оттек тапшылығы біртіндеп түсетін спорт түрлері: Аэробты «Ағзаның энергетикалық төзімділігі» кімдерде байқалады: Спротшыларда «Энергетикалық проблеманы» сезінбейді: Спортшылар 7-БӨЛІМ: БӨЛІП ШЫҒАРУ §18. Нефронның құрылысы мен қызметі Нефрон – адам және басқа омыртқалылардың құрылымдық әрі қызметтік бірлігі Нефрон құрылысы: Капсула, Ирек бүйрек өзекшесі Нефронның кеңейтілген бөлігі: Капсула Капиллярлар шумағын қамтитын нефрон бөлігі: Капсула Нефроны Ұзын ирек өзектен тұратындар: Сүтқоректілер мен Адамда Нефрон қабырғасы түзіледі: Ерекше эпителий жасушаларының 1 қабатынан Нефрон қабырғасының басты қызметі: Қан тазарту Бірінші реттік зәр түзілу үдерісі: Ультрасүзілу не Жай сүзілу Қанның сұйық бөлігі – плазманың капиллярлар шумағынан капсулаға түсуі: Ультрасүзілу  nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 Бірінші реттік зәр түзілуде капсулаға өтпейді: 17 Қан жасушалары Плазма нәруыздары Плазма нәруыздары: Фибриноген, альбумин, антидене Бірінші реттік зәр түзілуде капсулаға өтеді: Глюкоза Тұздар – NaCl Иондар Несепнәр Дәрумендер Сүзу үдерісі жүретін басты себеп: Шумақ капиллярларындағы жоғары Қысым Ультрасүзілуді қамтамасыз етеді: Жоғары гидростатикалық қысым; Зарядталған бөлшектердің әртүрлі потенциялы; Мембранада болатын беттік құрылымдар Абсорбция – қандай да бір зат молекулаларының белгілі бір шегарада жинақталуы Ирек өзекке түскен молекуларлардың қанға бармай тұрып шоғырлануы: Нефрон ішіндегі абсорбция Кері сіңіру үдерісі: Реабсорбция Қанға түскен заттарды кері қайтару: Реабсорбция Екінші реттік зәр түзілу: Реабсорбция Ең алдымен қанға кері қайтарылады: Су мен Глюкоза Бірінші реттік зәр түзілмейді: Жай сүзулі болмаса Адам ағзасы сұйықтық пен пайдалы заттарды жоғалтып, сусызданады: Кері сүзілу болмаса §19. Бүйрек қызметіне әсер ететін факторлар Бүйрек қызметіне әсер ететін факторлар: Тамақтану рационы Тұз құрамы Салқын тию Дәрілік препараттар Тіс жегісі, іріңді баспа т.б. созылмалы және жұқпалы ауралар Тамақтану рационы – бүйрекке, бүкіл ағзаның жұмысына тікелей әсер етеді Жүректің оңтайлы артериялық қысымды сақтау қабілетін төмендетеді: Қанның тұтқырлығы Тұздың тұрақты құрамын сақтауды 1-ші кезекте жүзеге асырады: Бүйректер Бүйрек қызметіне кері әсер етеді: Тұзды және ащы тамақ Салқын тию – бүйрек қызметіне ғана емес, барлық бөліп шығару жүйесіне де жағымсыз әсер ететін тағы бір фактор Бүйрек қызметіне жағымсыз әсер етеді: Дәрілік препараттар Бүкіл ағзаны улайды: Тіс жегісі, іріңді баспа т.б. созылмалы және жұқпалы ауралар nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 §20. Бөліп шығару жүйесінің гигиенасы 18 Бөліп шығару жүйесінің ауралары: Пиелонефрит, Цистит, Несептас Бүйректің қабынуы: Пиелонефрит Патогенді бактериялар еніп, нефрон жасушаларын жояды және қабындырады: Пиелонефрит Пиелонефритке себеп болады: Зәрді сақтау Зәрдің несепағардан бүйрек астауына кері қайтарылуы Өрлеме жұқпа Бүйректен төменде орналасқан шығару мүшелері: Зәр шығару өзегі, несепағар, қуық Бүйректен төменде орналасқан шығару мүшелеріді зақымдайды: Өрлеме жұқпа Қуықтың жұқпалы қабынуы: Цистит Цистит пайда болуының 2 себебі: Суық тию Қуықтағы Өрлеме жұқпа Бір-біріне байланысты аурулар: Цистит пен Пиелонефрит Цистит белгілері тез байқалады; Пелонефрит белгілері жасырын өтеді Бүйрекке ерімейтін тұздардың бөлшектерінің қалыптасуы: Бүйректің Несептас ауруы Бүйректе түзілетін ерімейтін тұздар: Кальций оксалаты – қымыздық қышқылының тұздары Зәр шығарудың қиындауына, іркілуіне апарып соғады: Несептас ауруы Несептас ауруының алдын алу үшін шектеу керек: Жаңғақ, құлпынай, шоколад, саумалдық, С дәрумені, дәнді дақылдар Ерімейтін қосылыстардың түзілуіне апарып соғады: Аскорбин қышқылы Бүйрек жұмысына жағымды әсер етеді: Өсімдіктекті тағамдар §21. Тірі ағзалардың бөліп шығару өнімдері Азотты алмасудың, Ыдыраудың соңғы өнімдері: Аммиак, Несепнәр, Зәр қышқылы Кристалдық қатты зат: Зәр қышқылы Сұйықтықтар: Несепнәр мен Аммиак Аммиак ерітіндісі: Мүсәтір спирті Қалыпты жағдайда өткір иісті: Аммиак Суды үнемдемейтін жануарлардың соңғы өнімі: Аммиак Өрмекшітәрізділерде азотты алмасудың соңғы өнімі: Гуанин Азоты бар пуриндік негіз: Гуанин Гуанин көбірек ұқсайды: Зәр қышқылына Гуанин мен Зәр қышқылының ұқсастығы: Азот көп, Циклді Бөліну өнімдері тәуелді: Ағзаның сумен қалай қамтамасыз етілуіне Суда нашар еритін, ақ түсті кристалдар: Зәр қышқылы Ылғал, су үнемдейтін ағзаларға тән бөліну өнімі: Зәр қышқылы Әрдайым су ішкісі келіп тұратын ағзалардың бөліну өнімі: Зәр қышқылы nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 19 Зәр қышқылын бөлетін ағзаларға жатады: Жерүсті бунақденелілері Жорғалаушылар Акулалар Құстар Бунақденелілерде суды үнемдеу үшін дене жабыны: Хитинді Жорғалаушылар суды үнемдей үшін дене жабыны: Мүйізді қабыршақтар, Сұйықтықты тер Қылтанды дене жабыны тән: Қолтырауындарға Сауытты дене жабыны тән: Тасбақаларға Бүйрегі арқылы зәрді ғана емес, Желбезектері арқылы тұздарды бөледі: Акулалар «Азотты алмасу өнімдерінен» басқа Тұздар бөлуге бейімделген: Акулалар Құстардың концентрлі зәр бөлуінің себебі: Ұшуға бейімделуге байланысты « Салмақтың азаюы» Құстарда болмайды: Қуық Ең сұйылтылған бөліп шығару өнімі: Аммиак Аммиак тән: Көптеген тұщы су ағзаларына Суды терісі арқылы бүкіл денесіне сіңіреді: Бақа Физиологиялық Соңғы өнім Тіршілік ортасы Жануарлар негіздеме Омыртқасыздар Су бунақденелері Суды үнемдемейді; Аммиак Тұщы су Қосмекенділер Су тапшылығын Сүйекті балықтар сезінбейді Дернәсілдер Сүтқоректілер (адам) Суды аз тұтынады; Теңіз сүйектілері Судың қатты Құрлық, су Несепнәр Шеміршекті балықтар жеткіліксіздігін де, (қоңыржай) Ересек бақалар артықшылығын да (жорғалаушылардан) сезінбейді Жердегі бунақденелер Құстар Құрлық, тұзды су Әрдайым суды үнемдеуге Зәр қышқылы Жорғалаушылар (шөл) незізделген Ерелек шеміршекті балықтар Сүйекті балықтардағы 2 бөліп шығару өнімі: Аммиак пен Несепнәр Теңіз бен мұхитта тіршілік ететін ағзалар бөліп шығарады: Несепнәр, кейде ТриМетилАминоксид nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 8-БӨЛІМ. КООРДИНАЦИЯ ЖӘНЕ РЕТТЕЛУ 20 §22. Нейрондардың түрлері мен қызметі, синапс пен медиатор Нейрондар – жүйке ұлпасының негізгі жасушалары Нейроглия не глия – жүйке ұлпасының қосымша жасушалары; серік жасушалар Глия жасушаларының қызметі: Нейронды қоршау, қоректік және қорғаныштық қызмет Жүйке импульсі – Әлсіз электр тогы; Биологиялық потенциал Жүйке импульсін өндіріп, әрекетке әсер етуге қабілетті: Нейрондар Нейронның құрылысы Ядро, цитоплазма, жасуша органоидтері орналасқан Дене Дендритттермен бірге түзеді: Сұр зат Қысқа тармақталған өсінді; Біреу немесе бірнешеу; Дендриттер Май қабықшасы болмайды; Ұшында «рецептор мембрана» болады, импульсті жасуша денесіне өткізеді Ұзын өсінді; Аксонның сыртын қаптайтын майтәрізді зат: Миелин Аксон Аксон бойынша импульс беріледі: Нейрон, миоцит, безді эпителий Ақ зат түзеді Жасушалардың өзгерістер әсеріне жауап беру қабілеті: Қозғыштық Қозған ұлпалар нәтижесі: Бұлшық ет – жиырылады; Безді эпителий – секреция бөледі Аксон басқа жасушалармен байланысады: Синапс арқылы Синапс – қозған жасушалар арасында жүйке импульсін беру қызметін атқарады Байланысуы бойынша синапстар 3 түрлі болады: 1. Нейрон – нейрон Бір нейронның басқа нейронмен түйісуі Нейронаралық 2. Нейрон – бұлшық ет Бұлшық ет жасушасымен байланысуы Бұлшық ет 3. Нейрон – безді Безді эпителий жасушасымен Секреторлық байланысуы Синапстар арқылы жүйке импульсі қалай беріледі: Биологиялық потенциал түрінде Синапс арқылы белгілерді беру не арқылы жүзеге асады: Медиаторлар арқылы Синапс арқылы жасушаларға әсер етіп, оның мембранасының зарядын және жасуша күйін өзгертеді: Медиаторлар Қызметтік маңызы бойынша синапстар бөлінеді: Қоздырушы Тежеуші nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 21 Рефлекс доғасындағы орнына байланысты нейрондардың 3 типі Сезгіш Қозғалтқыш Аралық §23. Жүйке импульсінің пайда болуы және әртүрлі нейрон типтерінде оларды өткізу көрсеткіштері Кез келген жасушаға тән шама; Жасушалар тірі және энергиясын мембрана арқылы иондарды белсенді тасымалдауға жұмсауға қабілетті болған кездегі Мембрана потенциалы зарядтардың айырмашылығы; Тері, шеміршек, сіңір және өсімдіктің жапырақ жұмсағында болады. Тек қозған жасушаларды сипаттау үшін қолданылатын параметр; Тыныштық потенциалы Қозған жасуша мембранасының потенциалы. Қозған ұлпа жасушасы әсерге ұшырап, мембрана заряды өзгеруі; Әсер ету потенциалы Пайда болуына «ион каналдарының» ашық болуы маңызды. Майтәрізді зат, нақтырақ липопротеид – нәруыз-май қосылысы: Миелин Миелин синтезіне және оның нейрон қабықшасында жинақталуына жауап береді: Шваннов жасушалары Шваннов жасушаларының арасындағы үзік сияқты бөліктер: Ранвье «қағып алуы» Аксонның 2 түрі Жұмсақ; Миелинденген Ранвье қағып алуы жақсы көрінбейді; Жүйке импульсін өткізу жылдамдығы өте жоғары. Жұмсағы жоқ; Миелинденбеген Ранвье қағып алуы мүлде көрінбейді; Өткізу жылдамдығы миелинденгеннен төмен. §24. Тірі ағзалардағы электр үдерістері Энергетикалық органоидтер: Хлоропластар мен Митохондриялар Электрлік белсенділігі жоғары ағзалар: Жануарлар Едәуір белсенді, көп энергия жұмсайтын ағзалар: Жануарлар Адам ағзасындағы электрлік белсенділікті зерттеу әдістеріне жатады: Электроэнцефалографтар, Электрокардиографтар Ми мен жүректің жасушаларындағы электр тербелістерін көрсетіп, электрлік белсенділігін тіркейді: Электроэнцефалографтар, Электрокардиографтар Электрлік белсенді мүше: Ми Биологияда күші көп ток өндіруге қабілетті мүшелер: Электрлік мүшелер nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 Электрлік мүшелер ең жақсы дамыған ағзалар: Суда тіршілік ететін омыртқалылар 22 Ең ежелгі омыртқалы жануарлар: Балықтар Кез келген балық денесінің айналасында болады: Электр өрісі Балықтардағы сезім мүшесі: Бүйір сызығы Су қысымының өзгеруін қабылдайды: Бүйір сызық Омыртқа бойында орналасқан терідегі ойыс: Бүйір сызық Су қысымының өзгеруіне әсер көрсететін рецепторлар: Барорецепторлар Балықтарда барорецепторлар қайда орналасқан: Бүйір сызығында Электрлік мүшелерінің қуаты үлкен омыртқалылар: Скат, Электрлік жыланбалық Электрлік мүшелердің қызметі: Қорғаныш және Шабуыл Түрі өзгерген жүйке, бұлшықет не безді қозғыш жасушалардан тұратын бағандар: Электр пластинкалары Қоршаған ортадан электр сигналдарын сезуге қабілетті жануарлардағы сезімтал түзілімдер: Электрорецепторлар Жануарлар үшін электрорецепторлардың маңызы: Қорегін іздеу Жердің магниттік өрісін қабылдау Басқа электрлік белсенді дараларды анықтау §25. Нейрогуморальды реттелу, механизмдерді және оларды салыстыру. Ағзаның күйзеліске бейімделуі Ағзада жүретін барлық үдерістер басқарылады: Нейрогуморальды реттелу арқылы Жүйке жүйесі және ішкі секреция бездері арқылы бірлесіп басқару: Нейрогуморальды реттелу Жүйкелік реттелу Белгісі-ерекшелігі Гуморальды реттелу Жүйке Эндокриндік – ішкі секреция ОЖЖ (ми, жұлын) Мүшелер жүйесі бездері ШЖЖ Едәуір жас Едәуір ежелгі Эволюциялық көнелігі (1-ші ішекқуыстыларда) (1-ші қарапайымдыларда) Жүйке импульсі Бұйрық беру әдісі Гормондар Нейрон - рефлекс Функциялық бірлігі Гормон Жоғары дәлдік Әсер ету дәлдігі Кең кешенді Тез Бұйрық түсу жылдамдығы Баяу Қысқа Әсер ету ұзақтығы Ұзақ Ағзаның сұйық ортасы арқылы химиялық заттардың көмегімен жүзеге асырылады: Гуморальды реттелу Ағзаның сұйық ортасы: Қан, Лимфа, Жасушааралық сұйықтық Тыныс алу орталығы: Сопақша мида Қандағы көмірқышқыл газы артуынан қозады: Хеморецепторлар nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 Ағзаның күйзеліске бейімделуі – әрі жүйке, әрі эндокриндік жүйе қатысатын күрделі 23 физиологиялық үдеріс Жүйке және гуморальды механизм арқылы гомеостазды сақтауға бағытталған төтенше жағымсыз факторлардың әсеріне ағзаның арнайы емес реакциясы: Күйзеліс §26. Ми мен компьптер арасындағы ақпарат алмасу жүйесі Нейрокомпьютерлік интерфейс (НКИ) – ми мен электрондық құрылғы арасындағы ақпарат алмасатын техникалық жүйе Мидың электрондық құрылғымен әрекеттесу әдісі бойынша жүйенің 3 типі: 1. Мидан электрондық құрылғыға ақпарат беретін 2. Электрондық құрылғыдан миға ақпарат беретін 3. Ми мен құрылғы арасында ақпарат алмасуды жүзеге асыратын екі бағытты жүйе Ми мен компьютер арасындағы ақпарат алмасу жүйесінің 2 практикалық мақсаты: 1) Медициналық мақсат 2) Әрекеттесу мақсаты – гаджеттермен, электрондық ойындармен, виртуалды әлем қолдануы Нейропротездеу – жүйке жүйесінің бұзылған қызметін қалпына келтіруге арналған жасанды құрылғы не сенсорлық мүшелер жасаумен және имплантациялаумен айналысатын неврология саласы Сенсорлық мүшелер: Нейропротездер, Нейроимпланттар Қазіргі кезде өте көп қолданылатын имплантат: Кохлеарлы нейроимплантат НКИ-дің нейропротездеуден түбегейлі айырмашылығы: НКИ шеткі жж-мен емес, ОЖЖ-мен әрекеттесетін құрылғының едәуір тар класы §27. Гомеостазды сақтау механизмі Гомеостаздың тар мағынасы: адам ағзасының өз ішкі ортасының тұрақтылығын сақтау қабілеті Гомеостаздың кең мағынасы: биосфералық мағынада Ағза тіршілік ете алмайды: Өз ішкі ортасы тұрақты болмаса Кейбір көрсеткіштердің шамалы өзгеруі: Динамикалық тепе-теңдік Адам ағзасында гомеостазды сақтау механизмі: Нейрогуморальды Ұйқы безінен басқа барлық ішкі секреция бездерін басқарады: Гипофиз Гипофиз өз кезегінді бағынады: Жүйке ұштарына Гипоталамус нейрогормондарына Аралық ми бөліміне Аралық ми бөлімі: Гипоталамус Гомеостазға мысал: Дене температурасын сақтау Ағза жылыну үшін: Қан тамырларын тарылтады Ағза салқындау үшін: Қан тамырларын кеңейтеді nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 24 §28. Өсімдіктің өсуі мен дамуын реттегіштер Фитогормондар – арнайы өсімдік ұлпасында синтезделетін және өсімдік ағзасына микроскопиялық концентрацияда әсер ететін биологиялық белсенді заттар Гүлдеуге, бүр жаруға стимулдайтын фитогормондар өндіріледі: Түзуші ұлпа жасушасында Ағзаны тыныштық күйге әкелетін фитогормондар түзіледі: Піскен жеміс жасушаларында Фитогормондардың ерекшелігі: Бүкіл ағзаға әсер етеді Бір-бірден емес, бір мезгілде өндіріліп жиі бірге әсер етеді Фитогормондар әсер ету типіне байланысты 2 үлкен топқа бөлінеді: Стимулдайтын Ингибирлейтін Стимулдайтын фитогормондар: Ауксин Гиббереллин Цитокинин Ингибирлейтін фитогормондар: Этилен Абсциз қышқылы Әсер ету типі Әсері Фитогормон әсері Фитогормон әсері Өсімдіктің барлық бөлімінің, Ауксин әсіресе төбе меристеманың өсуі, тамыр түзілуі Өсімдік ағзасын Жасушалардың, Стимулдайтын белсенді күйге Гиббереллин әсіресе сабақтың, тамырдың келтіреді өсуі және созылуы Тамыр түзілі, Цитокинин Жапырақтың пайда болуы және өсуі Жеміс пен тұқымның пісіп- Өсімдік ағзасын қыс Этилен жетілуі Ингибирлейтін мезгіліне Жапырақтың сарғаюы және дайындайды Абсциз қышқылы түсуі Фитогормондардан басқа өсімдіктердің өсуін стимулдайтын заттар: Өсу факторлары, өсу заттары Өсімдік шаруашылығында кеңінен қолданылады: Аусин және басқа фитогормондар Немен өңделген өсімдіктер бақылау даналарымен салыстырғанда 2-3 есе артық өседі: Ауксин- Гиббереллин қоспасымен Гүлсидам түзілуін тездетеді де, өсімдікті тез гүлдетеді: Гиббереллин nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 9-БӨЛІМ: ҚОЗҒАЛЫС 25 Бұлшық ет Басталуы Бекітілуі Қызметі бұлшық еттің алдыңғы шоғыры жиырылып, қолдың бұғананың иық буынында июге латеральды қатысады; үштігінен, Дельтатәрізді иық сүйегінің артқысы оны жазуға кейін бұлшық ет дельтатәрізді бұдырмағы қатысады; ортаңғысы акромионнан және мен жауырын қалқанынан бүкіл бұлшық ет бүкіл ұзын бойы жалпы қолды көлденең жағдайға келтіреді жауырынның Қылқанүсті иық сүйегінің үлкен дельтатәрізді бұлшық қылқанүсті ұяшығы бұлшық ет бұдырмағының төбесі ет синергисті (шұңқыры) жауырынның Қылқанасты иық сүйегінің үлкен иықты сыртқа қарай қылқанасты ұяшығы бұлшық ет бұдырмағы айналдырады (шұңқыры) жауырынның Кіші дөңгелек иық сүйегінің үлкен иықты сыртқа қарай латеральды бұлшық ет бұдырмағы айналдырады (бүйірлік) шеті Үлкен дөңгелек жауырынның төменгі иық сүйегінің кіші иықты ішке қарай бұлшық ет бұрышы бұдырмағының қыры айналдырады Жауырынасты жауырынның қабырға иық сүйегінің кіші иықты ішке қарай бұлшық жақ беті бұдырмағы айналдырады nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 26 10-БӨЛІМ: МОЛЕКУЛАЛЫҚ БИОЛОГИЯ §29. Дезоксрибонуклеин қышқылы молекуласының құрылысының принципі Нуклеин қышқылдары - мономері нуклеотид болып табылатын ретсіз биополимерлер Нулеотид әртүрлі 3 зат типінен тұрады: Азотты негіз Бескөміртекті қант Фосфор қышқылының қалдығы Нулеотид құрамбөліктері арасындағы химиялық байланыс: Берік Ковалентті полюсті байланыс Азотты негіздер - құрамына көміртектен басқа міндетті түрде азот кіретін циклдік күрделі химиялық зат Азотты негіздердің неше типі бар: 5 Азотты негіздер: А - аденин, Г - гуанин, Ц - цитозин, Т - тимин, У - урацил Барлық азотты негіздер құрамындағы сақина тәрізді молекуласының саны бойынша үлкен 2 топқа бөлінеді: Пуриндер Пиримидиндер Пиримидиндер Пуриндер Алты және жеті көміктекті екі сақинадан Бір сақина тәрізді молекуладын тұрады тұрады Тимин Аденин Цитозин Гуанин Урацил Бес көміктекті қант - пентозалар Бес көміктекті қанттарға жатады: ДНҚ - дезоксрибоза, РНҚ - рибоза Фосфор қышқылдының қалдығы - құрамында бір сутегін жоғалтқан фосфор қышқылы ДНҚ-да болатын азотты негіздер: А, Г, Ц, Т РНҚ-да болатын азотты негіздер: А, Г, Ц, У Тек РНҚ-да болады: Урацил Тек ДНҚ-да болады: Тимин ДНҚ құрылымы: Екі тізбекті шиыршықталған Әрбір тізбек арасындағы байланыс: Бескөміртекті қант пен Фосфор қышқышқылы Екі тізбек арасындағы байланыс: Азотты негіздер Дезоксрибоза мен Фосфор қышқылы қалдығының арасында түзіледі: Қант-фосфатты арқау не көпірше Қант-фосфатты көпірше ішіндегі химиялық байланыс: Ковалентті полюсті Қант-фосфатты көпірше ішіндегі химиялық байланысты басқаша атайды: Фосфодиэфирлі байланыс Сыртына қант-фосфатты көпірше, Ішіне азотты негіздер қараған қос шиыршық: ДНҚ ДНҚ-ның екі тізбегінің арасындағы химиялық байланыс: Сутектік байланыс Азотты негіздер өзара байланысады: Сутектік байланыс арқылы Комплементарлық ережесі - бір азотты негіздің қатаң түрде тек бір азотты негіз түрімен ғана қосыла алуы nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 27 Комплементарлық ережесі : Аденин - Тимин Гуанин - Цитозин (ДНҚ) Гуанин - Урацил (РНҚ) ДНҚ молекуласының қарама-қарсы тізбегі: Комплементарлы тізбек Аденин - Тимин (АТ) арасындағы байланыс: Қос сутектік байланыс (2) Гуанин - Цитозин (ГЦ) арасындағы байланыс: Үш сутектік байланыс (3) Комплементарлық ережесі бойынша 2 жағдайды анықтауға болады: 1) Бір тізбек реті белгілі болса, екінші тізбекті анықтап тұтас ДНҚ құру: 2) Бір азотты негіз пайызы белгілі болса, қалған азотты негіздердің пайызын есептеу Қалыпты ДНҚ қайда қарай бұралған: Оңға ДНҚ-ның бір орама, яғни бір айналымы аталады: Шиыршық қадамы Әрбір қадам не айналым тұрады: 10 жұп нуклеотидтен Комплементарлы нуклеотидтер арасындағы арақашықтық: 0,34 нм Орамдар, айналымдар арасындағы арақашықтық: 3,4 нм Шиыршық ені: 2 нм ДНҚ хромосома ішінде қалай орналасқан: Оралған жіп түрінде Хромосоманы құрайды: Нуклеопротеид (ДНҚ-нәруыз) Нуклеопротеидтерді атайды: Хроматин Хромосома ішіндегі нәруыздар бөлінеді: Гистон, Гистон емес Дұрыс сызба: Нәруыз + ДНҚ = Хроматин Хроматин + Хроматин = Хромосома 11-БӨЛІМ: ЖАСУШАЛЫҚ ЦИКЛ §30. Интезфаза кезеңдері, оның кезеңдері Жасушалық цикл - бөліну арқылы түзілген жаңа жасушаның өзіндік бөлінуге дейінгі кезеңі Жасушалық цикл 2 үлкен кезеңге бөлінеді: Интерфаза; Бөліну: Митоз, Мейоз Интезфаза - жаңа жасуша өсетін және келесі бөлінуге дайындалатын кезең Жасушалық циклдің 80%-ын алады: Интерфаза не Өсу фазасы Интерфазаның ең маңызды оқиғасы: Репликация Репликация - ДНҚ-ның өздігінен екі еселенуі Бөліну жүрмей, жасушалар көбеймейді: ДНҚ екі еселенбесе Интерфазада жүзеге асады: Репликация Қоректік заттар мен АТФ қорға жиналады Органоидтер саны артады Жасушалар өседі Бөлінуге дайын жетілген жасушада болады: Ірі ядро Барлық Интерфаза 3 кезеңнен тұрады: G1, S, G2 nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 28 Жас, енді ғана бөлінген жасушалардың өсуі; Органоидтердің қалыпты санының қалпына келуі; Органоидтер өседі және "туылады"; ЭПТ мен Гольджи кешені синтезделе бастайды; G1 Жартылай автономиялы органоидтер - пластидтер мен митохондриялардың бірдей таралуы мен "екі еселенуі"; Ядрошықта Рибосомалардың синтезделуі; Жасуша орталығының микро түтікшелері екі еселенеді. Синтетикалық кезең ДНҚ репликациясы жүреді Ферменттер, АТФ, Жиырылғыш нәруыздар синтезделеді S Репликация нәтижесінде түзіледі: 2 хроматида ДНҚ-ның екі молекуласы: Хроматида 2 хроматида бір-бірімен бірігеді: Центромера арқылы Жасушаның бөлінуге дайындығы Бөлінуге қажет құрылымдардың қалыптасуы Бөліну ұршығын түзетін жиырылғыш нәруыздар жинақталады Ядро қабықшасының ыдырауы басталмайды: Нәруыз-ферменттерсіз G2 Хромосомаларды бөлу мүмкін емес: Жиырылғыш нәруыздарсыз Жасуша көлемі ұлғаяды Өсу жалғасады G2 кезеңінде маңызды рөл атқарады: АТФ Тіршілік үдерістері тоқтаған жағдайда пайда болатын кезең: G0 G0 кезеңіне мысал: Тыныштық күйдегі тұқымдар Анабиоздағы жануарлар жасушасы §31. Митоз, оның фазалары Митоз бұл – 1 бастапқы жасушадан 2 жас жасуша түзілетін және олардағы хромосома жиынтығы өзгермейтін жасушалардың бөліну әдісі; Хромосома жиынтығы сақталатын бөліну әдісі; Жас жасушалар бастапқы жасушаны дәл көшіреді; Көпжасушалы ағзалар өседі және Қалпына келеді; Сомалық (дене) жасушалардың көбею әдісі; Біржасушалары эукариоттар үшін негізгі көбею әдісі nurbakyt_sarsenov 8 708 747 3804 Митоз арқылы көбейеді: 29 Біржасушалы эукариоттар Біржасушалы балдырлар Қарапайым жануарлар. Митоз арқылы көбеюге мысал: Бидай өскіндері, Адам терісі, Кесірткенің құйрығы Митоз фазалары: Профаза, Метафаза, Анафаза, Телофаза Профаза: Ядрошықтар мен ядро қабықшасының бұзылуынан басталады; Цитоплазмадағы хромосомалар шиыршықтанады; Хромосомалар жасушаның орталық бөлігіне - экваторға жылжи бастайды. Жасуша орталығының центриольдері жасуша полюстеріне тартылады; Бөліну ұршығының жібі қалыптасады; Метафаза: Барлық хроматида жасушаның экватор жазықтығына орналасады; Әрбір хроматидаға бөліну ұршығының жіпшелері бекітіледі; Барлық хромосомалар, олардың мөлшері, формасы, пішіні жақсы көрінеді; Кариотип фотографиясын жасауға қолайлы фаза Анафаза: Екі хроматида центромера қосылған орыннан үзілунен басталады; АТФ энергиясының есебінен бөліну ұршығының жіпшелері қысқарады; Центромера үзіледі; Дербес қос шиыршықты ДНҚ-ға ыды?