Ózbek mámleketshiliginiń qáliplesiwi hám rawajlanıw basqıshları PDF

Ózbek mámleketshiliginiń qáliplesiwi hám rawajlanıw basqıshları. **Mámleketshilik túsinigi. Áyyemgi Baqtriya, ham onıń ózbek mámleketshiliginiń qáliplesiwindegi ornı. Áyyemgi Xorezm. Social-ekonomikalıq hám mádeniy turmıs.** **2. Ózbek xalqiniń etnik qaliplesiwi uzaq dawam etken quramalı process e...

Ózbek mámleketshiliginiń qáliplesiwi hám rawajlanıw basqıshları. **Mámleketshilik túsinigi. Áyyemgi Baqtriya, ham onıń ózbek mámleketshiliginiń qáliplesiwindegi ornı. Áyyemgi Xorezm. Social-ekonomikalıq hám mádeniy turmıs.** **2. Ózbek xalqiniń etnik qaliplesiwi uzaq dawam etken quramalı process ekenligi. IX-XII ásirlerde turkiy qáwimlerdiń ózbek xalıqı qaliplesiwinde tutqan roli.** **3. Ámir Temur - ullı mámleket ǵayratkeri hám sarkarda.** **Mámleketshilik túsinigi.** Watan tariyxınıń aktual máselelerinen biri mámleketshiliginmiz tariyxı bolıp tabıladı. Sonıń ushın da Respublikamız prezidenti Islam Karimov 1998 jıl iyun ayınıń aqırlarında birqansha jetekshi tariyxshilar hám oqımıslı adamlar wákilleri menen ushrasqanda bul máselege bólek áhmiyet berdi. Ózbek mámleketshiliginiń payda bolıwı, tiykarları hám rawajlanıw basqıshları konkret kórsetilmegenligini atap ótti. Mashqalanıń kún tártibinde turıw sebepleri sonnan ibarat, keyingi waqıtta ózbek mámleketshilik tariyxın watanımız aymaǵına túrli dáwirlerde kirip kelgen kóshpeli xalıqlar mámleketlerinen baslawǵa umtılıw kúsheyip bardı. Ayrımlar bunı zor uyalıw menen nıqaplap aytsalar, ayrımlar jar salıp, sol kóshpelinshi xalq mámleketleri menen maqtanıwǵa shaqırdı. Islam Karimov sáwbetinde "Kóshpeli xalıqlar úlkemizge kelip jayǵasaman degenge shekem bul jerde mámleketshiligimizge tiykar bolǵan jergilikli mámleketler bolǵanba ózi?", dep soraw bergenleri biykarǵa emes. Mámleketshilik máselesi hám ilimiy, hám siyasiy másele. Bul haqqında prezidentimiz Islam Karimov sonday deydiler: *"Mámleketshilik búgingi kúnde oǵada siyasiy másele bolıp turıptı. Nege degende, Ózbekstanda mámleketshilik bolmaǵan, dep úgit júrgizlip, sol pikirdi sana-sezimimizge sıńırıwshı bolıp atırǵan, kerek bolsa, xalqara jámiyetshilikti soǵan isentiriwge urınıp atırǵan kúshler ele bar. Bunday qarakúshler arasında qanday etip bolsa da bizdi taǵı burınǵı SSSR ga qaytarıw niyetinde júrgenler joq, deysizbe? Ózbek tariyxshılarınıń búgingi kúndegi tiykarǵı waziypası mine sol pikirlerdıń jalǵan ekenligin tastıyıqlaw, mámleketlshiligimizdıń ilimiy kóz-qarastan tiykarlanǵan tariyxın jaratıwdir".* Tariyxchilarimiz aldına prezidentimiz silteme etken bul mashqala saldamlı bolıp tabıladı: ol ele saldamlı izertlewlerdi kutedi. Biraq soǵan qaramay, ámeldegi ilimiy pikirlerdiń aqtı-aqqa, qarasin-qarapǵa ajıratıp, birden-bir ilimiy toqtamǵa kelse boladı. Sonıń ushın da I. Karimov: *"Eń ullı, áyyemgi qoljazbamız "Avesto"niń jaratılǵanına 3000 jıl bolǵanı. Bul kemde-kem ushraytuǵın kitap bunnan XXX ásir burın eki dárya aralıǵinda, mine sol jerde jasaǵan babalarımızdıń biz áwladlarına qaldırǵan ruwxıy, tariyxıy miyrasları bolıp tabıladı. "Avesto" áyne zamande bul áyyemgi úlkede ullı ruwxıylıq, ullı mádeniyat bolǵanınan gúwalıq beretuǵın tariyxıy hújjetdir, onı hesh kim biykar ete almaydı",* degeninde tolıq haqılı edi. "Al, ózbek mámleketliligin qaysı asirde payda boldı? Qanday tariyxıy basqıshlardı basıp ótti?", degen sorawlarǵa juwap beriw múmkinbe? Tiykarlanıp múmkin. Bunı prezidentimizning joqarıdaǵı sózi de kórsetip turıptı. Ózbek mámleketliligin tariyxına toqtaliwdan aldın, ulıwma mámleketshilik túsinigi máselesinde azmaz sóz júrgiziwge tuwrı keledi. Mámleketshilik degende mámlekettiń payda bolıwı, yaǵnıy mámleket bolıp qaliplesiwi, onıń basqarıw princpı hám sistemasın túsinemiz. Mámleket, tiykarınan jámiyeti shólkemlestiriwdiń siyasiy forması bolıp tabıladı. **Mámleket - bul hákimiyattıń puqaralar menen bolǵan baylanıslar hám qatnaslar kompleksi bolıp tabıladı.** Mámlekettiń payda bolıwı, onıń basqarıw princpı jáne bul mámlekettiń basqarıw sisteması mámleket hám xalıqlardıń social rawajlanıwında zárúrli orın tutadı. Bul tarawda nızamshılıqtıń roli ullılıǵın bólek kórsetiw kerek. Ózbek xalqiniń nızamshılıq an-anaları júdá áyyemgi bolıp tabıladı. Nızamshılıq biziń watanımızda eramızǵa shekemgi jıllardayaq qáliplesken hám orta ásirlerde jetilisken. Rasında bolsa ǵárezsizlikke eriskenimizden keyin ǵana nızamshılıq óz poziciyasine iye boldı. Prezidentimiz alǵa súrgen bes principden biri - nızamnıń ústinligi principi ekenligi de bunıń tastıyıqı bolıp tabıladı. sebebi, nızamshılıqqa tiykarlanbagan mámleket basqarıw princpı mámleket rawajlanıwınıń natiyjeliligin taminley almaydı. Mámleketshilikniń tiykarǵı tiykarları bar, mámleket bul tiykarlarsız óz wazıypasın ótey almaydı. Bular hakimiyat hám atqarıwshı shólkemleri, sud, politsiya, finans hám salıq sisteması, armiya, Konstitutsiya hám basqa nızamlar bolıp tabıladı. Mámlekettiń zárúrli wazıypaları bar. Bul wazıypalar mámlekettiń ishki hám sırtqı siyasatın jurgizish arqalı ámelge asıriladı. Ishki siyasat, tiykarlanıp, mámlekettiń sociallıq-ekonomikalıq hám mádeniy rawajlanıwın taminlawge qaratılǵan bolsa, sırtqı siyasat mámlekettiń qorǵawın bekkemlewge, shet-el mámleketleri menen ekonomikalıq, áskeriy hám mádeniy baylanısların basqarıwǵa, diplomatik qatnasların bekkemlewge qaratılǵan boladı. **1. Áyyemgi Baqtriya, ham onıń ózbek mámleketshiliginiń qáliplesiwindegi ornı. Áyyemgi Xorezm. Social-ekonomikalıq hám mádeniy turmıs.** Endi rejedegı I-másele ústinde pikir júrgizemiz. Mámleketshiligimiz qayerde ham qaysi dawirde baslanadı, degen sorawǵa kelsek, tariyxshilarimiz, ásirese, ullı ózbek alımı Yahyo Ǵulomov hám orıs akademigi S.Tolstovlarning ilimiy juwmaqlarına tıykarlanıp, "Avesto" múqaddes kitapına súyene otirip, Mámleketshiligimizdıń tiykarı bunnan 2700-3000 jıl burın **Xorezmde** baslanǵan dep juwap beriw múmkin boladı. Akademik A.Asqarovtıń ilimiy pikirine kóre, **Baqtriya** mámleketleride 2800-3000 jıl ilgeri júzege kelgen. Azmaz keyin watanımız tariyxında zárúrli orın iyelegen **So\'g\'diyona** mámleketi payda boldı. Ilgeri aytqanimizday, kóshpeliler dúzgen mámleketi watanımız mámleketshiligindegi ornın biykarlap bolmaydı. Biraq mámleketshiligimizdıń qáliplesiwi processinde "tubjoy" mámleketlerdiń ornı hám roli kútá úlken ullı bolıp tabıladı. Tariyxshi alım A.Sahdullaevdiń jazıwına qaraǵanda ("Ózbekstan tariyxı" "Universitet baspası, 1997") sociallıq-ekonomikalıq jaǵdaydı analiz qılıw sonı kórsetdi, e.sh. I mıń jıllıqtıń baslarında Oraylıq Aziyanıń salıstırǵanda rawajlanǵan wálayatlarında dáslepki mámleket awqamları payda ete basladı. Sońǵı bronza dáwirinde miynettiń dáslepki iri bólistiriwi júz beredi. sharwashılıq dıyxanshilikdan ajralıp shıǵadı. Ekonomikalıq turmısdaǵı jılısıwlar sebepli artıqsha ónim payda bolıp, bul ónim málim shaxslar qolında toplana baslaydı. Awıllar keńeyip qalalarǵa aylanıp barar eken, bul qalalar eń áyyemgi wálayatlar hám mámleket awqamlarınıń hakimshilik orayına aylandı. Biraq ayrıqsha toqtalıw kerek, Oraylıq Aziyadaǵı dáslepki mámleket awqamları haqqındaǵı jazba malıwmatlar júdá kem. Ámeldegi jazba derekler arxeologik izertlewler menen salıstırılǵanda anaǵurlım isenimli boladı. Jazba dereklerdiń maǵlıwmat beriwinshe, eramızǵa shekemgi VII--VI ásirlerde Ózbekistan aymaǵında sogdiylar, baktriyalılar, xorezmliler, sak hám massaget etnoslıq hám etnikalıq qáwımleri jasaǵan. Zarafshan hám Qashqadárya oazisinde diyqanshılıq penen shuǵıllanıwshı kóplegen xalıqlar jasaǵan. Jazba dereklerde bul aymaq **Soǵdiana** dep atalǵan. Bul aymaqta jasaǵan xalıq soǵdiylar dep atalǵan. Ámiwdáryanıń tómengi aǵımında jasaǵan otırıqlı diyqan elatları xorezmliler dep atalǵan. Olardıń jurtı **Xorasmiya** delingen. Soǵdiylardıń eń jaqın qońsıları baktriyalılar bolıp, olardıń jurtı Surxan oypatlıǵı, Awǵanstannıń arqası, Tájikstannıń qubla aymaqlarında jaylasqan. Grek-rim avtorları onı Baktriyana yamasa **Baktriya** dep ataǵan Eramızǵa shekemgi VII-VI ásirlerde ekonomikanıń rawajlanıwı Bul dáwirlerde Xorezm, Sogdi hám Baktriya xalqınıń tiykarǵı kásibi sol waqıtta jasalma suwǵarıwǵa tiykarlanǵan diyqanshılıqtan ibarat bolǵan. Jámiyetlik turmısta ónermentshilik hám sawdanıń ornı úlken bolǵan. Bul daslepki mamleketlerden Soǵdiyana ham Baktriya mamleketshiligi keyingi dawirlerde Ahamaniyler (Tumaris, Shiraq) ham Aleksandr Makedonskiy (Spitamen) patshaliǵına baǵınıńqılı bolıp qaladı. Biziń eramızǵa shekemgi IV ásirde Xorezm Axamoniyler mámleketinen ǵárezsiz mámleketke aylandı. Aleksandr Makedonskiy hám Salavkiyler húkimdarlıǵı waqtında da Xorezm mámleketi ǵárezsiz edi. Bul úlke xalqı xojalıǵınıń tiykarın diyqanshılıq quraǵan. IV---XV ásirler dawamında úlkemiz tariyxında «ózbiy» hám «ózbek» atamaları menen ózbek xalqı qáliplesti. **«Ózbek» --- qáwim begi, húkimdar».** IV---XV ásirlerde dáslep Xorezm, Xioniyler, Kidariyler, Eftallar, Túrk qaǵanlıǵı, keyinirek Samaniyler, Qaraxaniyler, Xorezmshaxlar, Ámir Temur húkimdarlıq etken iri mámleketler húkim súrgen. Usı mámleketler bul aymaq xalqınıń sociallıq-siyasiy, ekonomikalıq hám ruwxiy turmısınıń rawajlanıwına tásir kórsetken. *«Izertlewshi ilimpazlardıń pikirinshe, Shıǵıs, ásirese, Oraylıq Aziya aymaǵı IX-XII hám XIV-XV ásirlerde atılıp shıqqan eki qúdiretli ilimiy-mádeniy joqarılawdiń deregi esaplanıp, dúnyanıń basqa jerlerindegi Renessans proceslerine tuwrı tásirin kórsetken Shıǵıs oyanıw dáwiri -- Shıǵıs Renessansı sıpatında dúnya ilimiy jámááti tárepinen haqlı túrde tán alınǵan».* Islam KARIMOV (2014-jildıń 15-16-may Samarqand xalıq aralıq konferenciya) \***Samaniyler mámleketi** (865-999)-- Samaniyler mámleketiniń dúziliwi arab xalifalıǵının qulawı jáne Mawarawnnaxr hám Xorasandı basıp alǵan Samaniylerdiń mámleket basına keliwi menen baylanıslı. Dúzilgen waqıtta Mawarawnnaxr, Xorasan, Arqa hám Shıǵıs Irandı óz ishine alǵan. Tiykar saliwshısı Ismayıl Samaniy. Paytaxt- Buxara. Mawarawnnaxrdıń rawajlanıwında Islam dini ruwxanıylarınıń úlesi úlken boldı. Sol sebepli olardıń abırayı asıp, paytaxt Buxara Shıǵısta islam dininiń eń abıraylı oraylarınıń birine aylandı. Usı dáwirde Buxara qalasında musılman Orta Aziyadaǵı dáslepki ilim orayı --- medrese boy tikledi. Buxaranıń bul ayyemgi medresesi X ásirde qurılǵan. Ol Farjak medresesi dep atalǵan. Samarqandta joqarı sapadaǵı qaǵaz islep shıǵarılatuǵın edi. Shash óziniń kánshilik ónimleri hám teriden islengen zatları menen, Elok bolsa gúmis hám qorǵasın kánleri menen jáne gúmis teńge shıǵaratuǵın teńge quyatuǵın sarayı menen atı shıqqan edi. Xorezm hám Termizde soǵılǵan qayıqlar Ámiwdárya boylap tap Aral teńizine shekem úzliksiz zat tasıp sawdagerlerdiń júgin jeńil, uzaǵın jaqın qılıp otırǵan. Bul dáwirde qalalar menen bir qatarda awıllar da mámlekettiń ekonomikalıq turmısında úlken orınǵa iye edi. Buxaranıń Zandana awılında toqılǵan sarı reńdegi bóz «zandanashı», Samarqandtıń Vador awılında tayarlanǵan gezleme «vadoriy» atları menen Shıǵısta belgili edi. IX-X ásirlerde úlken jer iyeleri kediverlerdi jumsawdan kóre, óz jerlerin awıl jámáátiniń jerleri az aǵzalarına ijaraǵa beriwdi abzal kórdi. Sol zamanda ıjarashılar «barzikar» yamasa «qosshılar» dep atalatuǵın edi. Mámleketlik salıqlar (xiraj hám úsir) jer iyesinen de, qos aydawshılardan da bólek-bólek alınatuǵın edi. **2. Ózbek xalqiniń etnik qaliplesiwi uzaq dawam etken quramalı process ekenligi. IX-XII ásirlerde turkiy qáwimlerdiń ózbek xalıqı qaliplesiwinde tutqan roli.** Etnikalıq process. Jáhándegi basqa xalıqlar sıyaqlı ózbek xalqınıń qáliplesiwi de uzaq jıllar dawamında júz bergen etnikalıq procesler nátiyjesi. Ózbekistan aymaǵında áyyemnen otırıqshı, suwǵarılıp egiletuǵın diyqanshılıq, ónermentshilik penen shuǵıllanıp kelgen jergilikli sogdılar, baqtriyler, xorezmiyler, ferǵanalıqlar, shashlıqlar, yarım sharwashılıq kanglar, kóshpeli sakmassaget sıyaqlı etnikalıq toparlar dúzgen. \* Qanǵ mámleketi dáwirinde «Qawınshı mádeniyatı» hám Orta Aziyanıń antropologiyalıq kórinisi tolıq qáliplesedi. \* IX-XII ásirlerde **ózbek xalqı** qáliplesti. Onıń tiykarın úlkemizde jasap kelgen otırıqshı zúráátshil hám sharwadar tiykarın jergilikli xalıq dúzdi. \* Mawarawnnaxrda jaylasqan xalıq áyyemnen eki tilde: **sogdı hám túrk** tillerinde sóylesken. IX ásirde Mawarawnnaxr aymaǵında pútin túrkiy etnik qatlam, janlı túrkiy til ortalıǵı júzege kele basladı hám óz náwbetinde sogdılar jáne basqa jergilikli etnoslarda da túrkiylesiw barısı jedellesken. Bul dáwirde Mawarawnnaxr hám Xorezmde túrkiy etnik qatlam kúshli etnik tiykarǵa iye bolıp, bul qatlam tiykarınıń basım kópshiligin turaqlı otırıqshı túrkiy etnoslar quraǵan. **Qaraxaniyler** dáwirinde Mawarawnnaxr hám Xorezmde siyasiy hákimiyat túrkiy dinastiyalarǵa ótiwi múnasibeti menen júz bergen etnikalıq procesler **ózbek xalqınıń** **qáliplesiwinde juwmaqlawshı basqısh** boldı. Ásirese, usı dáwirde ózbek xalqına tán etnikalıq faktorlar qáliplesken. Bul dáwirde ózbeklerdiń ulıwma elatlıq tili payda boldı. **3. Ámir Temur - ullı mámleket ǵayratkeri hám sarkarda.** Ámir Temur - dúnyada tariyxında kútá úlken at qaldıra alǵan ullı sarkarda, Orta ásirlerdiń eń ataqlı, úlken imperiya tiykarshisi, kúshli siyasatshı, bir ret bolsa da qarsılasqa jeńilmegen ullı insan. Ámir Temur Oraylıq Aziyanı maǵollar basqınshılıǵınan azat etıwde barlıq kúshlerdi uyımlastırıp, olardı ǵárezsizlik ushın gúreske shaqırǵan jetekshi baslıq, yergilikli xalıqtıń bul tarawdaǵı arzıw-úmitlerin ámelge asıwına úlken úles qosqan sarkarda bolıp tabıladı. Ámir Temur kóp jıllar dawamında koloniya bolıp, shet-ellik hukmdarlarǵa boysınıp kelgen Mawaranahr hám Xurasanda óz jurtı, xalqiniń kúsh-qudıretine tayanǵan ǵárezsiz hám birden-bir mámleket dúziwge eristi. Ámir Temur da óz dáwirine tán bolǵan túrli sebeplerge qaray basqa mámleketlerge júrisler alıp barǵan hám Evropa mámleketleriniń rawajlanıwın tezleniwine óz úlesin qosdı. Rossiyanı Altın Orda zulmidan saqlap qaldı. Ámir Temur óz siyasatında mádeniyat, abadanshılıq, ónermentshilik qáwendersi bolıp teńildi. Óz siyasatı menen mádeniy rawajlanıwǵa hám turkiy tildiń rawajlanıwına keń jol ashıp, tekǵana Oraylıq Aziyanıń mádeniy-ruwxıy áleminde, bálki pútkil musulman álemi tariyxında óshpeytuǵın ız qaldırdı hám sońǵı rawajlanıwına úlken tásir kórsetdi. Ámir Temur qatar Shıǵıs mámleketleri hám ásirese, Evropa mámleketleri menen diplomatik baylanıslar ornatıp, olar menen túrli sawda-satıq, mádeniy baylanıslarǵa jáne de keń jol ashıp berdi. Tariyx bul dúnyada júdá kóp húkmdarlardı kórgen. Ámir Temurdıń olardan parqı sonda, ol ómir boyı qurılısshılıq menen shuǵıllanǵan. Onıń "qaysı bir orından bir gerbish alsam, ornına on gerbish qoydırdim, bir terek kestirsam, ornına on dana nál ektirdim", degen sózleri qurılısshılıq, jaratıwshańlıq iskerliginiń tastıyıǵı bolıp tabıladı. «Eger biziń qudıretimizdi bilejaq bolsańız, biz qurǵan ımaratlarimizga qarań» degende Ámir Temur, áwele, óz xalqina, keleshek áwladlarına shaqırıq etken, desek aljaspaymiz. Sovet dáwirinde Ámir Temurdiń atı hám iskerligi ádalatsızlıq penen qatnasta bolıp, bir tárepleme baha berip kelindi. Soǵan qaramastan, 1968-jılı filosof ilimpaz I.I. Muminovtıń «Ámir Temurdıń Orta Aziya tariyxında tutqan ornı hám roli» traktatınıń basıp shıǵarılıwı jámiyetshiliktiń bul temaǵa qızıǵıwshılıǵın jánede háwij aldırdı. Shıǵarma keskin qaralawǵa ushıradı. Biraq I.I. Muminovtıń Ámir Temurdı úyreniw baslaması menen shıǵıwı bul onıń ilimiy qaharmanlıq hám ullı watan súyiwshiliginiń belgisi boldı. *\... bunday insannıń júzege keliwi dáwirdiń, zamannıń jaratılıwı, Shıǵatay ulısınıń zulımı, mayda feodal beklerdiń jawızlarsha eziwi, monǵol xanları, Altın Orda bekleriniń Mawarawnnaxrǵa toqtawsız basqınshılıq atlanısları azaplanǵan, qıyraǵan, 150 jıl dawamında shet el húkimranlıǵınan dińkesi qurıǵan mámlekettiń, xalıqtıń ǵárezsizlikke erisiw talabı edi. Bul tariyxıy zárúrlik Temurda, onıń láshkerbasılarınan ráwshan kórindi, Temur mámleketlik isker sıpatında bilim dárejesinde bul zárúrlikti, talaptı ózinde payda etti, yaǵnıy Mawarawnnaxrda ǵárezsiz oraylıq birlesken mámleket dúzdi, onıń talaplarına juwap berdi.* *(I.M. Muminov)* Ǵárezsizlik jıllarında Ámir Temur esteliginiń tikleniwi. Ózbekistan ǵárezsizlikke eriskennen keyin Ózbekistannıń Birinshi Prezidenti Islam Karimov sayı-háreketi menen Ámir Temurdıń jáhán tariyxında tutqan ornı óz ornına qoyıla baslandı. Ózbekistanda onıń iskerligin úyreniwge hám onı járiyalawǵa keń jol ashıldı. Ámir Temurdıń atı Ózbekistanda máńgilestirildi. Kóplegen qala hám awıllardaǵı tiykarǵı kósheler, maydanlar, jámiyetlik xojalıqları, mektepler, kinoteatrlar hám basqalar onıń atı menen ataldı. Islam Karimov basshılıǵında hám qol astında Tashkent, Samarqand, Shaxrisabz hám basqa qalalardıń oraylıq maydanlarında Ámir Temurǵa estelik ornatıldı. 1995-jılı Xalıq aralıq Ámir Temur qorı dúzildi. 1996-jılı Tashkenttegi Ámir Temur xıyabanında Temuriyler dáwiri muzeyi qurıldı. «Ámir Temur» ordeni berildi. 2017-jılı 30-iyunda Ózbekistan Respublikası Prezidenti Sh.M. Mirziyaev «Kamalat» jaslar social háreketiniń IV qurıltayında sóylegen sózinde jaslarǵa áskeriy bilim-tárbiya beretuǵın kursantlar mekteplerine «Temurbekler mektebi» dep ataw usınısın alǵa súrdi hám sol usı usınıs jaslar tárepinen jaqsı qabıl qılındı. Juwmaq etip aytqanda, Temuriylar dáwiri ilim, bilim, ruwxıylıq hám mádeniyatı jáhán civilizatsiyası rawajlanıwına úlken úles bolıp qosıldı. Bunda ullı babamız, mámleket ǵayratkeri, sarkarda sahıpqıran Ámir Temurdıń xızmetlerin kútá úlken hám benazir bolıp tabıladı.