Recht op Zelfbeschikking en Openbare Orde PDF

30-04-24 ECONOMISCH RECHT (BDRNL1310) Prof. Dr. Nicolas Van Damme 1 2. Recht op zelfbeschikking, de vrijheid van ondernemen en de openbare orde 2 ...

30-04-24 ECONOMISCH RECHT (BDRNL1310) Prof. Dr. Nicolas Van Damme 1 2. Recht op zelfbeschikking, de vrijheid van ondernemen en de openbare orde 2  30-04-24 Du contrat social à l’ordre public 3 Le contrat social (sociaal contract) – J.J. Rousseau « L’homme est né libre » - Rousseau; art. 1 Universele Verklaring Rechten van de Mens Hoe overleven? Om te overleven en niet onderhevig te zijn aan de wet van de sterkste, moet de mens zich echter groeperen en onderwerpen aan gemeenschappelijke regels die voortvloeien uit het zgn. “sociaal contract”, het recht (via rechtsregels); Voor die onderwerping geeft de mens dus een deel van zijn vrijheid prijs opdat anderen ook zijn vrijheid zouden eerbiedigen; Er onstaat een nieuwe “conventionele vrijheid” waarbij de mens erkent dat zijn vrijheid van handelen beperkt is door de clausules (de rechtsregels) van het sociaal contract en tegelijk de garantie krijgt dat zijn vrijheid door andere individuen, via datzelfde sociaal contract, zal worden erkend De rechtsstaat is de juridische vertaling van zijn filosofische grondslag, het sociaal contract. 4 4  30-04-24 De rechtsstaat (l’état de droit) De Belgische rechtsstaat is een ‘vrijheidsstaat’ waarvan het voornaamste motief is, de persoonlijke vrijheid en ontplooiing van haar onderdanen te garanderen en te vrijwaren; Dat vindt zijn uiting in de fundamentele rechten en vrijheden verankerd in de Grondwet en de internationale verdragen waarbij België is aangesloten; Hieruit kan worden afgeleid welke principes door de samenlevingsleden zodanig fundamenteel worden geacht dat ze niet mogen worden aangetast (de zgn. “fundamentele samenlevingswaarden”); 5 Fundamentele samenlevingswaarden Die waarden zijn het instaan voor eenieders veiligheid, gezondheid, onderwijs en zeflbeschikkingsrecht Zij worden geconcretiseerd in de Grondwet, het EVRM en de VEU via: het gelijkheidsbeginsel en niet-discriminatieverbod (artt. 10-11 GW), recht op (privé)leven (artt. 2 en 8 EVRM; art. 22 GW; art. 15 GW), het verbod op foltering (art. 3 EVRM), het verbod op dwangarbeid en slavernij (art. 4 EVRM), het recht op veiligheid en vrijheid (art. 5 EVRM; art. 12 GW), het recht op eerlijk proces (art. 6 EVRM), het verbod op straf zonder wet (art. 7 EVRM; art. 12 en 14 GW), de godsdienstvrijheid (art. 9 EVRM; artt. 19-21 GW), de vrijheid van meningsuiting (art. 10 EVRM; art. 25 GW), de vrijheid van vergadering en vereniging (art. 11 EVRM; artt. 26-27 GW), het recht om te huwen (art. 12 EVRM), het recht op een effectief rechtsmiddel (art. 13 EVRM), het eigendomsrecht (art. 1, Protocol 1 EVRM), het recht een menswaardig leven te leiden (art. 23 GW) enz. Dit zijn de “primaire samenlevingswaarden” die een democratische rechtsstaat hoort na te streven en te behartigen. Zij behoren tot het algemeen belang 6  30-04-24 Fundamentele samenlevingswaarden Op de verdragsstaten van het EVRM rust de positieve verplichting om voldoende maatregelen te treffen om te voorkomen dat het recht op leven van hun onderdanen in gevaar komt (zowel door optreden van publieke als private personen). Voor deze maatregelen kent het EHRM de verdragsstaten een discretionaire bevoegdheid toe in functie van hun prioriteiten en middelen De positieve verwezenlijking van de fundamentele samenlevingswaarden = de openbare orde 7 De openbare orde (l’ordre public) Wordt gevormd door de geconcretiseerde fundamentele rechten en vrijheden in een rechtsstaat Moet in evenwicht zijn om efficiënt te zijn: de verschillende fundamentele samenlevingswaarden kunnen met elkaar conflicteren zodat het noodzakelijke evenwicht moet worden nagestreefd door de volksvertegenwoordigers (de wetgever) Sommige rechten en vrijheden moeten soms worden ingeperkt ten voordele van andere rechten en vrijheden Grond-en mensenrechten kunnen door een wet worden beperkt mits die voldoende toegankelijk en nauwkeurig is, noodzakelijk is in een democratische samenleving, daarin aan een samenlevingsbehoefte, respectievelijk aan een dwingende reden van algemeen belang beantwoordt en ten slotte evenredig is => 3 voorwaarden 8  30-04-24 Artikel 1.3 BW Is van openbare orde de rechtsregel die de essentiële belangen van de staat of van de gemeenschap raakt of die in het privaatrecht de juridische grondslagen bepaalt waarop de maatschappij berust, zoals de economische orde, de morele orde, de sociale orde of de orde van het leefmilieu. Zie L. Cornelis, Openbare orde, Antwerpen, Intersentia, 2019, p. 883, nr. 5.271 e.v. 9 De openbare orde als correctiemechanisme 10  30-04-24 Tweeledige werking van de openbare orde 1. Ten aanzien van de wetgever (législateur) Positieve verplichting tot een evenwichtige verwezenlijking van de openbare orde 2. Ten aanzien van rechtshandelingen (actes juridiques) Verbod op in strijd met de verwezenlijkte (formele) openbare ordening te handelen Verbod om rechtstreeks in strijd te handelen met de fundamentele samenlevingswaarden? Als voldoende concreet en zeker 11 11 1. Ten aanzien van de wetgever De fundamentele samenlevingswaarden moeten worden geconcretiseerd via de openbare orde in het nationaal recht Op de rechtsstaat rust een positieve verplichting tot verwezenlijking van die fundamentele samenlevingswaarden De wetgever die dit niet doed of onvoldoende doet, begaat een « fout » 12  30-04-24 Klimaatzaak https://www.klimaatzaak.eu/nl/the-case Artikelen 2 en 8 EVRM Recht op leven Recht op eerbiediging privéleven en familie = fundamentele samenlevingswaarde (veiligheid) Belgische Staat, Vlaams Gewest en Brussel Hoofdstedelijk Gewest hebben volgens de rechters onvoldoende aandacht gehad of moeite gedaan de voorbije 20 jaar om de broeikasgassen te beperken. Waals Gewest heeft wél voldoende actie ondernomen Als herstelmaatregel voor de vastgestelde onrechtmatigheid werd een gerechtelijk bevel opgelegd om minimaal 55% broeikasgasemissiereductie te realiseren in 2030 Bij wijze van herstel van zekere toekomstige schade (art. 6.40 BW) 13 14  30-04-24 Wat kan de wetgever doen in naam van de openbare orde? Om de openbare orde verder te concretiseren en het hoofd te bieden aan de onveiligheid die de klimaatopwarming met zich meebrengt, moet de wetgever andere vrijheden en rechten inperken Immers, elke regel uitgevaardigd door een wetgever houdt potentieel een restrictie in van een zekere vrijheid verbod om met vervuilende auto’s te rijden Afschaffing fiscale gunstregimes voor vervuilende auto’s Renovatieverplichtingen om betere EPC-scores te behalen (PEB) Beperkingen op producten die broeikasgassen veroorzaken Beperkingen op activiteiten die broeikasgassen veroorzaken … 15 Elke vrijheidsbeperking onderworpen aan voorwaarden: 1) voldoende toegankelijk en nauwkeurig; 2) noodzakelijk is in een democratische samenleving (= beantwoordt aan een samenlevingsbehoefte, respectievelijk aan een dwingende reden van algemeen belang = een reden van openbare orde) 3) Evenredig (= gaat niet verder dan nodig om doel te bereiken) Vraag: sommige auteurs (bijv. L. Cornelis en R. Feltkamp) menen dat men ook privaatrechtelijk bestraffend moet optreden tegen burgers en ondernemingen die schade teweegbrengen aan de samenleving (bv. door vervuilende activiteiten te ondernemen, door aan fiscale optimalisatie te doen, door de zwakheid van anderen uit te buiten) Antwoord? Minimum minimorum dat moet gebeuren is neutralisering van schadeverwekkende activiteiten en misbruiken Ontradend effect verbinden aan bedrog op civielrechtelijk vlak kan nuttig zijn en zelfs proportioneel, op voorwaarde dat derden te goeder trouw hiervan niet het slachtoffer worden 16  30-04-24 2. Ten aanzien van rechtshandelingen Is strijdig met de openbare orde de rechtshandeling die kennelijk in strijd is met een (geconcretiseerde) fundamentele samenlevingswaarde Bedrog, moord, opzettelijke schadeberokkening Sanctie: Nietigheid Herstel van de schade indien fout, schade en causaal verband Preventieve maatregelen ter voorkoming van toekomstige zekere schade (art. 6.40 BW) 17 Shell-zaak – 26 mei 2021 (Nederland) Eis dat Shell (gevestigd in Nederland) in 2030 45% minder CO2 uitstoot dan in 2019. Ingewilligd door de rechter Shell staat in de top 10 van meest vervuilende bedrijven ter wereld. Shell stoot 9 keer meer uit dan heel Nederland bij elkaar. 1% van de wereldwijde uitstoot is van Shell. Kritiek? Het is aan de rechtsstaten om de openbare orde te concretiseren via wetgeving Anderzijds is het voldoende aantoonbaar dat Shell een gevaar is voor het leven 18  30-04-24 Vrijheid van ondernemen en de openbare orde 19 1. Grondslag Rechtstreeks: Art. II.3 WER (vrijheid om een ondernemingsactiviteit uit te oefenen naar keuze) Art. 16 Handvest grondrechten EU (maar art. 51: enkel in tenuitvoerlegging EU-recht) Art. 6, VI., 3e lid BWHI (Gewesten en Federale Staat moeten beginsel van vrijheid van ondernemen in acht nemen) Onrechtstreeks: Vrije toegang tot de ondernemingsactiviteit – vrijheid vestiging - Art. III.2 e.v. WER Recht op persoonlijke ontplooiing – Art. 12 Gw., art. 8 EVRM Vrije mededinging - Art. 119 leden 1 en 3 VWEU Discriminatieverbod – Art. 10-11 Gw., art. 14 EVRM, art. III.2 e.v. WER Contractvrijheid – Art. 1134 oud BW/art. 5.14 nieuw BW Vrijheid van vereniging – Art. 27 Gw., WVV Recht op eigendom – Art. 16 Gw., art. 1 Protocol nr. 1 EVRM 20  30-04-24 2. Toepassingen De toegang tot een ondernemingsactiviteit moet in principe vrij zijn Kunnen vergunningen, titels of andere regels opgelegd worden voor de uitoefening van een bepaalde activiteit? Regels inzake onafhankelijkheid en onpartijdigheid van advocaten – Cass. 3 februari 2017 Waals verbod op onverdoofd slachten van dieren – GwH 21 januari 2021, nr. 10/2021 en GwH 30 september 2021, nr. 118/2021 Brusselse Taxiwetgeving en Uber – Uber-rechtspraak? De organisatie van de ondernemingsactiviteit moet in principe vrij zijn Kan men een onderneming een verbod opleggen om in contanten te betalen? – GwH 17 oktober 2019, nr. 141/2019 Kan men een onderneming verbieden reclame te maken voor tabaksproducten? – GwH 16 december 2021, nr. 183/2021 Kan men een onderneming sluitingsuren opleggen? – GwH 21 december 2017, nr. 150/2017 Kan men handelszaken verplichten te sluiten? – Covid-19-rechtspraak? 21 De mededinging (concurrence) moet vrij zijn Vrijheid om concurrentie aan te gaan Quid niet-concurrentiebedingen ? Nietig als een onredelijke beperking van de concurrentie naar voorwerp, territorium of duur opleggen = nietig (art. 2 oud BW) Vrijheid om cliënteel van een ander op te sporen en aan te spreken Vrijheid om zich te verenigen (liberté d’association) met wie men wilt Kan men ondernemers (i.c. arts specialisten) verplichten om met collega’s die ze niet kunnen kiezen deel te nemen aan permanenties? – GwH 21 oktober 2021, nr. 146/2021 Kan van advocaten of artsen worden geëist dat ze toetreden tot een orde? – EHRM 23 juni 1981 Vrijheid om te contracteren met wie men wilt (vrijheid van contractweigering) Kan een partij gedwongen worden met een ander te contracteren? – Cass. 7 oktober 2011 Vrijheid om bepaalde activiteiten niet uit te oefenen Kunnen advocaten verplicht worden op de lijst van tweedelijnsbijstand te worden ingeschreven (pro deo’s) en zo activiteiten uitoefenen die niet tot hun voorkeurmateries behoren? – GwH 29 maart 2019, nr. 41/2018. 22  30-04-24 3. Inperkingen Nauwkeurige, duidelijke regel Noodzakelijk in democratische samenleving (fundamentele samenlevingsvoorwaarde/openbare orde/ algemeen belang) Proportioneel 23 Casus 1: verhoogde belastingen voor disco Reglement gemeente Messancy Fiscale autonomie van gemeenten op grond van art. 170, § 4 Gw. Beperking is dus een « formele wet » Hogere belastingen op dancings (discotheek) (potentiële verdubbeling) Oplossing: Vrijheid van ondernemen wordt belemmerd Doel van algemeen belang: nachtrust van de buurtbewoners en financiering van de openbare dienst ‘s nachts (politie) Proportioneel en redelijk 24  30-04-24 Casus 2: coronavirus Algemene lock-down (confinement) en sluiting horeca Vervroeging sluiting nachtwinkels (22u i.p.v. 7 u) Avondklok (couvre-feu) Maatregelen genomen via ministeriële besluiten (o.g.v. wet civiele bescherming) en koninklijke besluiten (o.g.v. bijzondere machtigingswet aan de Koning in crisis-situaties) => « voldaan aan ‘wet’ in de formele zin » Oplossing? Maatregelen zijn in strijd met vrijheid van ondernemen ? Doel van algemeen belang: algemene gezondheid, veiligheid en bescherming van ziekenhuizen Maatregelen waren proportioneel 25 Casus 3: pro deo advocaat Wijziging art. 508/7 Ger.W. (…) De Orde kan in de verplichte inschrijving van advocaten voorzien voor zover noodzakelijk voor de doeltreffendheid van de juridische bijstand Advocaten Advocaten zouden door de Orde van advocaten dus kunnen worden verplicht om Pro Deo zaken op te nemen Oplossing: Doel: goed functioneren van het gerecht en de juridische bijstand Proportionaliteit: ja, want de verplichting is enkel mogelijk indien dit noodzakelijk zou zijn voor de doeltreffendheid van het pro-deo systeem (= doel van algemeen belang) Besluit: vordering is ongegrond 26  30-04-24 Casus 4: vergunningsplichtige activiteiten Bepaalde ondernemingsactiviteiten zijn onderworpen aan vergunningen Die vergunningen zijn van allerlei aard (stedenbouw, milieu, etc.) Die vergunningen vormen een inperking op de vrijheid van ondernemen en moeten dus beantwoorden aan 1) Vereiste van nauwkeurigheid 2) Doel van algemeen belang 3) proportionaliteitsvereiste 27 Einde 28