O‘zbekistonda mustaqillik g‘oyalarining tarixiy asoslari PDF

2-mavzu: O‘zbekistonda mustaqillik g‘oyalarining tarixiy asoslari MA’RUZACHI: “MARKAZIY OSIYO XALQLARI TARIXI” kafedrasi o‘qituvchisi, Nabiyev M.M. TOSHKENT -2024  Ko’riladigan masalalar: 1. Q...

2-mavzu: O‘zbekistonda mustaqillik g‘oyalarining tarixiy asoslari MA’RUZACHI: “MARKAZIY OSIYO XALQLARI TARIXI” kafedrasi o‘qituvchisi, Nabiyev M.M. TOSHKENT -2024  Ko’riladigan masalalar: 1. Qadimgi davrda O‘zbek davlatchiligi: shakllanishi va tarixiy ildizlari 2. O’rta asrlarda O’zbek davlatchiligi tarqqiyoti 3. Rossiya imperiyasi va Sovet davrida o’zbek davlatchiligi 4. Xulosa -T.: Sharq, 2000. 1. Qadimgi davrda O’zbek davlatchiligi: shakllanishi va tarixiy ildizlari  DAVLAT insoniyat sivilizasiyasi rivojlanishining mahsuli, elatlar, xalqlar va millatlar hayotining ma’lum huquq va qonunga asoslanib tashkil etishning siyosiy shaklidir. U o’z mohiyatiga ko’ra kishilarning talablari va ehtiyojlarini amalga oshirish huquqlarini himoya qilish, amaliyotda barqarorlikni o’rnatish va saqlashga mo’ljallangan, muayyan aholi jamoalari tomonidan tashkil etilgan maxsus vakolatli va qonun-qoida asosida faoliyat ko’rsatadigan vakillar guruhlari majmuasidir.  Teologik nazariya Tarixiy- Patriarxal materialistik nazariya nazariya Sinfiylik Shartnoma nazariyasi nazariyasi Irrigatsiya Zoʻrlik nazariyasi nazariyasi  Davlatchilikni quyidagi jihatlar belgilab beradi. Huquqiy asos Boshqaruv Xalqaro Qo’shin Mulkchilik tuzumi maqom Chegara, Ichki va Tovar-pul Ma’naviy va ma’muriy tashqi munosabatla Soliq-tizimi g’oyaviy asos bo’linish munosabat ri O’rta Osiyo ikki to milodiy III- daryo oralig’ida IV asrlargacha davlatchilikning davom etgan qadimiy ildizlari bo’lib, mill.avv. II ming qadimgi davr davlatchiligi 6 yillik ikkinchi ta asosiy yarmidan bosqichdan boshlanib: iborat. Uning boshlanishi so’nggi bronza davri O’zbekistonning janubi bilan bog’liq bo’lib, milodiy III asrgacha Qang’ Kushon va Parfiya podsholigining paydo bo’lishi bilan yakun topgan.  Qadimgi davr davlatchiligi Mill. avv. II ming Mill. avv. I ming yillik ikkinchi yillik boshi – mill. yarmi avv. 539 –yil. (Shimoliy (Baqtriya, Sog’d, Baqtriya) Xorazm) Mill. Avv. 539-330 Mill. Avv. IV asr yillar., ahamoniylar oxiri – mill. avv II tarkibidagi asr oxiri. (Yunon mahalliy Baqtriya, Xorazm, davlatchilik Qang’) Mill.avv II asr Milod. I asr boshi – oxiri – I asr boshi III asr o’rtasi (Qang’-Yueji (Xorazm, Kushon, davlatchiligi) Qang’) Shaharlarning paydo bo’lishi Bu yodgorlikda qal’a ark, shahar dastlabki davlatchilik qismi va qabristondan iborat bo’lib, shakllanishida asosiy omil unda shohlar saroyi, olov bo’lib, bu ikkala jarayon uzviy ibodatxona, kulollar mahallasi, turar bog’liq holda kechgan. Ilk joy manzilgohlari, qal’a devolari va shaharlar O’zbekistonda ikki mingdan ortiq qabrlar mavjud Sha bronza davrida, ya’ni edi. Jarqo’tonda yashagan aholini millodan avvalgi 2-ming yillik quyidagi ijtimoiy guruhlarga bo’lish boshidan paydo bo’lgan mumkin: shahar-davlat amaldorlari, bo’lib, buni Sherobod dindorlar va oqsoqollar, harbiylar, har tumanidagi Jarqo’ton savdogarlar, chorvadorlar va yodgorligidan bilish mumkin. dehqonlar. va davl at Qadimgi davr davlatchiligining belgilari tovarlarnin g keng mustaqil ayirboshlas tovar-pul h munosabati diplomatik Tangalarda davlat aloqa ramzlari barcha yozuvning funksiyaga paydo ega alohida bo’lishi o’lkalar  O’zbekiston hududida qadimgi davr davlatchiligining bir necha turlari mavjud edi. Tog’ridan-to’g’ri Asl negizi harbiy istilo O’rta Osiyoda avtaxton natijasida paydo yashab qolishi bo’lgan, bo’lgan natijasida paydo mahalliy davlatchilik bo’lgan davlatchilik (Ahamoniylar va davlatchilik. (Xorazm, Qang’) Yunon-Baqtriya)  Qadimgi davr davlatchiligining boshqaruv shakli Mutloq Yunon-Baqtriya, Salavkiylar, monarxiya Xorazm, Kushon podsholigi. Konfederativ podsholik Cheklang tarkibidagi mustaqil siyosiy an birlashmalar boshqaruvi. monarxiya Masalan, Qang’ davlati 5 ta o’ladan iborat edi. Mulkiy Ahamoniylar davridagi o’lka Ksenippa, Nautaka o’lkalari. 2.O’rta asrlarda O’zbek davlatchiligi tarqqiyoti O’rta asrlar o’zbek davlatchiligi taraqqiyoti 0 Ilk o’rta asrlar (III- 1 IX asrlar) 0 O’rta asrlar (IX- 2 XII) 0 Rivojlangan o’rta asrlar 3 (XIII-XV asrlar) 0 So’nggi o’rta asrlar 4 (XVI-XIX asrlar)  Ilk o’rta asrlar o’zbek davlatchiligi tarqqiyoti asosan 3 bosqichda rivojlandi. So’g’d, Xioniylar, Toxariston, Kidariylar, Turk xoqonligi Choch, Eloq, Eftaliylar davrida turkiy Farg’ona, davlatchiligi davlatchilik Xorazm kabi asosida an’anasi konfederativ ko’chmanchilik davlatchilik elementlari. elementlari  dastlabki makonlaridagi siyosiy va harbiy tajribalarini oʼtroq vohalar ustidan ustamonlik bilan joriy qila olganlar. Muhimi, ular qadimdan madaniy saviyasi ancha yuqori boʼlgan xalqlarni boʼysundirib, kelib chiqishi koʼchmanchi oʼz boshqaruvlarini ularga qabul muhitga aloqador Kushon, Xionit, ettirishlari barobarida oʼzlari Eftalit kabi davlatlar esa, garchi ham mahalliy xalqlarga xos ular kuch-qudrat va egallagan madaniy va mafkuraviy hudud jihatidan yuqorida keltirib tushunchalarni oʼzlashtirishgan oʼtilgan imperiyalar darajasiga yoki tolerantlik (bagʼrikenglik) chiqmagan boʼlsalar-da, pozitsiyasida turishgan; Ilk o’rta asrlar davlatchiligi Somoniylar davlatiga xos davlatchilik an’analari Qoroxoniylar davrida O’rta asrlar uning o’zbek mukammallashishi davlatchiligini ng tarqqiyoti Xorazmshohlar davriga xos davlatchilik an’analari O’rta asrlar o’zbek davlatchiligi  Somoniylar davlatchiligi Devoni Devoni amid- Devoni vazir mustavfiy al mulk Devoni sohib- Devoni sohib Devoni ash-Shurot al-borid muhtasib Devoni Devoni Devoni Devoni mamlaka qozi az- vaqf al-xaraj ti xos ziyo  Xorazmshohlar davlatida markaziy boshqaruv idorasi «al-majlis ul oliy al faxri at-toji» deb nomlangan boʼlib, uni vazir boshqargan. mustamlakalar bilan olib Vazir – mamlakatda sultondan boriladigan muzokaralarda keyingi eng yuqori mansabdor xorazmshoh nomidan ishtirok shaxs boʼlgan. Vazir sultonning etib, sulton va rayiat (fuqarolar) bosh maslahatchisi boʼlib, oʼrtasida vositachilik qigan. bevosita unga boʼysungan. Vazir Barcha davlat amaldorlari, rasmiy marosimlarda, jumladan, amirlar, beklar va davlatlararo aloqalarda, harbiy boshliqlar vazirga boʼysungan. Vazirning asosiy vazifalari: as'hob addavanin yoki devonxonalar amaldorlarining bo shlig‘i. Yuqori mansabli amaldorlarini ishga tayinlagan yoki ishdan bo‘ shatgan; davlat amaldorlariga nafaqalar (arzak) va moddiy yorda m (mavajib) joriy etish ishlarini boshqargan; davlat amaldorlarini hayot uchun zaruriy ozuqa va ashy olar bilan ta’minlanishini belgilagan; bojxona va xazina faoliyatini nazorat qilgan; sultonga muntazam ravishda hamrohlik qilgan, ba’zi p aytlarda qo‘shin jo‘natib ularga boshchilik qilgan.  Amir Temur davlatining markaziy boshqaruv tizimi AMIR - MUTLOQ HUKMDOR Mamlakat va raiyat ahvoli, hosil, Mulkchilik va soliq ishlari vaziri o‘lib soliqlar, kirim – chiqimlar bilan ketganlar, qachonlar kelib – ketayotganlar, chorvalar, o‘tloq-yaylovlar va ulardan shug‘ullanuvchi vazir BOSH VAZIR – olinadigan daromadlarni nazorat qiluvchi Devonbegi vazir Saltanat ishlarini yurituvchi vazir Chegara yerlar va tobe davlatlar ishi bo‘yicha 3 vazirlik Daraksiz yo‘qolgan kishilar, kelib – ketib yuruvchilar, hosil, Soliq ishlari Sipoh aqldan ozganlar, vorissizlar mol-mulki, qozilar va shay- xulislomlarning hukmi bilan olingan jarimalarni tartibga bilan ishlari keltirgan shug‘ullanuvchi vaziri vazir   Shayboniyxon(1500-1510)  Кo’chkunchixon (1510-1530)  Аbu Saidxon (1531-1533)  Ubaydullaxon (1533-1539) Shayboniylar sulolasi  Аbdullaxon I (1539-1540) (1500-1601)  Аbdulazizxon(Buxoro) (1540-1550)  Аbdulatifxon(Samarqand) (1540-1551)  Navro’z Ahmadxon (Baroqxon) (1551- 1556)  Pirmuhammadxon I (1557-1561)  Iskandarxon (1561-1583)  Аbdullaxon II (1583-1598)  Аbdulmo’minxon (1598-1599 - 6 ой)  Pirmuhammadxon II (1599-1601)   Мuhammad Rahim (1756-1758)  Doniyolbiy (otaliq) (1758-1785) Shohmurod (1785-1800) Мang’itlar sulolasi (1753-1920) Haydar (1800-1825) Nasrullo (1826-1860) Мuzaffar (1860-1885) Аbdulahad (1885-1910) Оlimxon (1910-1920)   Мuhammad Amin Inoq(1770-1790)  Аvazxon (1790-1804)  Eltuzarxon (1804-1806)  Мuhammad Rahimxon I (1806-1825) Qo’ng’irotlar sulolasi  Оlloqulixon (1825-1842) (1770-1920)  Rahimqulixon(1842-1845)  Мuhammad Aminxon (1846-1855)  Аbdullaxon (1855-1856)  Sayid Muhammadxon (1856-1864)  Мuhammad RahimxonII (1864-1910)  Аsfandiyorxon (1910-1918)  Sayid Abdullaxon (1918-1920) 3. Rossiya imperiyasi va Sovet davrida o’zbek davlatchiligi  Rossiya imperiyasining Turkiston o‘lkasini bosib olishining siyosiy, iqtisodiy sabablari va maqsadlari. Qrim urushi (1853- 1856 yy.) tufayli Qora dengiz portlarining Rossiyaning Rossiya qo‘lidan ketishi Rossiyaning Rossiyada yengil hamda uning o‘rniga Yevropa o‘tkazilgan yer sanoatini O‘rta Osiyo bozorlari bilan islohotlari ta’minlab xonliklarini egallash raqobat qila tufayli beruvchi hisobiga to‘ldirish. olmasligi qashshoqlashib arzon O‘rta Osiyo orqali sababli ishlab qolgan aholini xomashyo Eron, Afg‘oniston, chiqarilgan ko‘chirib bazasining Xitoy, Hindiston kabi mahsulot uchun keltirish hamda O‘rta davlatlarda O‘rta Osiyo ularni yer-suv Osiyoda Angliyaning ta’sirini bozorlarini bilan mavjudligi. yo‘qotib, bu davlatlar egallashi lozim ta’minlash. bilan savdo va edi. diplomatik aloqalar o‘rnatish. Harbiy gubernator Viloyat mahkamasi yordamchilari boshlig‘i maslahatchilari Harbiy gubernator Politsmeyster Tumanboshilar (Mirshabboshi) Viloyat mahkamasi boshlig‘i Uchastka (bo‘lim) Shahar pristavlari Hokimiyati boshliqlari  General-gubernator General-gubernator Viloyatlarniharbiy Viloyatlarni harbiygubernatorlar gubernatorlarboshqargan, boshqargan,ular ular podsho podsho tarafidantayinlangan tarafidan tayinlangan Uyezdboshqaruvi Uyezd boshqaruvi Volost(bo‘lis) Volost (bo‘lis) Uchastka Uchastka  TURKISTON GENERAL – GUBERNATORLIGI VILOYATLARI VA UYEZDLARI Sirdaryo viloyati: Toshkent, Avliyoota, Kazalinsk, Perovsk, Chimkent, Amudaryo bo‘limi Farg‘ona viloyati: Marg‘ilon, Andijon, Qo‘qon, Namangan, O‘sh uyezdlari Samarqand viloyati: Jizzax, Xo‘jand,Samarqand, Kattaqo‘rg‘on uyezdlari Yettisuv viloyati: Verniy, Jarkent, Kopal, Lepsin, Pishpak, Prjeval’sk uyezdlari Kaspiyorti viloyati: Ashxobod, Krasnovodsk, Mang‘ishloq, Marv va Tajan uyezdlari  Turkiston Muxtoriyati markaziy boshqaruvi Ижроия ҳокимият Islom Sulton o‘g‘li Shoahmedov - Mustafo Cho‘qayev - Bosh vazir o‘rinbosari tashqi ishlar vaziri Abdurahmon O‘rozayev - ichki ishlar vaziri Bosh vazir va Ubaydulla Xo‘jayev - o‘rinbosari ichki ishlar vaziri - harbiy vazir M. Tinishboyev, Solomon Abramovich Keyinchalik M. Cho‘qayev Hidoyatbek Yurg‘uli Gersefeld – moliya Agayev - yer va suv vaziri Obidjon Mahmudov boyliklari vaziri - oziq-ovqat vaziri  O‘rta Osiyoda istiqlolchilik harakatining yo‘nalishlari 1. Farg‘ona Buxoro amirligi Xiva xonligida vodiysi rahbarlari: rahbarlari: rahbarlari: 1-guruh qo‘rboshilar Kurbon-Mamed Madaminbek, (amirlik tuzumi Sardor – SHermuhammad tarafdorlari) Junaidxon, bek, Kichik Ibrohimbek, Mulla Madraimboy, Ergash, Katta Abdulqahhor Sa’dulla bola, Ergash, Xolxo‘ja 2- guruh: (sovet Shokir bola, Eshon va davlatiga qarshi Mavlonbek va boshqalar Buxoro respublikasi boshqalar mustaqilligi uchun kurashuvchilar) Anvar Posho, Davlatmandbek, Jabborbek va boshqalar  O‘ZBEKISTON SSR NING TASHKIL ETILISHI  1925 yil 13-fevralda Buxoroda Butuno‘zbek Sovetlarining I qurultoyi ochildi.  Qurultoyda Fayzulla Xo‘jayev raisligida O‘z SSR Xalq Komissarlari Soveti va “Yo‘ldosh Ohunboboyev (1925-1938) raisligida O‘z SSR Markaziy Ijroiya Komiteti tuzildi.  1925 yil 6-12 fevralda Buxoroda SSSR MIK raisi M.I. Kalinin qatnashgan sezdda O‘zbekiston Kommunistik Partiyasi tashkil etildi.  1925 yil 17-fevralda “O‘z SSR ni tashkil etish to‘g‘risida Deklaratsiya” qabul qilindi.  O‘zbekistonga Turkiston ASSR dan 9 uyezd, 133 ta tuman okrugi va 7 ta qishloq okrugi kiritilgan.  O‘zbekistonga BSSR dan 9 ta viloyat kiritilgan.  O‘zbekistonga XSSR dan 23 ta tuman kiritilgan.  “O‘zSSR ni tashkil etish to‘g‘risidagi Deklaratsiyada” O‘zbekiston tarkibiga quyidagi hududlar kirganligi takidlangan: Toshkent, Samarqand, Farg‘ona, Qashqadaryo, Zarafshon (Buxoro), Surxandaryoda, Xorazm viloyatlari va Tojikiston ASSR.  1925 yil 13 mayda O‘zbekiston SSR SSSR tarkibiga qabul qilindi.  1927 yil 30 martda Sovetlarining II sezdida O‘z SSR ning 1-Konstitutsiyasi qabul qilindi.  1925 yil O‘z SSSR hududi 312,394 km kv; aholi soni 3,963,285 kishi bo‘lgan.  Totalitar sovet tuzumining siyosati natijalari: Ma’muriy buyruqbozlik tizimi va partiya yakkahokimligining o‘rnatilishi Jamoalashtirish orqali asriy xo‘jalik an’analarning tugatilishi Qoloq SSSR davlatining sun’iy yo‘l bilan sanoatlashtirishga intilishi Inson omilini inobatga olmaslik, xususiy mulkchilikning yo‘q qilinishi Kishilardagi tadbirkorlik layoqatining yo‘qotilishi, xalqni boqimandachilikka o‘rgatish Yangi texnologiya, ilm-fan yutuqlariga e’tibor bermaslik O‘zbekistonga xom ashyo yetkazib beruvchi manba sifatida qarash Faqat xos ashyoni qayta ishlashga mo‘ljallangan sanoatni rivojlantirish Asossiz ravishda xalqimizning eng asl farzandlari, ziyolilarini yo‘q qilish Xalq ongiga qo‘rqinch, vahima, bafarqlik, loqaydlik tuyg‘ularini singdirish, uning faolligini so‘ndirish E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT! 52