Məlumatların Analizi: Təyinedici Statistikalar

 Elmi araşdırmalarda toplanan məlumatlar ümumiyyətlə nizamsız bir vəziyyətdə tapılır. Araşdırılan xüsusiyyətlər baxımından hədəf kütlənin quruluşunu ortaya çıxara bilmək üçün xam məlumat adı verilən bu məlumatların işlənməsi lazımdır. Məlumat işlənməsi...

 Elmi araşdırmalarda toplanan məlumatlar ümumiyyətlə nizamsız bir vəziyyətdə tapılır. Araşdırılan xüsusiyyətlər baxımından hədəf kütlənin quruluşunu ortaya çıxara bilmək üçün xam məlumat adı verilən bu məlumatların işlənməsi lazımdır. Məlumat işlənməsində isə təsnif etmə, qruplaşdırma, xüsusiyyət kombinezonu texnikaları ilə cəmi (ədəd ya da tezliklər), nisbət (yüzdələr), ortalama (arifmetik ortalama, rejim, median) və standart sapma kimi ölçütlerden faydalanılar.  Qruplaşdırma- Qruplaşdırma bir xüsusiyyətin homogen qəşənglərinin bir araya gətirilməsi əməliyyatıdır. Məsələn doğum yerlərinin təşkil edilməsində qəşənglərin el ya da bölgə əsasında bir araya gətirilməsi ya da gəlir səviyyəsinin, Gəliri yox, 1000 YTLdən az, 1001-2000 YTL, 2001-3000 YTL, 3001 YTL və yuxarısı şəklində gəlir aralığı qruplarına ayrılması qruplaşdırmağa nümunə olaraq verilə bilər.  Qruplaşdırma ilə çox qəşəngli xüsusiyyətlərin qəşəng sayı azaldılaraq qavrana bilməyəcək dərəcədə uzun cədvəllər aydın olar hala gətirilər. Ancaq qrupların çox böyüdülməsində bəzi qorxular ortaya çıxa bilər. Qrupların homogen olmama təhlükəsi bu qorxulardan ən əhəmiyyətlisidir. Məsələn 0-9 yaş qrupu ölümlər haqqındakı bir araşdırma üçün homogen deyil. Çünki yeni doğulmuş uşaqların ölüm nisbəti digərlərinin, xüsusilə 5-9 yaş axtarsının ölüm nisbətindən qat qat yüksəkdir.  Ayrıca,bəzi vəziyyətlərdə təsnif etmənin birdən çox xüsusiyyətin qəşənglərinə görə edilməsi gərəyə bilər. Məsələn kişi və qadınların ödənişlərinin müəyyən olunması, yalnız cinsiyyət və ödəniş xüsusiyyətlərinin ayrı-ayrı təsnif edilməsi ilə mümkün olmaz. Bu vəziyyətdə "xüsusiyyət kombinezonuna" müraciət etmək lazımdır.  Sərilər Müşahidə nəticələrinin zaman və məkan xüsusiyyətləri ilə müəyyən bir xüsusiyyətin qəşənglərinə görə sıralanmış olaraq göstərən ədəd silsilə/seriallarıdır. Sərilər sayılan xüsusiyyətlərinə görə "zaman silsilələri", "məkan silsilələri", "bölünmə silsilələri" və "mürəkkəb sərilər" olmaq üzrə dörd başlıq altında araşdırıla bilərlər.  Müşahidə nəticələrinin zaman xüsusiyyətinin qəşənglərinə görə sıralanmış şəklinə "zaman ardıcıllığı" deyilir. Aylara görə istehsal miqdarları, illərə görə inflyasiya rəqəmləri zaman ardıcıllığına nümunə olaraq göstərilə bilər. Müşahidə nəticələrinin məkan xüsusiyyətinin qəşənglərinə görə sıralanmış şəklinə "məkan ardıcıllığı" deyilir. Bölgələrə görə istehsal miqdarı, ellərə görə ortalama gəlir səviyyələri məkan ardıcıllığına nümunə olaraq verilə bilər.  Bir kilitlənin müəyyən bir xüsusiyyətin qəşənglərinə görə sıralanmış şəklinə isə "bölünmə ardıcıllığı" ya da "tezlik bölünməsi" deyilir. "Mürəkkəb sərilərin" təməl xüsusiyyəti isə müşahidə nəticələrinin iki ya da daha çox xüsusiyyətə görə bir yerdə göstərilməsidir. Tezlik və Yüzdə Tezlik (f) qaç/neçə insanın müəyyən bir kateqoriyaya uyğun gələn (nümunə: siqaret çəkməyən 32 adam; 45 yaşının üstündə 20 adam) ya da müəyyən bir variantı seçən kəslərin sayını göstərmək üçün istifadə edilər. Yüzdə isə müəyyən bir kateqoriyaya aid tezliyin cəmi tezliyə nisbətidir.  Arifmetik Ortalama : Arifmetik ortalama, vahidlərin toplanması və əldə edilən nəticənin cəmi vahid sayına bölünməsi ilə tapılır. Median : Median bir ölçeğin orta nöqtəsidir. Medianın üzərində və altında bərabər miqdarda dəyər ol/tapılar. %50 nisbəti medianın digər bir ifadə şəklidir. Xüsusilə qrup üzvlərinin böyük bir əksəriyyəti bənzər xüsusiyyətlər göstərir, bəziləri isə çox fərqli xüsusiyyətlər daşıyırsa istifadə edilə biləcək ən uyğun texniki mediandır.Rejim Rejim bir silsilə/serialdakı digər dəyərlərdən daha yüksək tezliyə sahib dəyərdir. Standart Sapma : Arifmetik ortalamanı istifadə etdiyinizdə bütün dəyərləri hesaba qatarsınız. Əgər bir iki ədəd/adət çox yüksək ya da aşağı dəyər söz mövzusu isə, ortalama süni olaraq eniş ya da artım göstərə bilər. Bu kimi vəziyyətlərdə median köməkçi olmaqla birlikdə, yenə də sizi səhv istiqamətləndirə bilər.  Etibarlılıq Analizi Etibarlılıq, eyni şeyin müstəqil ölçümləri arasındakı dayanıqlılıqdır; ölçülmək İstənən müəyyən bir şeyin, davamlı olaraq eyni simvolları al/götürməsidir; eyni müddətlərin izlənilməsi və eyni ölçütlerin istifadə edilməsi ilə eyni nəticələrin alınmasıdır; ölçmənin, təsadüfü yanılmalardan arınık olmasıdır. Etibarlılıq, texniki bir problem/sualın olub, elmi işin ilk şərtlərindəndir  Etibarlılıq, bu ya da bu şəkildə hesablanmış bir korelasyon əmsalı (r) ilə təyin olunar və sıfır ilə bir arasında dəyişən dəyərləri götürir. Dəyər bir (1.00)a yaxınlaşdıqca etibarlılığın yüksək olduğu qəbul edilir. Etibarlılığın yüksək ola bilməsi, ölçmədə izlənilən müddətlər ilə istifadə edilən ölçütlerin detallı olaraq təyin oluna bilməsinə bağlıdır. Fiziki bir ölçü vasitəs(n)i ilə edilən ölçmənin etibarlılığı, bu istiqaməti ilə, mühakimə edici ölçmə vasitələri ilə ediləndən daha yüksəkdir.  Etibarlılığı aşağı olan bir ölçmənin heç bir elmi dəyəri olmadığı kimi, etibarlılığın yüksək olması da, edilən ölçmənin məqsədə uyğunluğunun zəmanəti deyil. O halda, etibarlılıq, məcburi lakin kafi bir şərt deyil. Edilən bir ölçmədə, üç növ etibarlılıq ölçü idi axtarıla bilər. Bunlar; 1. Zamana görə dəyişməzlik (davamlılıq) 2. Müstəqil müşahidəçilər arası uyğunlaşma ilə 3. İç tutarlıdır.  Zamana görə dəyişməzlik ölçü idi, hər hansı bir şeyin eyni(bənzər) şərtlər altında və müəyyən bir zaman aralığı ilə Ölçümləri nəticəs(n)i əldə edilən məlumat qrupları arasındakı əlaqə (korelasyon katsayısı)dır. Müstəqil müşahidəçilər arası uyğunlaşma, birdən çox müşahidəçinin, bir-birindən müstəqil olaraq, eyni şeyləri ölçməyə çalışdıqları vəziyyətlərdə tətbiq olunan bir etibarlılıq ölçü ididir.  İç məbləğlik - (internal consistency) də tez- tez müraciət edilən bir etibarlılıq ölçü ididir. İç tutarlılığın söykəndiyi təməl görüş, hər ölçmə vasitəsinin, müəyyən bir məqsədi reallaşdırmaq (bütünü meydana gətirmək) üzrə, bir-birindən təcrübi olaraq müstəqil modullardan (məsələn, test maddələrindən, anket suallarından) meydana gəldiyi və bunların, bütün içində, bilinən və bir-birlərinə bərabər ağırlıqlara sahib olduğu hipotezidir.  Keçərlilik Analizi (Validty) Ölçmədə keçərlilik, ölçülmək istənən şeyin ölçülə bilmiş olma dərəcəsidir: ölçülmək istənənin, başqa şeylərlə qarışdırılmadan ölçülə bilməsidir. Keçərliliyin yüksək ola bilməsi isə, böyük ölçüdə, ölçülmək istənən anlayışın gözlənə bilər xüsusiyyətdəki dəyişənlərlə ifadə edilə bilməsinə bağlıdır. Bu istiqaməti ilə, doğrudan ölçmələrdə keçərlilik daha yüksəkdir.  Keçərlilik, etibarlılığa nisbətlə, çox daha kompleks bir anlayışdır. Məsələn, çox yüksək etibarlılığı olan "maksimum yetərlik testləri"nin belə. nəyi ölçdüyü, hələ müzakirə mövzusudur. Xeyli çox keçərlilik ölçü idindən söz edilə bilsə də ən çox faydalanılanlar: 1. Məzmun keçərliliyi (content validity) 2.Tətbiq (təcrübi) keçərliliyi (predictive validity) və 3. Quruluş keçərliliyi (construct validity)dir.  Məzmun keçərliliyini təyin etmək istəyən bir araşdırmaçının ilk işi, hazırladığı test, anket ya da bənzəri ölçü vasitəsini və məqsədlərini bir "ekspert qrupa" inceletmek olmalıdır. Tətbiq keçərliliyi, edilən ölçmə ilə ölçülməyə işlə/çalışılan şeyin gerçək həyatdakı əks olunmalarının müqayisə edilməsindəki uyğunlaşmadır. Məsələn məktəbdə alınan qeydlərin həyatdakı müvəffəqiyyət ilə olan əlaqəsi axtarıla bilər. Məktəbdəki qeydləri yüksək olanlar həyatda da müvəffəqiyyətli olurlarsa, məktəbdəki ölçmələr etibarlıdır deyilir.  Quruluş keçərliliyi, elmi olduğu qədər, fəlsəfi istiqaməti də ağırlıq təşkil edən bir keçərlilik ölçü ididir. Nəzəri olaraq, keçərlilik ölçmənin söykəndiyi "təməl qaydaların" keçərliliyi ilə əlaqədardır. Nəzəri keçərliliyi axtararkən: 1. Faktor analizi və 2. Bilinən qrup" ilə müqayisə etmə (ya da keçərliliyi əvvəldən bilinən bir olcu vasitəs(n)i ilə müqayisə etmə) texnikalarından faydalanıla bilər.  Faktor Analizi Faktor analizi, başlıca məqsədi aralarında əlaqə ol/tapıldığı düşünülən çox ədəddəki dəyişən arasındakı əlaqələrin başa düşülməsini və şərh olunmasını asanlaşdırmaq üçün daha az ədəddəki təməl ölçüyə indirgemek və ya yekunlaşdırmaq olan bir qrup çox dəyişənli analiz texnikasına verilən ümumi bir addır.  Faktor analiziylə əlaqədar texnikaları Açıqlayıcı Faktor Analizi və Təsdiqləyici Faktor Analizi olmaq üzrə iki başlıq altında araşdırmaq mümkündür. Açıqlayıcı faktor analizində araşdırmaçı araşdırma etdiyi mövzuyla əlaqədar olaraq dəyişənlər arasındakı əlaqəyə istiqamətli olaraq hər hansı bir fikirinin və ya uzaqgörənliyinin olmaması səbəbiylə dəyişənlər arasındakı olabiləcək əlaqəni ortaya çıxarmağa çalışar.Təsdiqləyici faktor analizində isə araşdırmaçı tərəfindən daha əvvəldən təyin olunan bir əlaqənin doğruluğunu test etmək məqsəd qoyulmaqdadır.  Tipik bir faktor analizində iştirak edən mərhələlər aşağıdakı şəkildə yekunlaşdırıla bilər. 1. Problem tərifi və məlumat toplama: Bu mərhələdə faktor analizinin məqsədi və faktor analizində istifadə ediləcək olan dəyişənlərin nəzəriyyə, mövcud araşdırmalar və araşdırmaçının məlumat və təcrübələri və ya etdiyi ön işlər (kalitatif və ya kantitatif növdəki işlərlə) işığında inkişaf etdirilməsi və uyğun ölçüm vasitələri ilə ölçülməsi və məqbul üsullarla məlumatların toplanması əməliyyatları edilməkdədir.  Korelasyon matrisinin yaradılması: Faktor analizinin ikinci mərhələsi analiz müddətinin başladığı mərhələ olub, bu mərhələdə korelasyon matrisi yaradılar. Korelasyon matrisi faktor analizində iştirak edən dəyişənlər arasındakı əlaqəni göstərən bir matrisdir. 3. Faktor sayına qərar vermə: Üçüncü mərhələ isə, söz mövzusu məlumat seti üçün faktor analizinin uyğun olduğuna qərar verdikdən sonra, yaradılan korelasyon matrisini əsas götürərək, faktor həllini ortaya qoymaq məqsədiylə uyğun bir faktor çıxarma (meydana gətirmə) üsulunun seçilməsi və başlanğıc həllinin yaradılmasını əhatə etməkdədir.  Faktor Əksən/ox Çevirmə (Factor Rotation) Başlanğıc faktor analizi həllinə çatıldıqdan sonra (başlanğıc faktor matrisi) ortaya çıxan faktorların şərh olunması və adlandırılmasını asanlaşdırmaq üçün faktorları təmsil edən oxlarda müxtəlif manipülasyonlar və ya əksən/ox sürüşdürmələri etmə yoluna gedilər. Faktor matrisi faktorlar cinsindən standardize edilmiş dəyişənləri ifadə edən əmsalları ehtiva edər. Bu əmsallar faktor yükləri olaraq adlandırılıb, dəyişənlərlə faktorlar arasındakı korelasyonları təmsil edər.