Statistik Test Sualları

Mövzu 14: Məlumatların Təhlili - Təyin Edici Statistikalar

• Elmi araşdırmalarda toplanan məlumatlar adətən nizamsız vəziyyətdə olur.
• Hədəf kütlənin xüsusiyyətlərini üzə çıxarmaq üçün xam məlumatlar işlənməlidir.
• Məlumatların işlənməsində təsnifat, qruplaşdırma, xüsusiyyət kombinasiyası üsulları, cəmlər, nisbətlər, ortalamalar və standart sapma kimi ölçülərdən istifadə olunur.

Qruplaşdırma

• Qruplaşdırma bir xüsusiyyətin homogen elementlərini bir araya gətirmə prosesidir.
• Doğum yerlərinə və ya gəlir səviyyələrinə görə qruplara ayırmaq qruplaşdırmaya nümunədir.
• Qruplaşdırma çoxlu sayda xüsusiyyəti azaltmaqla cədvəlləri daha aydın edir.
• Lakin qrupların həddindən artıq böyüdülməsi homogenliyin itməsi riskini yaradır.
• Məsələn, 0-9 yaş qrupu ölüm nisbətləri üçün homogen deyil, çünki yeni doğulmuşlarda ölüm nisbəti daha yüksəkdir.

Təsnifat və Xüsusiyyət Kombinasiyası

• Bəzi hallarda təsnifatı bir neçə xüsusiyyətə görə aparmaq lazım gəlir.
• Kişi və qadınların ödənişlərini təsnif etmək üçün cinsiyyət və ödəniş xüsusiyyətlərini birlikdə nəzərə almaq lazımdır.

Sərilər

• Sərilər müşahidə nəticələrinin zaman və məkan xüsusiyyətlərinə görə sıralanmış ədəd silsilələridir.
• Sərilər dörd əsas başlıq altında araşdırılır: zaman silsilələri, məkan silsilələri, bölünmə silsilələri və mürəkkəb sərilər.
• Zaman ardıcıllığı müşahidə nəticələrinin zamana görə sıralanmasıdır (aylara görə istehsal, illərə görə inflyasiya).
• Məkan ardıcıllığı müşahidə nəticələrinin məkana görə sıralanmasıdır (bölgələrə görə istehsal, ölkələrə görə orta gəlir).
• Bölünmə ardıcıllığı bir kütlənin müəyyən xüsusiyyətlərə görə sıralanmasıdır (tezlik bölgüsü).
• Mürəkkəb sərilər iki və ya daha çox xüsusiyyətə görə müşahidə nəticələrini göstərir.

Tezlik və Yüzdə Tezlik

• Tezlik (f) müəyyən bir kateqoriyaya uyğun gələn insanların sayını göstərir (məsələn, siqaret çəkməyənlər).
• Yüzdə müəyyən bir kateqoriyaya aid tezliyin cəmi tezliyə nisbətidir.

Ortalama, Median və Standart Sapma

• Arifmetik ortalama vahidlərin cəminin vahid sayına bölünməsi ilə hesablanır.
• Median ölçünün orta nöqtəsidir, yəni dəyərlərin 50%-i ondan yuxarı, 50%-i isə aşağıdır.
• Rejim bir silsilədə ən çox təkrarlanan dəyərdir.
• Standart sapma ortalama ətrafında dəyərlərin necə yayıldığını göstərir.
• Mediana, əgər verilənlər sırasında çox yüksək və ya aşağı dəyərlər varsa, ortalamayla birlikdə baxmaq daha məqsədəuyğundur.

Etibarlılıq Analizi

• Etibarlılıq eyni şeyin müstəqil ölçümləri arasındakı uyğunluqdur.
• Etibarlılıq ölçmənin təsadüfi səhvlərdən təmizlənməsidir.
• Etibarlılıq elmi iş üçün ilkin şərtdir.
• Etibarlılıq korrelyasiya əmsalı (r) ilə ölçülür və 0 ilə 1 arasında dəyişir; 1-ə yaxınlaşdıqca etibarlılıq artır.
• Etibarlılıq yüksək olmaq üçün ölçmə metodları detallı təyin olunmalıdır.
• Fiziki ölçülərin etibarlılığı subyektiv ölçülərdən daha yüksəkdir.
• Yüksək etibarlılıq ölçmənin məqsədəuyğunluğuna zəmanət vermir.
• Etibarlılığın üç növü var: zamana görə dəyişməzlik, müstəqil müşahidəçilər arası uyğunlaşma və daxili tutarlılıq.
• Zamana görə dəyişməzlik eyni şeyin müəyyən zaman aralığında eyni şərtlərdə ölçülməsi nəticəsində əldə edilən məlumatların korrelyasiyasıdır.
• Müstəqil müşahidəçilər arası uyğunlaşma bir neçə müşahidəçinin eyni şeyi ölçməsi zamanı onların nəticələrinin uyğunluğudur.
• Daxili tutarlılıq ölçmə vasitəsinin maddələrinin bir-birinə nə qədər uyğun olduğunu göstərir.