تفسير موضوعي قرآن - PDF

‫فصل اول‪:‬‬ ‫شناخت قرآن‬ ‫درآمد‬ ‫اهمیت شناخت قرآن برای هر مسلمان از آن روست که منبع اساسی‬ ‫دین‪ ،‬ایمان‪ ،‬اندیشه و آنچه به زندگی معنا میبخشد قرآن است؛ قرآن‬ ‫پایههای جهان بینی و...

‫فصل اول‪:‬‬ ‫شناخت قرآن‬ ‫درآمد‬ ‫اهمیت شناخت قرآن برای هر مسلمان از آن روست که منبع اساسی‬ ‫دین‪ ،‬ایمان‪ ،‬اندیشه و آنچه به زندگی معنا میبخشد قرآن است؛ قرآن‬ ‫پایههای جهان بینی و اصول تفکر و خردورزی در نظام آفرینش را که‬ ‫برای انسان کنجکاو جستجوگر و باورمند ضروری است ‪ -‬بیان کرده و‬ ‫هم زمان اصول اخالق ‪،‬نیکو تربیت صحیح و شیوه بنای یک جامعه‬ ‫انسانی و ارزش محور را عرضه داشته است‪.‬این در حالی است که‬ ‫چگونگی عشق ورزی به ساحت معبود یگانه‪ ،‬شیوه نیایش و راز و‬ ‫نیاز و چگونگی ارادت ورزی به پیشگاه خالق مهربان به بهترین شکل‬ ‫و به دور از هرگونه افراط و تفریط در قرآن کریم مورد توجه قرار‬ ‫گرفته است ‪.‬‬ ‫لزوم مراجعه به سنت معتبر و اجتهاد روشمند که مورد تصریح قرآن‬ ‫است تنها به منظور تفسیر و تشریح اصول یاد شده تطبیق این اصول‬ ‫بر فروع و نیز یافتن پاسخهای منطقی دین به تناسب نیازهای جدید ‪-‬‬ ‫در عرصه معرفت و معیشت آدمیان است ‪.‬‬ ‫بنابراین قرآن اساس اندیشه ‪،‬دینی جهان بینی حق و شریعت اسالمی‬ ‫است و شناخت آن نیز نقطه آغاز هرگونه شناخت و تالش فکری و‬ ‫الهام بخش عمل و سلوک معنوی برای مسلمانان است‪.‬‬ ‫‪.۱‬اقسام شناخت قرآن‬ ‫بررسی و مطالعه درباره یک اثر در صورتی به شناخت همه جانبه آن‬ ‫می انجامد که انسان ر سه نوع شناخت را مطمح نظر قرار دهد‪:‬‬ ‫«شناخت سندی»‪« ،‬شناخت تحلیلی و پژوهشگر شناخت ریشه ای»‪.‬‬ ‫شناخت عمیق قرآن نیز متوقف بر همین سه نوع شناخت است‪.‬از این‬ ‫رو‪ ،‬دست یافتن به ایمان حقیقی میسر نیست مگر آنکه این کتاب‬ ‫آسمانی از هر سه زاویه مورد بررسی قرار گیرد‪.‬در ادامه به بررسی‬ ‫هر یک پرداخته می شود‪.‬‬ ‫یک شناخت سندی‬ ‫در این مرحله پژوهشگر میکوشد با استفاده از ابزارهای الزم دریابد‬ ‫کتابی که در اختیار اوست‪ ،‬از نظر اسناد و انتساب به گوینده و یا‬ ‫نویسنده اش تا چه میزان اعتبار دارد و آیا اسناد همه آن درست است یا‬ ‫آنکه بخشی درست است و بخشی نیز نادرست‪ ،‬و همچنین دلیل و‬ ‫مدارک اطمینان بخش بر درستی یا نادرستی این انتساب کدام اند به‬ ‫عنوان مثال کتابی که به نام دیوان حافظ مشهور است آیا همه اشعار آن‬ ‫بیکم و کاست از حافظ است یا اینکه ابیاتی ساختگی نیز وجود دارد که‬ ‫به وی نسبت داده شده است‪.‬اینجاست که از نسخه شناسی و نسخه های‬ ‫قدیم و معتبر سخن به میان می آید‪.‬‬ ‫قرآن از این نوع شناخت بی نیاز است؛ چنان که هیچگاه در انتساب‬ ‫سوره‪ ،‬آیه و یا بخشی از آن به آورنده اش یعنی پیامبر اسالم تردید و‬ ‫تشکیکی رخ نداده است‪.‬درواقع مسائلی از این دست که فالن سوره‬ ‫مشکوک ‪،‬است فالن آیه در فالن نسخه هست و در فالن نسخه نیست و‬ ‫‪...‬در مورد قرآن اساسا مطرح نیست از این رو هیچ کس نمیتواند‬ ‫ادعا کند یا احتمال دهد که نسخه دیگری از قرآن وجود دارد که با‬ ‫قرآن موجود تفاوت کلی یا جزئی دارد‪.‬‬ ‫دالیل بی نیازی قرآن از شناخت سندی‬ ‫بی نیازی قرآن از این نوع شناخت معلول پیوند عواملی چند است که‬ ‫برخی به «هویت ذاتی قرآن»‪ ،‬پاره ای به تالشهای مستمر پیامبر و‬ ‫مؤمنان راستین» و برخی نیز به «شرایط ویژه عصر نزول باز‬ ‫میگردد این عوامل به ترتیب از این قرارند‬  ‫‪ -1‬پیامبران وحی را به طرق گوناگون از جمله علم حضوری دریافت‬ ‫میکنند‪.‬ماهیت این علم چنین است که در آن دریافت کننده (عالم)‪،‬‬ ‫نسبت به آنچه دریافت کرده (معلوم) کوچک ترین تردیدی روا نمی‬ ‫دارد تصریح قرآن بر فرود آمدن آیات وحی بر قلب پیامبره نیز خود‬ ‫گویای رخداد چنین فرایندی در نزول قرآن است‪.‬‬ ‫با این حال بنا به تصریح ‪،‬قرآن پیامبر خدا نسبت به دریافت و ابالغ‬ ‫دقیق و معصومانه وحی که بخش بزرگی از رسالت سنگین او به شمار‬ ‫می آمد ‪ -‬حساسیت ویژه ای نشان میداد تا بدانجا که خدای متعال خطاب‬ ‫به پیامبرش چنین میفرماید ‪:‬‬ ‫علَینَا َجم َعهُ َوقُرآنَهُ ‪ ،‬فَإذَا قَ َرأنَاهُ فَاتبع‬ ‫سانَكَ لتَع َج َل به إن َ‬ ‫ال ت ُ َح ِّرك به ل َ‬ ‫قُرآنَهُ ‪ ،‬ثُم إن َ‬ ‫علَینَا بَیَانَهُ‪.‬‬ ‫زبانت را در هنگام وحی زود به حرکت در نیاور تا در خواندن‬ ‫[قرآن]شتابزدگی به خرج دهی در حقیقت گردآوردن و خواندن آن بر‬ ‫عهده ] ‪.‬ماست پس چون آن را برخواندیم‪.‬همانگونه خواندن آن را‬ ‫دنبال کن سپس توضیح آن نیز بر عهده ماست‬ ‫‪ -۲‬نزول قرآن با نزول سایر کتب آسمانی تفاوت بزرگی داشت و آن‬ ‫اینکه قرآن به تدریج و در طول ‪ ۲۳‬سال نازل گردید؛ در حالی که‬ ‫کتب آسمانی دیگر به یکباره نازل شده اند‪.‬نزول یکباره ممکن است‬ ‫این مشکل را ایجاد کند که نسخه اصلی پس از مدتی با سایر نسخه ها‬ ‫مشتبه ‪،‬گردد اما در نزول تدریجی اینگونه نیست افزون بر این‪ ،‬نزول‬ ‫تدریجی آیات فرایند دریافت اطمینان بخش را برای پیامبر ‪،‬هموار و‬ ‫روند فراگیری را برای مؤمنان آسان مینمود قرآن خود در این باره می‬ ‫فرماید‪:‬‬ ‫آن ُجملَة َواح َدة َكذَلكَ لنُثَ َبتَ به‬ ‫علَیه القُر ُ‬ ‫َوقَا َل الذینَ َكفَ ُروا لَو َال نُز َل َ‬ ‫فُ َؤادَكَ َو َرتِّلنَاهُ تَرتیال‬  ‫و کسانی که کافر شدند گفتند چرا قرآن یکجا بر او نازل نشده است؟‬ ‫اینگونه اما آن را به تدریج نازل کردیم تا قلبت را به وسیله آن استوار‬ ‫گردانیم و آن را به آرامی برتو خواندیم‬ ‫علَى ُمكث َونَزَ لنَاهُ تَنزیال‪.‬‬ ‫َوقُرآنا فَ َرقنَاهُ لتَق َرأَهُ َ‬ ‫علَى الناس َ‬ ‫و قرآنی با عظمت را بخش بخش بر تو نازل کردیم تا آن را به آرامی‬ ‫بر مردم بخوانی و آن را به تدریج نازل کردیم‬ ‫‪ _۳‬یکی از اقدامهای اساسی پیامبر اسالم برای ضبط و نگهداری آیات‬ ‫این بود که از همان آغاز نزول وحی جمعی از نویسندگان را برای‬ ‫نگارش صحیح قرآن برگزید‪.‬همواره افرادی از این جمع که به کاتبان‬ ‫وحی شهرت داشتند پیامبر را همراهی میکردند و کالم خدا را به مجرد‬ ‫نزول بر پیامبر و ابالغ آن می‪.‬نگاشتند نگارش بی وقفه آیات قرآن از‬ ‫آغاز بعثت یکی از علل حفظ و مصون ماندن آن از هرگونه تغییر و‬ ‫تحریف بود‪.‬‬ ‫‪_۴‬جنبه ادبی و هنری قرآن که از آن به فصاحت و بالغت تعبیر‬ ‫میشود ‪ -‬و ساختار آهنگین آیات که نوازشگر روح است چنان بر دل و‬ ‫جان مسلمانان تأثیر می نهاد که با همه توجه و توان به فراگیری حفظ‬ ‫و ضبط قرآن همت میگماشتند این ویژگیها سبب میشد حفظ و به خاطر‬ ‫سپردن آیات به گونه ای روان و با صرف کمترین وقت امکان پذیر‬ ‫گردد و بدین رو در زمانی کوتاه در قالب فرهنگی فراگیر در جامعه‬ ‫اسالمی رواج یابد‪.‬بنا به گزارشهای تاریخی در جنگ بئر معونه» ‪۷۰‬‬ ‫و در جنگ یمامه » ‪ ٤۰۰‬تن از قاریان قرآن به شهادت رسیدند‪.‬بی‬ ‫گمان تثبیت قرآن در حافظه جمع بزرگی از مسلمانان مانع بروز‬ ‫هرگونه تغییر و تحریفی در قرآن میگردید‬ ‫‪_۵‬جامعه آن روز مسلمانان به لحاظ فرهنگی و سطح سواد جامعه ای‬ ‫بسیط و بدوی بود‪.‬در چنین جامعه ای غیر از قرآن کتاب دیگری یافت‬ ‫نمیشد تا مسلمانان هم در حفظ این و هم در ضبط آن ناگزیر باشند ذهن‬  ‫‪،‬خالی حافظه قوی و نداشتن سواد خواندن و نوشتن سبب شده بود‬ ‫مسلمانان فقط اطالعاتشان را از راه دیدن و شنیدن کسب کنند‪.‬در چنین‬ ‫فضایی پیام قرآن که با احساس و عاطفه آنان سازگار بود در قلب آنان‬ ‫نقش می بست و چون آن را کالم خدا میدانستند نه سخن بشر برایشان‬ ‫مقدس بود و به خود اجازه نمیدادند حتی یک کلمه یا یک حرف آن را‬ ‫تغییر دهند و یا پس و پیش کنند‪.‬آنان پیوسته میکوشیدند با تالوت این‬ ‫آیات به خدا نزدیک تر شوند‪.‬پیوند این عوامل در عصر نزول سبب‬ ‫شد پیش از آنکه بخواهد در این کتاب آسمانی تحریف راه یابد آیات آن‬ ‫به باالترین درجه" تواتر برسد؛ به گونه ای که انکار یا کم و زیاد‬ ‫کردن حتی یک حرف آن ناممکن گردد‪.‬‬ ‫با توسعه سریع قلمرو اسالم و اقبال چشمگیر مردم جهان به قرآن و از‬ ‫دیگر سو به دلیل فاصله زیاد عموم مسلمانان از مدینه که مرکز صحابه‬ ‫و حافظان قرآن‪ -‬بود این خطر وجود داشت که به تدریج در نقاط‬ ‫دورافتاده نسخههای قرآن از سر عمد یا اشتباه دستخوش تغییراتی شود‪،‬‬ ‫اما هوشیاری و زمان شناسی مسلمانان مانع این کار شد‪.‬‬ ‫سال ‪ ۲۵‬هجری شهر مدینه ‪ -‬مرکز خالفت اسالمی ‪ -‬شاهد شکل گیری‬ ‫کمیته ای از بزرگان ‪،‬صحابه‪ ،‬قاریان و حافظان قرآن بود وظیفه اصلی‬ ‫این کمیته بر تهیه و تدوین نسخه واحدی از قرآن متمرکز گردید تا به‬ ‫عنوان محور و مرجع اصلی همه مسلمانان در قرائت و استنساخ قرآن‬ ‫رسمیت یابد با تالشهای این کمیته تعداد شش یا هشت نسخه هماهنگ با‬ ‫قرآن فراهم گردید و به مراکز اصلی قلمرو اسالمی آن روز (مکه‪،‬‬ ‫کوفه‪ ،‬بصره‪ ،‬شام‪ ،‬بحرین‪ ،‬یمن‪ ،‬مصر و الجزایر ارسال و نسخه‬ ‫اصلی آن که «أم» یا «امام» نامیده میشد در مدینه نگاه داشته شد به‬ ‫همراه نسخههای ارسالی یک قاری ممتاز نیز به مراکز اعزام می شد‬ ‫تا قرائت صحیح قرآن را به مسلمانان آن منطقه بیاموزد‪.‬نسخه های‬ ‫ارسالی در مراکز یاد شده نگهداری میشد و براساس ‪،‬آن نسخههای‬ ‫دیگری نگاشته شده در اختیار مردم قرار می گرفت ‪.‬‬  ‫دو‪.‬شناخت تحلیلی‬ ‫در این مرحله‪ ،‬پژوهشگر بر آن است تا به مطالب و محتوای کتابی که‬ ‫در اختیار دارد‪ ،‬آگاهی یابد و نسبت به هدف ‪،‬پیام سبک بیان و شیوه‬ ‫برخورد این اثر با مسائل بنیادین جهان انسان و جامعه به شناخت‬ ‫درستی برسد و بدین رو عیار و ارزش علمی و محتوایی آن کتاب نیز‬ ‫برایش روشن گردد‪.‬‬ ‫در باب شناخت تحلیلی قرآن باید دانست که قرآن مجموعا مشتمل بر‬ ‫چه مسائلی است و از سویی آن مسائل چگونه و با چه سبکی عرضه‬ ‫شده است؟ طرح قرآن برای رساندن آدمیان به سعادت چیست؟‬ ‫استداللها و برهانهای قرآنی در زمینههای مختلف چگونه است؟ آیا‬ ‫تصویری که قرآن از هستی و جهان مینمایاند منطبق بر دریافتهای عقل‬ ‫سلیم است؟ آیا چون قرآن اساس و نگهبان ایمان است و پیامش یک پیام‬ ‫ایمانی است‪ ،‬عقل را رقیبی میداند که باید در برابرش بایستد یا اینکه به‬ ‫عکس همواره به عقل به چشم یک حامی و مدافع نگریسته ‪ ،‬از نیروی‬ ‫آن یاری می طلبد؟ این پرسشها و صدها پرسش دیگر که ضمن شناخت‬ ‫تحلیلی مطرح میگردد ما را با ماهیت قرآن آشنا می سازد‪.‬‬ ‫بی گمان شناخت تحلیلی قرآن اساس و زیربنای ایمان و جهت دهنده‬ ‫رفتار و اخالق مسلمانان در زندگی فردی و اجتماعی است؛ شناختی که‬ ‫در پرتو تفسیر روشمند این کتاب آسمانی تحقق می یابد‪.‬‬ ‫سه‪.‬شناخت ریشه ای‬ ‫پس از آنکه درستی انتساب یک اثر به پدیدآورنده اش اثبات گردید و‬ ‫محتوای آن نیز به درستی مورد بررسی قرار گرفت مرحله جدیدی از‬ ‫شناخت آغاز می شود‪.‬‬ ‫در این مرحله پژوهشگر همواره میکوشد تا روشن کند آیا مطالب‬ ‫محتوا و اندیشه های مطرح شده در کتاب از اندیشه پدیدآورندهاش‬ ‫تراوش ‪،‬یافته یا آنکه برآمده از اندیشه دیگران است؟‬  ‫چنین شناختی فرع بر شناخت تحلیلی است؛ بدین معنا که تا محتوای‬ ‫یک اثر به دقت شناخته نشود اساسا نوبت به شناخت ریشه ای آن‬ ‫نخواهد رسید‪.‬‬ ‫در بررسی و شناخت ‪،‬قرآن پس از مطالعه تحلیلی آن نوبت به مقایسه‬ ‫و شناخت تاریخی میرسد‪.‬در این مرحله باید قرآن را با همه آنچه‬ ‫(دارد با آثار علمی و کتابهای دیگر آن زمان به ویژه کتابهای مذهبی‬ ‫مقایسه نمود در این سنجش بایست همه شرایط از قبیل هست میزان‬ ‫ارتباط شبه جزیره عربستان با دنیای آن روز تعداد انسانهای باسواد آن‬ ‫عصر و ‪..‬در نظر گرفته شود سپس باید ارزیابی کرد که آیا آنچه در‬ ‫قرآن آمده در کتابهای دیگر نیز و اگر آمده به چه نسبت؟ همچنین آیا آن‬ ‫مطالبی که مشابه سایر کتاب هاست اقتباسی است یا آنکه مستقل میباشد‬ ‫و حتی باعث تصحیح اغالط و روشن کردن تحریف های رخ داده در‬ ‫آنها می شود؟‬ ‫شناخت ریشه ای قرآن اگر به درستی صورت پذیرد پژوهشگر منصف‬ ‫و بیطرف را به اصالت «الهی قرآن رهنمون میسازد‪.‬اصالت الهی به‬ ‫این معناست که قرآن با همه معارف و ساختار بدیعش از افقی باالتر از‬ ‫ذهن و اندیشه پیامبر به ایشان افاضه گردیده و وی صرفا حامل این‬ ‫وحی و پیام بوده است‪.‬در حقیقت اصالت الهی»‪ ،‬یعنی معجزه بودن‬ ‫قرآن و این نتیجه ای است که از شناخت ریشه ای قرآن به دست می‬ ‫آید‪.‬‬ ‫‪.۲‬فرضهای بنیادین در شناخت قرآن‬ ‫تنوع‪ ،‬گستردگی و جذابیت ساختار و معارف قرآن سبب شده است این‬ ‫کتاب آسمانی از منظرهای گوناگون مورد بررسی اندیشمندان و دین‬ ‫پژوهان قرار گیرد‪.‬از سوی دیگر دو رخداد مهم به گشوده شدن‬ ‫زاویههای جدیدی در پژوهشهای قرآنی نوین منجر شده است‪ :‬نخستین‬ ‫رویداد که به لحاظ تاریخی نیز مقدم است توسعه و گسترش اسالم در‬  ‫مناطق مختلف جهان و در نتیجه مواجهه با اندیشهها و فرهنگهای‬ ‫گوناگون است و دوم گام نهادن جهان به عصر جدید و درنتیجه سیطره‬ ‫علم و فناوری بر زندگی بشر‪.‬از رهگذر این رخدادها نیز مسائل و‬ ‫مباحث جدیدی در حوزه پژوهشهای قرآنی پدید آمده است‪.‬‬ ‫بی گمان گزارش آنچه تاکنون مورد بررسی اندیشمندان قرآن پژوه‬ ‫قرار گرفته ‪ ،‬از حوصله این بحث ‪،‬است اما نقش پاره ای از مباحث‬ ‫در شناخت قرآن همچون کلیدی است که طرح آنها در اینجا ـ اگرچه به‬ ‫اجمال ‪ -‬ضروری مینماید آنچه در این بخش مورد بحث قرار میگیرد‬ ‫تنها اندکی از این گونه مباحث است‪.‬‬ ‫یک‪.‬وحیانی بودن الفاظ قرآن‬ ‫ابتدا باید بدین پرسش پاسخ داد که آیا خداوند الفاظ قرآن را نیز همانند‬ ‫محتوای آن بر پیامبر وحی کرده یا آنکه آنچه به پیامبر ‪،‬رسیده تنها‬ ‫محتوای قرآن است و الفاظ ساختار ترکیبی آن توسط خود پیامبر و یا‬ ‫فرشته وحی بر آن محتوا پوشانده شده است؟‬ ‫دیدگاه عموم مسلمانان از آغاز بر این بوده است که قرآن با همه‬ ‫معارف بلند و محتوای آسمانی خود در قالب واژه ها جملهها و‬ ‫ترکیبهای کالمی ‪،‬موجود بر پیامبراکرم نازل گردیده و ایشان نیز تنها‬ ‫به عنوان واسطه میان آدمیان و خالق هستی این پیام را دریافت و بی‬ ‫هیچ کاستی و فزونی ابالغ کرده است‪.‬‬ ‫این باور از چنان پشتوانه برهانی و تأییدات قرآنی و روایی برخوردار‬ ‫است که به مثابه ضروری دین در میان مسلمانان مورد قبول قرار‬ ‫گرفته و اندیشمندان بسیاری نیز بر آن متفق اند‪.‬‬ ‫اعتقاد به الهی بودن الفاظ و ساختار ظاهری متن ‪،‬قرآن در میان‬ ‫مؤمنان از چنان ژرفایی برخوردار است که باعث شده این کتاب‬ ‫آسمانی همواره مورد احترام و باالتر از هر متن انسانی باشد‪.‬‬  ‫دالیل بسیاری می توان برالهی بودن الفاظ و ساختار ظاهری متن‬ ‫قرآن اقامه نمود که در اینجا به اختصار به چند دلیل اشاره میشود‪:‬‬ ‫‪_1‬قرآن آشکارا خود را سخن خدا معرفی کرده است نسبت دادن سخن‬ ‫به گوینده آن در صورتی منطقی و معقول است که گوینده خود در‬ ‫انتخاب‪ ،‬تنظیم و چینش کلمات و شکل دادن به ساختار و ترکیب‬ ‫جمله‪،‬ها نقش اصلی را به عهده داشته باشد‪.‬‬ ‫‪ _2‬بخش بزرگی از اعجاز قرآن به ساختار ظاهری ‪،‬متن سبک بدیع و‬ ‫اسلوب منحصر به فرد آن باز میگردد فصاحت و بالغت بینظیر قرآن‬ ‫‪ -‬که از دیرباز بخشی از وجوه اعجاز قرآن به شمار آمده ‪ -‬ناظر به‬ ‫الفاظ عبارتها و ساختار ظاهری متن قرآن است‪.‬‬ ‫پیام آیات تحدی که همگان را به آوردن مثل قرآن فرامی خوانند ‪ -‬از‬ ‫زاویه ساختار ظاهری متن این است که اگر در الهی بودن الفاظ و‬ ‫قالبهای مشتمل بر معارف بلند قرآن تردید دارید برای اثبات مدعای‬ ‫خود الفاظ و جمله هایی مشابه این الفاظ و عبارتها بیاورید‪.‬این تحدی و‬ ‫عجز مشرکان از ساختن و پرداختن کالمی همانند قرآن بیانگر آن است‬ ‫که ساختار ظاهری متن و سبک بیانی قرآن نیز از سوی خداوند است‬ ‫و ذهن و زبان هیچ انسانی حتی شخص پیامبر در شکل گیری آن دخیل‬ ‫نبوده است ‪.‬‬ ‫‪ -3‬آیات بسیاری از قرآن به روشنی بر وحیانی بودن الفاظ و ساختار‬ ‫متن عربی قرآن داللت دارند بخشی از این آیات بدین قرارند‪:‬‬ ‫ع َربیًّا لَ َعل ُكم تَعقلُونَ ‪َ.‬و إنهُ في أُم الكتَاب لَ َدینَا لَ َعلي َحكی ُم‬ ‫إنا َج َعلنَاهُ قُرآنا َ‬ ‫ما آن را قرآنی عربی قرار دادیم‪.‬باشد که بیندیشید و همانا که آن در‬ ‫کتاب اصلی الوح محفوظ به نزد ما سخت واال و پرحکمت است‬ ‫إنا أَنزَ لنَاهُ قُرآنا َ‬ ‫ع َربیًّا لَ َعل ُكم تَعقلُونَ ‪.‬‬ ‫ما آن را قرآنی عربی نازل کردیم باشد که بیندیشید‬ ‫ع َربیًّا لیُنذ َر‬ ‫سانا َ‬ ‫سى إ َماما َو َرح َمة َو َهذَا كتَاب ُم َ‬ ‫صد ق ل َ‬ ‫َومن قَبله كت ُ‬ ‫َاب ُمو َ‬ ‫ظلَ ُموا َوبُش َرى لل ُمحسنینَ "‬ ‫الذینَ َ‬ ‫و حال آنکه پیش از آن کتاب ‪،‬موسی راهبر و مایه رحمتی بود و این‬ ‫قرآن کتابی است به زبان عربی که تصدیق کننده آن ] است‪ ،‬تا کسانی‬ ‫را که ستم کرده اند هشدار دهد و برای نیکوکاران مزده ای باشد‬ ‫این آیات ساختار لفظی و عربی قرآن را به صراحت به خدای متعال‬ ‫نسبت داده اند‬ ‫‪.-4‬آیات دیگری بر عدم دخالت پیامبر در ساختار ظاهری قرآن و‬ ‫تبعیت محض او از وحی الهی داللت دارند دو نمونه از این دسته آیات‬ ‫بدین شرح است‪:‬‬ ‫ون لي أَن‬ ‫قَا َل الذینَ َال یَر ُجونَ لقَا َءنَا ائت بقُرآن غَیر َهذَا أَو بَدلهُ قُل َما یَ ُك ُ‬ ‫أُبَدلَهُ من تلقَاء نَفسي إن أَتب ُع إال َما یُو َحى إلَي‬ ‫آنانکه به دیدار ما امید ندارند میگویند قرآن دیگری جز این بیاور‪ ،‬یا‬ ‫آن را عوض کن»‪.‬بگو‪« :‬مرا نرسد که آن را از پیش خود عوض کنم‬ ‫جز آنچه را که به من وحی میشود پیروی نمی کنم»‪.‬‬ ‫و از سر هوس سخن نمی گوید این سخن به جز وحیی که وحی میشود‬ ‫نیست‬ ‫‪ -5‬دلیل دیگر بر وحیانی بودن الفاظ و عبارتهای ‪،‬قرآن تمایز آشکار‬ ‫ساختار ظاهری متن قرآن با سخنان پیامبر است؛ تمایزی که بر هیچ‬ ‫سخن شناس ژرف کاوی پنهان نبوده و نیست عرب عصر پیامبر که‬ ‫سالها با آن حضرت معاشرت نموده با سخنان وی آشنایی کامل داشتند‬ ‫پس از شنیدن نخستین آیات قرآن از زبان ایشان به یکباره خود را با‬ ‫اقیانوسی از مضامین بلند ‪ -‬در قالب الفاظ و اسلوبی به مراتب برتر از‬ ‫قالبهای انسانی ‪ -‬مواجه دیدند و آشکارا بر الهی بودن آن اعتراف‬ ‫نمودند زرقانی از اندیشمندان اهل تسنن ‪ -‬در این باره می نویسد ‪:‬‬  ‫اعراب عصر نزول پیامبر را میشناختند و بر مقدار توان او در سخن‬ ‫گفتن پیش از نزول وحی واقف بودند‪.‬به ذهن هیچ یک از افراد با‬ ‫انصاف آنان نیامد که بگوید قرآن سخن محمد است زیرا فرقهای‬ ‫آشکاری بین لغت قرآن و لغت پیامبر که دیده می شد‪.‬‬ ‫‪. ٦‬معارف و محتوای قرآن از چنان عظمت و ژرفایی برخوردار‬ ‫است که احاطه کامل بر همه آنها و قراردادنشان در قالب الفاظ و‬ ‫عبارتهایی که آن معارف را برتابند‪ ،‬فراتر از توان و قدرت انسان‬ ‫است‪.‬قرآن در عظمت و سنگینی وحی چنین میفرماید‪:‬‬ ‫علَیكَ قَوال ثَقیال‬ ‫سنُلقي َ‬ ‫إنا َ‬ ‫در حقیقت ما به زودی بر تو گفتاری گرانبار القاء میکنیم‬ ‫از سوی دیگر پیامبر را نیز انسانی همانند سایر انسانها معرفی میکند‬ ‫که خداوند بر او وحی نازل کرده است‪ « :‬قُل إن َما أَنَا َبشَر مثلُ ُكم یُو َحى‬ ‫إلَي أَن َما إلَ ُه ُكم إلَهُ َواحده ‪.‬‬ ‫پیامبر که انسانی همانند سایر انسانهاست در اثر شرح صدر و طهارت‬ ‫از هرگونه پلیدی و ناپاکی تنها قادر است وحی را با همه ژرفای آن‬ ‫دریافت و بدون هیچ کاستی و فزونی به آدمیان ابالغ نماید پوشاندن‬ ‫لباس الفاظ و عبارتها بر حقایق سنگین آسمانی و محتوای ژرف و‬ ‫نامحدود ‪،‬ربانی همانگونه که از عهده انس و جن بیرون است از عهده‬ ‫پیامبر نیز خارج است ‪.‬‬ ‫بنابراین الفاظ‪ ،‬عبارتها و ساختار ظاهری متن قرآن نیز همانند محتوای‬ ‫بلند و معارف نورانی آن وحی الهی است که از معبر فرشته وحی و‬ ‫پیامبر اکرم نه بی هیچ تغییری در اختیار آدمیان قرار گرفته است‪.‬‬ ‫دو‪.‬ابدیت و تغییر‬ ‫چگونه مجموعهای مکتوب (قرآن کریم )با فرض «ثبات محتوا و‬ ‫«محدودیت» آیات (‪ ٦۲۳٦‬آیه) و بدون کوچکترین تغییر کیفی و کمی‬  ‫میتواند با زمان که پیوسته در حرکت و تغییر است ‪ -‬همراه گردد و‬ ‫انواع نیازهای آن را شناخته به تناسب آنها پاسخی راهگشا و منطقی‬ ‫دهد؟‬ ‫این پرسش برآمده از باور» به جاودانگی قرآن» است‪.‬این باور یکی‬ ‫از اعتقادهای اساسی انسان مسلمان است که براساس ‪،‬آن قرآن کریم‬ ‫همواره از همان اعتبار اولیه برخوردار خواهد بود‪.‬از آنجا که زندگی‬ ‫بشر در گذر زمان با تحوالت و تغییرهای گسترده روبه روست و این‬ ‫تحوالت نیز نیازهای جدیدی را در عرصه معرفت و معیشت انسان به‬ ‫وجود می آورد‪ ،‬این پرسش مطرح میشود که چگونه یک کتاب ثابت‬ ‫میتواند پاسخگوی نیازهای متغیر عصرها و نسلهای گوناگون باشد؟‬ ‫این مسئله که از آن به ربط میان ابدیت و تغییر یاد میشود‪ ،‬توجه‬ ‫بسیاری از اندیشمندان دینی معاصر ‪ -‬اعم از شیعه و سنی را به خود‬ ‫معطوف ساخته است‪.‬عالمه طباطبایی شهید مطهری استاد معرفت‬ ‫استاد ‪،‬سبحانی عالمه جوادی آملی‪ ،‬عالمه اقبال الهوری سید جمال‬ ‫الدین اسدآبادی محمد رشید ‪،‬رضا سید قطب و ‪...‬از جمله این‬ ‫اندیشمندان اند که در آثار علمی خود برای حل منطقی این مسئله بسیار‬ ‫کوشیده اند‪.‬‬ ‫نظر به اهمیت و نقش اساسی این موضوع در تفکر دینی هر مسلمان‬ ‫در دنیای جدید این بخش به طرح آن پرداخته و بدان پاسخی کوتاه داده‬ ‫است‪.‬‬ ‫برای پاسخ به پرسش پیشین باید حوزه های مباحث قرآن» و «اسرار‬ ‫ماندگاری قرآن در بستر زمان مورد توجه قرار گیرد تا از یک سو‬ ‫روشن گردد تحوالت و تغییرهایی که در بستر زمان روی میدهد ناظر‬ ‫به کدام بخش از معارف قرآن خواهد بود و از دیگرسو‪ ،‬خداوند چگونه‬ ‫سازوکارهای جاودانگی آخرین کتاب خود را فراهم آورده است‪.‬‬  ‫یکم_‪.‬حوزه های مباحث قرآن‪ :‬در یک دسته بندی ‪،‬ساده مجموعه‬ ‫آیات قرآن عهده دار بیان معارف و احکام الهی در چهار حوزه روابط‬ ‫انسان با خدا ‪،‬خود طبیعت و انسان هاست‪.‬‬ ‫از میان این حوزه های چهارگانه تنها دو حوزه اخیر از تحوالت زمان‬ ‫متأثر میشوند و طبیعتا در احکام و دستورالعملهای آنها نیز تغییراتی‬ ‫پدید می آید از این رو‪ ،‬بیشترین مباحث مربوط به چگونگی رابطه‬ ‫ابدیت» و «تغییر متوجه تغییرات در دو حوزه رابطه انسان با طبیعت‬ ‫و دیگر انسان هاست‪.‬البته در صورتی که روابط انسان در دو حوزه‬ ‫نخست نیز به نوعی از تحوالت عصرها و گذر ایام دچار تغییر گردد‬ ‫آن دو حوزه نیز مشمول این مباحث خواهند بود‪.‬‬ ‫دوم_ اسرار ماندگاری قرآن در بستر زمان‪ :‬تدبر و مطالعه در آیات‬ ‫قرآن و سخنان پیامبر و اهل بیت بیانگر آن است که جاودانگی قرآن با‬ ‫سه عامل اساسی ‪ -‬که از آنها به اسرار و رموز جاودانگی قرآن یاد‬ ‫میشود ‪ -‬تضمین گردیده است‪.‬در ادامه به اختصار به بیان هر یک‬ ‫پرداخته میشود ‪:‬‬ ‫الف) ژرفای نامحدود قرآن‬ ‫پیشتر بیان شد که ژرفای نامحدود قرآن یکی از ویژگیهای ذاتی این‬ ‫کتاب آسمانی به شمار می آید‪.‬این ویژگی که در روایات از آن به‬ ‫بطن» و «بطون» یاد شده‪ ،‬چنان مورد عنایت و تأکید پیامبر و اهل‬ ‫بیت قرار گرفته که بنا به اظهار جمعی از اندیشمندان دینی روایات‬ ‫بطن» از جمله روایات متواتر شمرده میشوند برخورداری یک سخن یا‬ ‫متن مکتوب از «بطون»‪ ،‬به این معناست که آن سخن یا متن عالوه بر‬ ‫آنچه با ظاهرش عرضه میکند‪ ،‬مفاهیم و مطالب دیگری را نیز در خود‬ ‫دارد که با سازوکاری ویژه میتوان آنها را استخراج کرد‪.‬عالمه‬ ‫طباطبایی در تعریف «ظهر» و «بظن» می نویسد‪:‬‬ ‫ظهر همان معنای ظاهر و ابتدایی است که از آیه به دست میآید و بطن‬ ‫معنای نهفته در زیر ظاهر است چه آن معنا یکی باشد یا بیشتر ‪...‬‬ ‫برخورداری آیات قرآن از بطون سبب تمایز متن قرآن و متنهای‬ ‫انسانی شده است‪.‬آثار ادبی‪ ،‬عرفانی و منظوم برخی از فرهیختگان و‬ ‫عارفان نامور شاید در گذر زمان برداشتهای گوناگونی از آنها ‪،‬شود‬ ‫اما چون پدیدآورندگان این گونه آثار در تنگنای زمان و مکان محدود‬ ‫بوده و قلمرو دانش آنان نیز محدود بوده نمیتوان و نباید هرگونه‬ ‫دریافتی از آثارشان را مقصود آنان تلقی نمود اما درباره متن قرآن این‬ ‫مطلب به کلی متمایز است؛ زیرا منبع قدسی و پدیدآورنده ‪،‬قرآن فوق‬ ‫زمان و مکان صاحب علم بی پایان و محیط بر همه هستی‬ ‫و پدیدههای آن ‪،‬است از این رو کالم او فراتر از زمان و مکان و‬ ‫دربردارنده معانی و مفاهیم بسیار است و این همان چیزی است که به‬ ‫واسطه ‪،‬بطون در آیات قرآن صورت عملی یافته و قرآن را به ابدیت‬ ‫سپرده است‪.‬‬ ‫آیات قرآن چنان اند که علی رغم ثبات و تغییر ناپذیری ظواهر الفاظ آن‬ ‫معانی متکاملی را تاب می آورند و به تناسب پیشرفت دانش ‪،‬انسانی‬ ‫معانی جدیدی را از آن آیات می توان دریافت‪.‬به عبارت دیگر هرچه‬ ‫بر دانش بشر افزوده میشود جلوه هایی از آنچه در قرآن تعلیم شده است‬ ‫بر انسان آشکار میشود و معجزه بودن قرآن در این است که متنی ثابت‬ ‫معانی همیشه متطور را در خود جای داده است؛ متنی که دربردارنده‬ ‫حقیقت مطلق است و در عین حال فهم نسبی و عصری بشر را بر می‬ ‫تابد‬ ‫امام باقر بطون قرآن را رمز ابدیت قرآن دانسته و قرآن را به خورشید‬ ‫و ماه تشبیه نموده است تشبیه قرآن به خورشید و ماه راز بسیار ظریفی‬ ‫را در باب ابدیت قرآن میگشاید برپایه این سخن همه نیازهای آدمیان‬ ‫در معرض تابش خورشید همیشه تابان قرآن قرار میگیرد و این بدان‬  ‫روست که قرآن با سرچشمه گرفتن از دریای بیکران علم الهی و با‬ ‫برخورداری از ژرفایی نامحدود باالتر از زمان و مکان فراز و‬ ‫فرودهای حیات معنوی و مادی انسانها را روشنایی می بخشد ‪.‬‬ ‫ژرفای نهایت ناپذیر قرآن نخستین و اصلی ترین رمز ماندگاری قرآن‬ ‫در بستر طوالنی زمان است‪.‬این ویژگی سبب میشود مجموعهای به‬ ‫ظاهر محدود از ظرفیتی نامحدود برخوردار گردد و آنچه به ظاهر‬ ‫«ثابت» می نماید از پویایی درونی و همیشگی برخوردار باشد‪.‬‬ ‫نمونه هایی از ژرفای قرآن‪ :‬در این خصوص به دو نمونه اشاره‬ ‫میشود‪:‬‬ ‫نمونه یکم خدای بزرگ در نهی از پرستش بتها میفرماید‪:‬‬ ‫َللا َو َال تُشر ُكوا به شَیئا‪.‬‬ ‫َواعبُدُوا َ‬ ‫و خدا را بپرستید و چیزی را با او شریک مگردانید‬ ‫ظاهر این آیه نهی از پرستش بتهاست با تأمل و دقت میتوان دریافت که‬ ‫نهی از پرستش بت ها به این دلیل است که این کار نوعی خضوع و‬ ‫فروتنی در برابر غیرخداست وبت بودن معبود فی نفسه خصوصیتی‬ ‫ندارد؛ چنان که خداوند اطاعت شیطان را نیز عبادت او شمرده و از‬ ‫آن نهی نموده است‪.‬‬ ‫أَلَم أَع َه ُد إلَی ُكم یَا بَني آ َد َم أَن ال تَعبُدُوا الشی َ‬ ‫طانَ ‪.‬‬ ‫ای فرزندان آدم مگر با شما عهد نکرده بودم که شیطان را مپرستید‬ ‫در تحلیلی دیگر در می یابیم که در اطاعت انسان میان خود و غیر‬ ‫تفاوتی نیست و همانگونه که از غیر نباید اطاعت کرد از خواستههای‬ ‫نفس نیز نباید پیروی نمود‪:‬‬ ‫أَفَ َرأَیتَ َمن ات َخذَ إلَ َههُ ه ََواهُ ‪.‬‬ ‫پس آیا دیدی کسی را که هوس خویش را معبود خود قرار داده‬  ‫با تحلیلی دقیق تر روشن میشود که توجه به غیرخدا و غفلت از خالق‬ ‫هستی به کلی ممنوع است؛ زیرا توجه به غیر خدا استقالل دادن به او‬ ‫و خضوع در برابر اوست که این خود نوعی پرستش است خدای‬ ‫متعال می فرماید‪:‬‬ ‫َولَقَد ذَ َرأنَا ل َج َهن َم َكثیرا منَ الج ِّن َواْلنس ‪...‬أُولَئكَ هُ ُم الغَافلُونَ ‪".‬‬ ‫و در حقیقت بسیاری از جنِّیان و آدمیان را برای دوزخ آفریده ایم ‪...‬‬ ‫آنها همان غافل ماندگانند‪.‬‬ ‫در نگاه آغازین الیه آشکار آیه وال تُشر ُكوا به شیئا نهی از پرستش‬ ‫بتهاست‪.‬با اندکی تدبر‪ ،‬بطن نخست آیه که نهی از خضوع و فروتنی‬ ‫در برابر غیر خداست ‪ -‬دانسته میشود و با تأمل بیشتر بطن دوم ‪،‬آیه‬ ‫یعنی منع پیروی از هوای نفس به دست می آید و سرانجام با نظر‬ ‫وسیع تر بطن سوم آیه که نهی از توجه به غیرخدا و غفلت از خالق‬ ‫هستی است آشکار می شود‪.‬‬ ‫عالمه طباطبایی پس از بیان این نمونه مینویسد ‪:‬‬ ‫همین ترتیب یعنی ظهور یک معنای ساده ابتدایی از آیه و ظهور معنای‬ ‫وسیع تری به دنبال آن و همچنین ظهور و پیدایش معنایی در زیر‬ ‫معنایی در سرتاسر قرآن مجید جاری است‪.‬‬ ‫نمونه دوم خداوند برای متوجه نمودن منکران معاد به قدرت بی پایان‬ ‫خود در برپا ساختن قیامت و زنده کردن مردگان چنین میفرماید ‪:‬‬ ‫ضر نَارا فَإذَا أَنتُم منهُ تُوقدُونَ ‪..‬‬ ‫الذي َج َع َل لَ ُكم منَ الش َجر اْلَخ َ‬ ‫همو که برایتان در درخت سبزفام اخگر نهاد که از آن چون نیازتان‬ ‫افتد] آتش می افروزید ‪.‬‬ ‫الیه نخست این آیه همان معنایی است که از ظاهر آن برمی آید؛ یعنی‬ ‫قدرت خداوند بر قراردادن آتش در درخت سبز و استفاده انسانها از آن‬  ‫برای برافروختن آتش‪.‬این الیه برای آشنایان به لغت عرب آشکار‬ ‫است‬ ‫الیه دوم ‪،‬آیه تفسیری است که بسیاری از مفسران پیشین برآن رفته‬ ‫اند‪ :‬در اعصار قدیم در میان عرب رایج بود که برای افروختن آتش از‬ ‫چوب درختان مخصوصی به نام «مزخ» و «عفار» که در بیابانهای‬ ‫حجاز می رویید استفاده میکردند؛ بدین گونه که اولی را در زیر قرار‬ ‫میدادند و دومی را روی آن میزدند و با جرقه تولید شده‪ ،‬آتش روشن‬ ‫میکردند‪.‬‬ ‫الیه عمیق تر آیه این است که خاصیت آتش افروزی منحصر به چوب‬ ‫درختان مرخ» و «عفار» نیست بلکه این خاصیت در همه درختان و‬ ‫اجسام عالم وجود دارد اگرچه در آن دو بیشتر است حتی در درختان‬ ‫سبز به همین دلیل گاه آتش سوزیهای بزرگی در جنگلها روی میدهد که‬ ‫عامل آن وزش شدید بادهایی است که شاخههای درختان را محکم به‬ ‫هم کوفته و با ایجاد جرقه و وزش باد دامنه آتش توسعه یافته است‪.‬این‬ ‫همان الکتریسیته نهفته در دل اشیاء است که بر اثر اصطکاک آشکار‬ ‫میگردد‪.‬‬ ‫اما الیه عمیق تر از همه الیههای پیشین این است که یکی از کارهای‬ ‫مهم گیاهان کربن گیری از هوا و ساختن سلولز» نباتی است توضیح‬ ‫اینکه یاخته های درختان و گیاهان گاز کربن را از هوا گرفته با تجزیه‬ ‫اش اکسیژن آن را آزاد میکنند و سپس کربن را درخود نگاه داشته با‬ ‫ترکیب آن با آب چوب درختان را از آن میسازند‪.‬از آنجا که هر‬ ‫ترکیب شیمیایی باید یا انرژی را جذب و یا آن را آزاد کند درختان در‬ ‫عمل کربن گیری از گرما و نور آفتاب به عنوان انرژی فعال استفاده‬ ‫میکنند و همین امر سبب ذخیره شدن مقداری از انرژی آفتاب در چوب‬ ‫درختان میشود تا به هنگام سوختن انرژی ذخیره شده آزاد و گرما و‬ ‫نور تولید شود‪.‬این خود نوعی رستاخیز است که خداوند در این آیه به‬ ‫بیان آن پرداخته است تا بدین رو قدرت خود را در برپایی قیامت اعالم‬ ‫نماید ‪.‬‬ ‫بسیاری از آیات قرآن دارای چند معنایی است بخشی ساده برای فهم‬ ‫عامه مردم در هر زمان و هر مکان و بخشی عمیق برای خواص و‬ ‫سرانجام بعضی کامال عمیق برای زبده های خواص و یا اعصار و‬ ‫قرون دیگر و آیندههای دور درعین حال این معانی با هم منافاتی ندارد‬ ‫و در آن واحد در یک تعبیر پرمعنا جمع است؛ آیه فوق همین گونه‬ ‫است‬ ‫ب) پیوند قرآن و عترت‬ ‫ظرفیت نامحدود قرآن که برآمده از بطون آن است ‪ -‬در صورتی که به‬ ‫فعلیت برسد و متناسب با نیازهای زمان تفسیر ‪،‬گردد با زندگی و‬ ‫نیازهای مؤمنان ارتباط برقرار میکند و به حاجت های آنان در عرصه‬ ‫های گوناگون پاسخی شایسته میدهد‪.‬چنانچه سازوکارهایی به منظور‬ ‫تبیین و تفسیر آیات منظور نگردد قرآن کریم در عین تقدس‪ ،‬عظمت و‬ ‫برخورداری از معارف بسیار اصلی ترین ویژگی ‪،‬خود یعنی‬ ‫هدایتگری و معرفت بخشی را از دست میدهد و بدین رو از ورود به‬ ‫عرصه زندگی آدمیان باز می ماند ‪.‬‬ ‫حال باید دید برای این منظور در کنار قرآن کدام سازوکارها تعبیه شده‬ ‫و کیفیت بهره گیری مؤمنان از آنها نیز چگونه است؟ اهمیت مطلب یاد‬ ‫شده را میتوان از این سخن امام علی دریافت ‪:‬‬ ‫این قرآن خطی نوشته شده میان دو جلد است زبان ندارد تا سخن بگوید‬ ‫و نیازمند کسی است که آن را به سخن درآورد‪.‬‬ ‫بنابراین به منظور تبیین و تفسیر صحیح ‪،‬قرآن نخستین و اصلی ترین‬ ‫سازوکار پیوند جاودانه و ناگسستنی قرآن و عترت است تشریع اصل‬ ‫امامت در قرآن در حقیقت بیانگر این سازوکار بنیادی است و توصیه‬ ‫مکرر پیامبر در توجه دادن مسلمانان به این پیوند نیز از اهمیت فراوان‬ ‫آن در زندگی مؤمنان حکایت دارد‪.‬پیامبراکرم فرمود ‪:‬‬ ‫من در میان شما دو چیز گرانبها را ترک کردم که اگر بدانها تمسک‬ ‫جویید هرگز پس از من به بیراهه نخواهید رفت یکی از آن دو از‬ ‫دیگری بزرگ تر است کتاب خدا قرآن ] که ریسمان کشیده شده ای‬ ‫است از آسمان به زمین و دیگری ] عترت من اهل بیتم آگاه باشید که‬ ‫آن دو هرگز از هم جدا نخواهند شد تا آنکه کنار حوض بر من وارد‬ ‫شوند‬ ‫این سخن پیامبر که به حدیث ثَقَلَین شهرت یافته از جمله روایاتی است‬ ‫که شیعه و اهل تسنن بر اعتبار آن اتفاق نظر داشته به تواتر آن را نقل‬ ‫کرده اند‪.‬‬ ‫ابن حجر هیتمی از عالمان‪ -‬برجسته اهل سنت درباره این حدیث‬ ‫مینویسد‪:‬‬ ‫برای حدیث یاد شده طرق بسیاری است [و] بیست و چند نفر از‬ ‫صحابه آن را روایت کرده اند برخی از آنان این حدیث را در سفر‬ ‫حجة الوداع و در روز عرفه از وی شنیده و نقل کرده اند و برخی آن‬ ‫را در زمان بیماری پیامبر و در حضور جمع زیادی از صحابه شنیده‬ ‫و نقل کرده اند گروهی دیگر آن را در ماجرای بزرگ و فراموش‬ ‫ناشدنی غدیرخم از پیامبر شنیده اند و باْلخره گروهی دیگر گفته اند که‬ ‫پیامبر پس از بازگشت از طائف خطبه ای ایراد کرد و در آن حدیث‬ ‫ثقلین را بیان فرمود‬ ‫امام علی درباره پیوند قرآن و عترت میفرماید‪:‬‬ ‫خداوند تبارک و تعالی ما را پاکیزه نمود و نگه داشت و ما را بر‬ ‫خلقش گواه قرار داد و در زمینش حجت نهاد و ما را همراه با قرآن و‬ ‫قرآن را همراه با ما قرار داد؛ نه ما از قرآن جدا شویم و نه قرآن از ما‬ ‫جدا شود‬ ‫ایشان در جایی ‪،‬دیگر قرآن را منهای عترت کتاب صامت میخواند که‬ ‫با پیوند آن با عترت به نطق در میآید و مؤمنان را به راه سعادت‬ ‫هدایت میکند‬ ‫كتاب للا الصامت و أَنَا ال ُم َعبر َ‬ ‫عنه فَ ُخذُوا بكتَاب للا الناطق ‪..‬‬ ‫ُ‬ ‫هذا‬ ‫این قرآن کتاب خاموش خداست و من آن را تعبیر = تبیین میکنم؛ پس‬ ‫به کتاب ناطق خدا تمسک جویید‬ ‫فلسفه پیوند قرآن و عترت حضور مستمر مفسری آگاه به معارف و‬ ‫اسرار وحی در کنار قرآن ضرورتی است که قرآن خود آشکارا بیان‬ ‫داشته است در عصر نزول ‪ -‬که شرایط فراگیری وحی در جامعه‬ ‫مسلمانان کامال فراهم بود ‪ -‬قرآن شخص پیامبر را برای عهده داری‬ ‫این مسئولیت خطیر به مسلمانان معرفی نموده است‪:‬‬ ‫َوأَنزَ لنَا إلَیكَ ِّ‬ ‫الذك َر لت ُ َبیِّنَ للناس َما نُز َل إلَیهم َولَ َعل ُهم َیتَفَك ُرونَ ‪.‬‬ ‫و این قرآن را به سوی تو فرود آوردیم تا برای مردم آنچه را به سوی‬ ‫ایشان نازل شده است توضیح دهی و امیدکه آنان بیندیشند‪.‬‬ ‫اساسا در نگاه قرآن کریم یکی از مسئولیتهای اصلی همه پیامبران‬ ‫«تبیین و تفسیر وحی بوده است‪.‬چنان که در آیه ای میخوانیم ‪:‬‬ ‫سان قَومه لیُ َبیِّنَ لَ ُهم‪.‬‬ ‫سول إال بل َ‬ ‫َو َما أَر َ‬ ‫سلنَا من َر ُ‬ ‫و ما هیچ پیامبری را جز به زبان قومش نفرستادیم تا حقایق را برای‬ ‫آنان بیان ‪.‬‬ ‫آنچه از این گونه آیات برمی آید این است که اوال وحی آسمانی در همه‬ ‫ادوار تاریخی خود با زبان و واژگان شناخته شده و قابل فهم پیامبران‬ ‫و مخاطبان وحی نازل شده است و دوم اینکه همواره یک عنصر‬ ‫انسانی در کنار ‪،‬وحی مسئولیت تعلیم و تبیین و به عبارتی شفاف‬ ‫ساختن ابعاد گوناگون وحی را نیز برعهده داشته است‪.‬‬  ‫اینک با ختم ‪،‬نبوت نزول وحی خاتمه یافته اما اعتبار و حجیت وحی‬ ‫قرآنی ‪ -‬بنا به باور همه مسلمانان تا ابد باقی است‪.‬این جاودانگی و‬ ‫ابدیت قرآن از یک سو‪ ،‬و ظهور نیازهای جدید در عرصه حیات فردی‬ ‫و اجتماعی مؤمنان از دیگرسوی ‪ ،‬حضور مفسران آگاه به اسرار و‬ ‫ژرفای وحی را در کنار قرآن برای همه زمانها ضرورت میبخشد‪.‬‬ ‫در اندیشه بنیادین شیعه این ضرورت حیاتی در پیوند همیشگی و‬ ‫ناگسستنی قرآن با نیز در آیاتی که به تشریع اصل امامت عترت»‬ ‫تحقق عینی یافته و خطوط کلی پرداخته اند و همچنین در سخنان گران‬ ‫بهای پیامبر ترسیم شده است‪.‬‬ ‫با تشریع اصل امامت و در پرتو پیوند قرآن و عترت آیات صامت‬ ‫وحی متناسب با موضوعات و مسائل جدید به نطق در می آیند و بدین‬ ‫رو زندگی آدمیان از موهبت وحی رنگی دیگر می یابد با این پیوند‬ ‫‪،‬مبارک قرآن همواره در حال نازل شدن است و هیچ عصری و نسلی‪،‬‬ ‫از وحی آسمانی بی بهره نمی ماند‪.‬‬ ‫ثمرات پیوند قرآن و عترت‪:‬‬ ‫از پیوند جاودانه قرآن و عترت نتایج ارزشمندی نصیب مؤمنان و‬ ‫جامعه اسالمی میگردد مانند‪:‬‬ ‫‪ -۱‬تبیین و تفسیر صحیح آیات ‪،‬قرآن متناسب با نیازها و مسائل جدید‬ ‫مسلمانان و جامعه اسالمی‬ ‫‪ -۲‬آموزش شیوه صحیح برای دستیابی ضابطه مند به مفاهیم وحی در‬ ‫غیاب عترت ‪.‬‬ ‫‪-3‬تأمین حضور همیشگی انسان کامل به عنوان اسوه نیکو و جلوه‬ ‫جمال حضرت حق ‪ -‬در میان آدمیان‪.‬‬ ‫یک‪.‬رهبری سیاسی جامعه اسالمی که خود دو رهاورد ارزشمند را به‬ ‫دنبال دارد یک رهبری سیاسی اهل بیت به تبیین دقیق و کاربردی‬  ‫بخش بزرگی از آیات قرآن می انجامد؛ آن هم آیاتی که ناظر به شئون‬ ‫مختلف جامعه دینی است‪.‬‬ ‫دو با رهبری سیاسی اهل بیت رهنمودهای قرآنی برای ساختن جامعه‬ ‫الهی و ارزش محور در کمال دقت و اطمینان به کار گرفته میشوند و‬ ‫در نتیجه همگان به کرامت انسانی خود میرسند‪.‬‬ ‫ج) اجتهاد روشمند در قرآن‬ ‫بیان گردید پیوند قرآن و عترت پیوندی مستمر و نـ است اما نکته‬ ‫آزاردهنده این است که دسترسی به این سازوکار برای همگان در همه‬ ‫زمانها و مکانها مقدور نیست؛ حال این عدم دسترسی یا در شرایط‬ ‫طبیعی است مانند فاصله طوالنی تا محل زندگی امام و در نتیجه عدم‬ ‫امکان بهره مندی از ایشان و یا در شرایط غیر طبیعی مانند عصر‬ ‫غیبت (چه کوتاه مدت و چه بلندمدت حال پرسیدنی است آیا سازوکار‬ ‫پیش بینی شده برای تبیین و روزآمدی ‪،‬قرآن تنها در پیوند قرآن و‬ ‫عترت خالصه میگردد؟ اگر چنین است آیا در غیاب عترت د راه برای‬ ‫بهره مندی از قرآن به کلی مسدود میگردد و درنتیجه وحی از زندگی‬ ‫آدمیان رخت بر میبندد یا آنکه افزون بر سازوکار ‪،‬پیشین سازوکار‬ ‫دیگری نیز پیش بینی شده تا در چنین وضعیتی آدمیان و جامعه انسانی‬ ‫از فیض وحی آسمانی محروم نگردند؟ همچنین آیا قرآن کریم‬ ‫پیامبراکرم له و عترت پاکش چنین شرایطی را پیش بینی کرده و‬ ‫هدایت های الزم را ارائه داده اند؟‬ ‫دقت در آیات ‪،‬قرآن رهنمودهای پیامبراکرم و تعالیم اهل بیت ما را به‬ ‫سازوکار دیگری نیز رهنمون میسازد که آن اصل اجتهاد» و‬ ‫«خردورزی در آیات وحی» است‪.‬قرآن از این اصل به تفقه» در دین‬ ‫یاد کرده و مؤمنان را نیز به آن ترغیب نموده است‪:‬‬ ‫َو َما َكانَ ال ُمؤمنُونَ ل َینف ُروا َكافة فَلَو َال نَفَ َر من ُكل فرقَة من ُهم َ‬ ‫طائفَة‬ ‫ل َیتَفَق ُهوا في الدِّین َولیُنذ ُروا قَو َم ُهم إذَا َر َجعُوا إلَیهم لَ َعل ُهم َیحذَ ُرونَ‬  ‫و شایسته نیست مؤمنان همگی برای جهاد کوچ ‪.‬کنند پس چرا از هر‬ ‫فرقه ای از آنان دسته ای کوچ نمیکنند تا دستهای بمانند و در دین‬ ‫آگاهی پیدا کنند و قوم خود را وقتی به سوی آنان بازگشتند بیم دهند‬ ‫باشد که آنان از کیفر الهی ] بترسند؟‬ ‫«تفقه» به این معناست که کسی در طلب چیزی ‪،‬باشد به گونه ای که‬ ‫در آن تمخض و تخصص یابد‪.‬از این رو‪ ،‬تفقه در دین به معنای‬ ‫فراگرفتن دین به صورت تخصصی است‪.‬این آیه‪ ،‬مؤمنان را از‬ ‫عزیمت دسته جمعی به جهاد نهی نموده و از آنان خواسته است‬ ‫همزمان با عزیمت گروهی برای ‪،‬جهاد عده ای نیز به منظور تفقه در‬ ‫دین به حضور پیامبر رسند تا پس از باگشت به سوی قوم خویش پیام‬ ‫وحی را به آنان ابالغ کرده‪ ،‬آنها را از سرپیچی از فرمانهای الهی بیم‬ ‫دهند‪.‬‬ ‫از معادل قرار گرفتن «تفقه» در «دین» و «جهاد در این ‪،‬آیه به‬ ‫روشنی میتوان به نقش مهم اجتهاد روشمند در حفظ و حراست از‬ ‫مرزهای اندیشه دینی و معارف ناب وحیانی آگاه گردید‪.‬‬ ‫تأکید قرآن بر «تعقل»‪« ،‬تفکر» و «تدبر» همگی از اهمیت اجتهاد و‬ ‫خردورزی در حیات جاودانه قرآن حکایت دارد‪.‬‬ ‫البته در همان زمان نیز برخی از شاگردان مکتب اهل بیت از وجود‬ ‫سازوکارهای دیگر برای تبیین و تشریح قرآن سؤال میکردند ائمه‬ ‫اطهار با تمسک به قرآن‪ ،‬آنان را به اصل بنیادین «تفقه» و ژرف‬ ‫اندیشی در دین توجه می‪.‬دادند چنانکه از امام صادق پرسیدند‪ :‬زمانی‬ ‫که برای امام حادثه ای رخ دهد [ از دنیا ‪،‬برود مردم باید چگونه عمل‬ ‫کنند؟‬ ‫امام فرمود‪:‬‬ ‫به سخن خدا عمل نمایند باید از هر فرقه گروهی به منظور تفقه در‬ ‫دین کوچ کنند تا آنگاه که به سوی قوم خویش بازگشتند آنان را بیم‬  ‫دهند؛ باشد که آنان بترسند‪.‬امام فرمود‪ :‬آن گروهی که برای تفقه کوچ‬ ‫کرده اند تا زمانی که در حال تحصیل هستند معذورند و گروهی که‬ ‫ماندهاند نیز معذورند تا آنان به سویشان بازگردند‪.‬‬ ‫شایان ذکر است که اجتهاد در قرآن تنها در صورتی مشروع و‬ ‫روشمند است که از ضوابط و شرایط الزم برخوردار باشد گام نهادن‬ ‫در عرصه خطیر ‪،‬اجتهاد بدون برخورداری از شرایط الزم خود نوعی‬ ‫تفسیر به رأی شمرده میشود که پیامبرگرامی و اهل بیت به شدت آن را‬ ‫نکوهیده اند‪.‬‬ ‫بر پایه مباحث گذشته نتیجه میشود که قرآن کریم با وجود «ثبات» و‬ ‫«محدودیت ظاهری از ژرفای نامحدود پویایی و تحرک درونی ویژه و‬ ‫اعجاز آمیزی برخوردار است‪.‬این ویژگی ذاتی توأم با دو اصل بنیادین‬ ‫امامت» و «اجتهاد» سبب شده است قرآن همواره در بستر متحول‬ ‫زمان زنده بماند و بر نیازهای معرفتی و معیشتی آدمیان در اعصار‬ ‫گوناگون پرتو بیفکند‪.‬‬ ‫پژوهش و اندیشه‬ ‫‪ -1‬حقیقت قرآن چیست و قرآن از چه مراتبی برخوردار است؟‬ ‫‪ -2‬جاودانگی قرآن را از منظر آیات و روایات بررسی کنید‪.‬‬ ‫‪.-3.‬وجوه و آفاق اعجاز قرآن را بررسی نمایید‪.‬‬ ‫‪-4‬درباره نگارش قرآن در عصر پیامبرا و جمع آوری و تدوین آن به‬ ‫شکل امروزی‪ ،‬گزارشی را تهیه کنید‪.‬‬ ‫‪-5‬درباره روشهای تفسیر قرآن تحقیق کنید‪.‬‬ ‫‪.-6‬مفسر برای تفسیر قرآن چه مراحلی را باید بگذراند؟‬ ‫فصل دوم ‪:‬‬  ‫انس با قرآن‬ ‫درآمد‬ ‫در این خاکستان ناآشنا کم نیستند عوامل رنگارنگ و محرکهای‬ ‫پرجاذبه ای که آدمیان را از هویت انسانی و گوهر گران خویش غافل‬ ‫و در بن بستهای تاریک دنیاگرایی به سرابهای فریبنده مادی مشغول‬ ‫ساخته اند‪.‬‬ ‫از سویی در حوزه ‪،‬فردی بد ُخلقیها سوءظنها حسادتها خودپسندیها‪،‬‬ ‫غرورها‪ ،‬بدزبانی ها و افراط و تفریطها هریک بخشی از هویت‬ ‫انسانی ما را به مخاطره انداخته از سویی دیگر در حوزه اجتماعی نیز‬ ‫سود جویی‪،‬ها ‪،‬خیانتها منفعت طلبی ها فریب ها‪ ,‬هوس بازی ها و کام‬ ‫جوییهای نامشروع فضای زندگیمان را به ابتذال و پوچی کشانده است‪.‬‬ ‫هنگامی که رنگهای ‪،‬مجازی قدمها را از رفتن باز میدارند و جلوه‬ ‫نمایی ها و عشوه گری ها‪ ،‬زانوها را سست و لذتهای نقد کام را شیرین‬ ‫و فریبها و هوس بازی ها‪ ،‬آدمی را اسیر خود میکنند دیگر در ذهن و‬ ‫ضمیرش جایی برای اندیشیدن ‪ -‬درباره هدف بلند آفرینش ‪ -‬و انگیزه‬ ‫ای برای تالش و حرکت به سوی آنچه هویت انسان در گرو رسیدن به‬ ‫آن است باقی نمی ماند‪.‬در چنین شرایطی کوششها بی حاصل و‬ ‫دویدنها بی هدف میشوند و آنچه به دست میآید بی باری سرگردانی و‬ ‫تباهی عمر گران سنگ آدمی است‪.‬‬ ‫اینها همان فتنه هایی است که ما را از رسیدن به حقیقت بازداشته‪ ،‬روز روشن ما‬ ‫را تیره و تار و آرزوهای شیرینمان را دور و دست نیافتنی کرده اند‪.‬‬ ‫در چنین فضایی ما می مانیم و کویری سوخته در پیش رویمان که در‬ ‫آن جز سیاهی و سراب چیزی نیست ماه بن بست ها تناقضها‪،‬‬ ‫سرخوردگیها تنهایی ها اضطرابها و آرزوهای بربادرفته زندگی‪.‬‬ ‫درواقع‪ ،‬غفلت و بی دردی ما را به گرداب سهمناک فتنه ها کشانده و‬ ‫بحران های اخالقی و معنوی و بیماریهای بغرنج روحی جانمان را‬  ‫زار و نحیف کردهاند‪.‬فریاد عجز و البه ای آشنا به گوش میرسد که ‪:‬‬ ‫ما در روز روشن در امواج خروشان فتنه ها گرفتار آمده ایم‪.‬این‬ ‫فریاد جمعی ما انسانهاست که از خویشتن حقیقی خویش و اصول حیات‬ ‫بخشمان دور افتاده ایم‪ ،‬از ملکوت بریده و در قمارخانه ‪،‬طبیعت‬ ‫گوهرگران خود را به دست فراموشی سپرده ایم‪.‬حال باید پرسید که‬ ‫راه رهایی از این فتنه ها چیست؟ آیا روزنه ای برای آزادی از این‬ ‫اسارتها پیش روی ما گشوده خواهد شد؟‬ ‫پیامبر رحمت همچون پدری مهربان و طبیبی درد آشنا ما را به قرآن‬ ‫فرامی خواند و تمسک به این نسخه شفابخش را رمز رهیدن از فتنه ها‬ ‫معرفی میکند‪:‬‬ ‫ای مردم! ‪...‬هنگامی که فتنه ها چون شب تار شما را فراگرفت‪.‬به‬ ‫قرآن رو آورید که قرآن شفاعت کننده ای است که شفاعتش پذیرفته‬ ‫است و گزارش دهنده ای است که گزارشش تصدیق شده است و‬ ‫هرکس قرآن را پیشوای خود قرار دهد به بهشتش راهنمایی کند و کسی‬ ‫که آن را پشت سر قرار دهد به دوزخش کشاند‪.‬‬ ‫قرآن هدایتگری است که به بهترین راهها هدایت میکند و کتابی است‬ ‫که در آن جزئیات شریعت بیان حقایق و تحصیل حق قرار دارد قرآن‬ ‫جدا کننده حق و باطل] است که در آن بیهوده ای راه ندارد قرآن‬ ‫ظاهری دارد و باطنی [که] ظاهرش حکم و دستور است و باطنش علم‬ ‫و دانش ظاهرش زیباست و باطنش ژرف قرآن ستارگانی دارد و‬ ‫ستارگان هم ‪:‬ستارگانی شگفتیهایش به شماره نیاید و عجایبش کهنه‬ ‫نشود چراغهای هدایت در قرآن است و نشانههای حکمت‪.....‬‬ ‫‪ -1‬مراتب انس با قرآن‬ ‫ایمان به قرآن اصلی ترین بخش از اندیشه و باور دینی هر مسلمان‬ ‫است‪.‬بی شک تجلی این ایمان و عینیت یافتن آن در اندیشه سلوک‬ ‫عملی و زندگی فردی و اجتماعی در گرو انس ارتباط و تعامل با قرآن‬  ‫پس از ایمان به الهی بودن (قرآن است و از آنجا که میزان انس و‬ ‫سطح ارتباط با قرآن متفاوت است تجلی آن ایمان در ابعاد گوناگون‬ ‫زندگی نیز متفاوت و گوناگون خواهد بود‪.‬‬ ‫انس و ارتباط با قرآن از مرتبه پایین آغاز میشود و تا مراتب باال ادامه‬ ‫می یابد‪.‬البته این گونه نیست که با ورود به مرتبه ای ضرورتا مراتب‬ ‫بعدی نیز به دست آید‪ ،‬بلکه توفیق صعود به مراتب باالتر در گرو‬ ‫‪،‬تالش جدیت و فراهم آوردن شرایط الزم است‪.‬‬ ‫ممکن است بی توجهی ‪،‬غفلت بی برنامگی و یا موانع ‪،‬دیگر انسان را‬ ‫همواره در مرتبه پایین از انس با قرآن متوقف سازند و از این سو شاید‬ ‫توجه برنامه ریزی تالش و جدیت نیز انسان مؤمن را به عالیترین‬ ‫مراتب انس با قرآن برساند‪.‬‬ ‫آنچه در اینجا به عنوان مراتب انس با قرآن ذکر میشود اصلی ترین‬ ‫مراتبی است که در این باب مطرح است به یقین با مراجعه به روایات‬ ‫مراتب دیگری را نیز میتوان بدانها افزود که در این فصل مجال‬ ‫پرداختن به آنها نیست مراتب تدریجی انس با قرآن را میتوان پنج مرتبه‬ ‫دانست که به آنها پرداخته میشود‪.‬‬ ‫یک‪.‬گوش فرادادن و نظر کردن به آیات قرآن‬ ‫نخستین و عام ترین مرتبه انس و ارتباط با قرآن استماع و توجه به‬ ‫آیات آن است‪.‬خدای متعال گوش فرادادن و سکوت به هنگام تالوت‬ ‫آیات آسمانی را موجب نزول لطف و رحمت الهی می داند‪:‬‬ ‫آن فَاستَمعُوا لَهُ َوأَنصتُوا لَ َعل ُكم تُر َح ُمونَ ‪.‬‬ ‫َو إذَا قُر َ‬ ‫ئ القُر ُ‬ ‫و چون قرآن خوانده شود گوش بدان فرا دارید و خاموش مانید‪ ،‬امیدکه‬ ‫بر شما رحمت آید‪.‬‬ ‫امام صادق می فرماید ‪:‬‬  ‫هرکس به حرفی از قرآن گوش فرا دهد بی آنکه آن را قرائت کند‬ ‫ثوابی برایش نوشته میشود و گناهی از او پاک میگردد و درجه ای باال‬ ‫می رود‪.‬‬ ‫از سوی دیگر‪ ،‬نظر کردن به آیات قرآن نیز خود نوعی انس و ارتباط‬ ‫با قرآن به شمار می آید‪.‬‬ ‫امام صادق می فرماید ‪:‬‬ ‫‪...‬أَن الن َ‬ ‫ظ َر في ال ُمص َحف عبادة‪.‬‬ ‫نگاه کردن در قرآن عبادت است‪.‬‬ ‫در روایت دیگری پیامبر گرامی چهار نگاه را عبادت دانسته است‪:‬‬ ‫«نگاه به علی بن ابی طالب‪ ،‬نظر به والدین همراه با لطف و رحمت‬ ‫نظر در قرآن و نظر به کعبه ‪.‬‬ ‫از آن رو که قرآن «ذکر» خدا و پرتوی از «نور» ملکوت الهی است‬ ‫بی شک برقراری انس و ارتباط سمعی و بصری با آن که برای‬ ‫همگان نیز امکان پذیر است ‪ -‬جان و قلب انسان را به نور قرآن روشن‬ ‫نموده او را در پیمودن راه برای رسیدن به یاد خدا رهنمون می سازد‪.‬‬ ‫دو‪.‬تالوت قرآن‬ ‫تالوت که نوعی ذکر زبانی است ‪ -‬مورد تأکید برخی آیات نیز قرار‬ ‫گرفته است‪.‬برای مثال خدای متعال در سوره ُم ِّز ِّمل پس از فراخواندن‬ ‫پیامبر به شب زنده داری‪ ،‬او را به تالوت قرآن در دل شب امر می‬ ‫کند‪:‬‬ ‫َیا أَیُّ َها ال ُمز ِّمل ‪.‬قُم اللی َل إال قَلیال ‪.‬نصفَهُ أَو انقُص منهُ قَلیال أَو زد َ‬ ‫علَیه‬ ‫َو َرتِّل القُرآنَ تَرتیال‪".‬‬  ‫ای جامه به خویشتن فروپیچیده به پاخیز شب را مگر اندکی نیمی از‬ ‫شب یا اندکی از آن را بکاه یا بر آن نصف بیفزای و قرآن را شمرده‬ ‫شمرده بخوان‬ ‫در ادامه همین سوره خدای سبحان عموم مسلمانان را مخاطب قرار‬ ‫داده میفرماید ‪:‬‬ ‫فَاق َرهُ وا َما تَ َیس َر منَ القُرآن‪.‬‬ ‫هرچه از قرآن میشر میشد‬ ‫در جایی دیگر نیز چنین آمده‪:‬‬ ‫َوإذَا قَ َرأتَ القُرآنَ َج َعلنَا بَینَكَ َوبَینَ الذینَ َال یُؤمنُونَ باْلخ َرة ح َجابا‬ ‫َمسئُورا‪.‬‬ ‫و چون قرآن بخوانی میان تو و کسانی که به آخرت ایمان ندارند پرده‬ ‫ای پوشیده قرار میده‬ ‫از منظر روایات نیز تالوت قرآن برای انسان مسلمان بسیار حائز‬ ‫اهمیت است‪.‬‬ ‫امام علی میفرماید ‪:‬‬ ‫کسی که به تالوت قرآن انس گیرد جدایی دوستان او را به وحشت نمی‬ ‫اندازد‪.‬‬ ‫امام صادق می فرماید ‪:‬‬ ‫بر شما باد تالوت قرآن زیرا درجات بهشت بر پایه تعداد آیات قرآن‬ ‫است‪.‬روز قیامت که فرارسد به قاری قرآن گفته میشود بخوان و باال‬ ‫برود پس چون آیه ای بخواند درجه ای باال می رود‪.‬‬ ‫امام رضا به نقل از پیامبراکرم می فرماید ‪:‬‬ ‫برای خانه هایتان نصیبی از قرآن قرار دهید زیرا هرگاه در خانه ای‬ ‫قرآن تالوت شود‪.‬امور آن خانه بر اهلش آسان میشود خیرش افزایش‬ ‫مییابد و ساکنان آن در برکت و رفاه قرار میگیرند و هرگاه در خانهای‬ ‫قرآن تالوت نشود تنگ دستی بر اهلش چیره می شود خیرش کاهش‬ ‫مییابد و ساکنان آن در فقر و کمبود قرار میگیرند‬ ‫شایسته است تالوت قرآن با طهارت ترتیل شمرده شمرده خواندن و‬ ‫صوت نیکو و حزین باشد‪.‬همچنین مستحب است قاری قرآن در آغاز‬ ‫تالوت حتی قرائت یک آیه «اعوذ باهلل ‪.‬من الشیطان الرجیم بگوید؛‬ ‫چنان که قرآن در این باره میفرماید ‪:‬‬ ‫فَإذَا قَ َرأتَ القُرآنَ فَاستَعذ باَلل منَ الشی َ‬ ‫طان الرجیم ‪.‬‬ ‫پس چون قرآن میخوانی از شیطان مطرود به خدا پناه بر‬ ‫نیز باید هنگام تالوت ادب حضور در پیشگاه کتاب خدا را رعایت نمود‬ ‫و آن را وسیله صعود به مراتب عالی علم‪ ،‬عمل و انس بیشتر با قرآن‬ ‫قرار داد‪.‬‬ ‫سه‪.‬درک معانی و مفاهیم قرآن‬ ‫آنان که قادر نیستند صرفا با تالوت آیات معانی قرآن را نیز دریابند‪،‬‬ ‫میباید با ترجمه آیات با سه درک معانی و مفاهیم قرآن مفاهیم اولیه‬ ‫مورد نظر قرآن آشنا شوند و بدین وسیله نوعی ارتباط معنادار با قرآن‬ ‫برقرار کنند‪.‬‬ ‫با این گام انسان مؤمن قادر خواهد شد با بسیاری از مفاهیم پیام ها‬ ‫دستورالعمل ها نکات اخالقی عبادی و داستانهای پیامبران آشنا شود‬ ‫نیز در همین مرحله میتوان درباره به مجموعه ای از ویژگیهای زندگی‬ ‫دنیوی ‪،‬برزخ جهان آخرت بهشت دوزخ و ‪....‬شناختها دست یافت ‪.‬‬ ‫مهم ترین زمینه های الزم برای گام نهادن در این مرحله آشنایی با‬ ‫زبان و ادبیات عرب و آگاهی از لغات و مفردات الفاظ قرآن کریم‬ ‫است؛ زمینه هایی که فراهم ساختن آنها نه تنها شرط اصلی برای ورود‬  ‫به مرحله درک مفاهیم و معانی ‪،‬قرآن که اساس ورود به مراحل‬ ‫پیشرفته شناخت قرآن نیز به شمار می آید‬ ‫در صورتی که فراهم ساختن این ابزار برای برخی ممکن ‪،‬نباشد‬ ‫مراجعه به ترجمه های قرآن و مطالعه دقیق آنها سودمند است با گام‬ ‫نهادن در این مرحله‪ ،‬یقینا راه برای انس و ارتباط آگاهانه و هدفمند با‬ ‫قرآن گشوده میشود اما بیشک آنچه به دست می آید از جامعیت انسجام‬ ‫و ژرفای کافی برخوردار نیست در این مرحله برخی از مفاهیم و‬ ‫پیامهای قرآن شناخته نمیشوند و دریافتهای ما نیز از شناخت اولیه و‬ ‫ابتدایی فراتر نمی رود‪.‬‬ ‫به هرروی ‪,‬تالش برای درک معانی و مفاهیم آیات گام بزرگی برای‬ ‫رسیدن به شناخت جامع تر و ژرفتر قرآن به شمار میرود برخی‬ ‫صحابه که قرآن را از محضر پیامبره می آموختند چنین گزارش کرده‬ ‫اند که آنان ده آیه را از آن حضرت فرامی گرفتند اما پیش از پرداختن‬ ‫به ده آیه دیگر میکوشیدند تا آنچه از علم و عمل در آن آیات بود‬ ‫بیاموزند‪.‬‬ ‫چهار‪.‬تفسیر قرآن‬ ‫شناخت جامع و منسجم مفاهیم و پیامهای قرآن در گرو تفسیر آن است‪.‬‬ ‫در این مرحله با استفاده صحیح از ابزارها و فراهم ساختن مقدمات‬ ‫الزم شناخت ما از مرحله ابتدایی فراتر می رود و به شکل گیری یک‬ ‫اندیشه نظام مند قرآنی می انجامد‪.‬‬ ‫در پرتو ‪،‬تفسیر ارتباط معنایی بسیاری از آیات آشکار میشود به سخن‬ ‫دیگر‪ ،‬بسیاری از آیاتی که پیش از این از هم جدا و پراکنده بودند بدین‬ ‫رو کنار هم قرار میگیرند و به دنبال آن مفاهیم و آموزه های جدیدی‬ ‫زاییده میشود‪.‬‬ ‫تفسیر قرآن اگر براساس شرایط و ضوابط ضروری این علم صورت‬ ‫گیرد اندیشمند مسلمان را قادر میسازد تا به دیدگاههای قرآن درباره‬  ‫مسائل و موضوعات گوناگون مورد نیاز بشر ‪ -‬در عرصه های‬ ‫مختلف دست یابد و از سویی این امکان را فراهم میکند که خود نیز در‬ ‫عرصه اندیشه و عمل نمونه یک انسان قرآنی باشد‪.‬‬ ‫در این مرحله افزون بر شناخت واژگان و ترکیب ‪،‬جمالت فراهم‬ ‫ساختن ابزارهای دیگری از قبیل آگاهی از شأن نزول آیات علوم‬ ‫‪،‬قرآنی دانش ادبیات عرب‪ ،‬علم منطق روایات و سنت معصومان و‬ ‫برخی علوم دیگر نیز ضرورت مییابد تا در پرتو آن‪ ،‬مفسر به تفسیر‬ ‫به رأی مبتال نگردد در حقیقت تفسیز نوعی تالش فکری است تا مفسر‬ ‫به وسیله آن به پیام ها‪ ،‬هدایتها و طرح جامع قرآن آگاهی یابد به یقین‬ ‫این تالش فکری ‪ -‬همانند هر تالش فکری دیگر ‪ -‬بدون برخورداری‬ ‫از ابزارهای الزم هرگز ممکن نمی گردد‪.‬‬ ‫تفسیر را از آن جهت ارجمندترین علوم دین شمرده اند که از یک سو‬ ‫فرد را به صورت مستقیم با کالم خداوند مرتبط میکند و از دیگر سو‬ ‫ذهن و زندگی انسان را رنگی دیگر می بخشد‪.‬‬ ‫پنج‪.‬تدبر در قرآن‬ ‫مراتب گذشته هریک در جای خود دارای اعتبار و ارزش خاصی‬ ‫است‪.‬انسان مسلمان برحسب تواناییها زمینهها و امکانات خود میتواند‬ ‫در برخی از این مراتب و یا همه آنها گام بردارد‪.‬‬ ‫پس از توفیق در طی مراتب پیشین نوبت به مرتبه «تدبر» میرسد‪.‬‬ ‫تدبر در آیات باالترین نوع انس و ارتباط با قرآن است‪.‬تدبر عبور از‬ ‫سطوح اولیه و مفاهیم ظاهری آیات و ورود اندیشمندانه به الیههای‬ ‫ژرف برای کشف حقایق پنهانی است؛ حقایقی که بدون توجه و ژرف‬ ‫اندیشی بر ما آشکار نمی شود‪.‬‬ ‫قرآن عظمت و بلندای معارف خود را اینگونه به توصیف میکشد ‪:‬‬ ‫علَى َج َبل لَ َرأَیتَهُ خَاشعا ُمتَ َ‬ ‫صدِّعا من خَش َیة َللا ‪.‬‬ ‫لَو أَنزَ لنَا َهذَا القُرآنَ َ‬ ‫اگر این قرآن را بر کوهی فرومی فرستادیم یقینا آن کوه را از بیم خدا‬ ‫فروتن [و] از هم پاشیده می دیدی‬ ‫این توصیف بیانگر بزرگی سنگینی و ژرفای معارف آسمانی قرآن‬ ‫است‪.‬بیگمان گام نهادن در چنین اقیانوس ژرفی از یک سو نیازمند‬ ‫ژرف اندیشی و از سوی دیگر در گرو دل سپردن به انوار وحی و‬ ‫گشودن قلب بر لطایف آیات ‪.‬است در حقیقت تدبر جریانی فکری ‪-‬‬ ‫روحی است که از نوعی ارتباط میان عقل و قلب پدید می آید‪.‬قرآن‬ ‫کریم درباره اهمیت تدبر می فرماید ‪:‬‬ ‫علَى قُلُوب أَقفَالُ َها‪.‬‬ ‫أَفَ َال یَتَ َدب ُرونَ القُرآنَ أَم َ‬ ‫آیا به آیات قرآن نمی اندیشند؟ یا مگر] بر دلهایشان قفلهایی نهاده شده‬ ‫است؟‬ ‫اركَ ل َیدب ُروا آ َیاته َول َیتَذَ َك َر أُولُو اْلَل َباب‪.‬‬ ‫كتَاب أَنزَ لنَاهُ إلَیكَ ُم َب َ‬ ‫[این] کتابی مبارک است که آن را به سوی تو نازل کرده ایم تا‬ ‫درباره] آیات آن بیندیشند و خردمندان پند گیرند‬ ‫امام علی ژرف اندیشی در قرآن را بهار دل ها دانسته است‪:‬‬ ‫و قرآن را بیاموزید که آن زیباترین سخن است و در آن ژرف بیندیشید‬ ‫که بهار دل هاست ‪.‬‬ ‫در پرتو ‪،‬تدبر قرآن جانی دوباره میگیرد و اسرار نهفته آن آشکار می‬ ‫شود‪.‬اینجاست که نه فقط آیه ها که زیروبمها نیز به سخن میآیند و‬ ‫هریک ‪،‬پیامی نکته ای‪ ،‬داللتی‪ ،‬لطیفه ای و رازی را با مؤمن ژرف‬ ‫اندیش باز میگویند‪.‬در این مرحله دیگر هیچ سخنی حکایتی بشارتی و‬ ‫انذاری در قرآن کهنه و غریبه نمی نماید و همه یکپارچه پیام‪ ،‬لطف‪،‬‬ ‫شفا رحمت و شفقت می‪.‬شوند با تدبر در قرآن است که آدمی در شمار‬ ‫پرهیزکاران قرار میگیرد؛ آن گونه که امیرمؤمنان در توصیف اینان‬ ‫آورده است‪:‬‬  ‫در دل شب قدمهایشان را استوار ‪،‬ساخته در حالی که قرآن را جزء‬ ‫جزء و با تفکر و اندیشه تالوت میکنند با قرآن جان خود را محزون و‬ ‫دوای دردشان را از آن طلب می نمایند پس هرگاه به آیهای گذر کنند‬ ‫که در آن تشویقی است‪.‬به شوق پاداش به آن روی آورند و جانشان از‬ ‫شوق به سوی آن پرکشد و گمان دارند که نعمتهای بهشت در برابر‬ ‫دیدگانشان قرار دارد و هرگاه به آیهای گذر کنند که ترس از خدا در آن‬ ‫‪،‬باشد گوش دل به آن میسپارند و گمان میبرند که شرار شعله های آتش‬ ‫جهنم و نعره آن در گوششان طنین انداز است؛ پس قامت خم میکنند و‬ ‫پیشانی و دستها و پاها را بر خاک میگذارند و از خدای بزرگ آزادی‬ ‫از آتش جهنم را طلب میکنند‬ ‫تدبر در قرآن جان مؤمن را چنان با حقیقت و روح قرآن مأنوس میکند‬ ‫که در برابر آن مراتب دیگر انس با قرآن کوچک جلوه میکند؛ چنان‬ ‫که امام علی می فرماید‪« :‬آگاه باشید که قرائت قرآن هنگامی که در آن‬ ‫تدبر نباشد هیچ خیری ندارد‪.‬‬ ‫شایان ذکر است که تدبر در قرآن نیز خود درجاتی دارد که برحسب‬ ‫کمیت و کیفیت تدبر متفاوت است‪.‬بی شک ژرف اندیشی در یک آیه یا‬ ‫یک سوره و یا بخشی از قرآن ?