Teorija i historija arhitekture - II parcijala PDF

Teorija i historija arhitekture – II parcijala Egejske arhitekture Egejski kulturno-umjetnički krug obuhvata ostrva i obale Egejskog mora, područje nekadašnje Troje, pokrajine Frigiju, Lidiju, Kariju i Likiju, ostrvo Krit, područje Grčke sa Peleponezom i Južna Italija, kasnija Magna Grecija Božans...

Teorija i historija arhitekture – II parcijala Egejske arhitekture Egejski kulturno-umjetnički krug obuhvata ostrva i obale Egejskog mora, područje nekadašnje Troje, pokrajine Frigiju, Lidiju, Kariju i Likiju, ostrvo Krit, područje Grčke sa Peleponezom i Južna Italija, kasnija Magna Grecija Božanstva ne upravljaju cjelokupnim ćivotom ljudi, oslobođeni su straha božanstva a to je značajno oticalo na umjetnost i kulturu. Egejska kultura je kultura bronzanog doba u kome se razlikuju tri perioda: Stariji, Srednji i Novi period. Egejska umjetnost prva dva perioda ima centar na Kritu, a u trećem periodu je Mikena i drugi gradovi kontinentalne Grčke, da bi kasnije, nakon invazije Doraca centar egejske kulture bio prenesen u maloazijske pokrajine. Društveno ekonomski poredak je u svim pokrajinama egejskog kulturnog kruga prošao razvoj od rodovske zajednice do robovlaasničkog poretka, a državna organizacija je imala sličnosti sa državama Egipta i Mezopotamije. KRIT Ostrvo na raskršću puteva koji vežu Grčku i Malu Aziju sa Egiptom, a preko Sirije sa Mezopotamijom. Krit je izložen orijentalnim uticajima zbog svog položaja. Odsustvo sakralne arhitekture, kao dokaz o originalnim crtama ove umjetnosti. Nisu uopšte gradili hramove. Minoska epoha na Kritu: Kritska arhitektura nosi dvorski pečat. Prve palate se grade na kritu oko 2000 g pne. Sve što predstavlja karakteristiku kritske arhitekture vezano je za palatu. Ova epoha je nazvana po kralju Minosu, i ona traje do oko 1400. g pne Religija Religija je bila vezana za egipatsku, ali u životu ovin aroda nije imala istu ulogu kao u Egiptu i Mezopotamiji, pa je arhitektura tako dobila profani karakter Materijali, konstrukcije i arhitektonske forme Krečnjak – glavni materijal u monumentalnoj arhitekturi Od sirove gline pravljen je i ćerpič, a od pečene gline posuđe, te cijevi za vodovod i kanalizaciju Drvo – upotrebljavano ono sa Krita za obične gradnje, a za bilje je uvoženo drvo kedra i kiparisa sa sicilije Građene su tavanice od drvenih greda i oblica, a zidovi palata su bile od kamena klesanaca srednjih veličina dobro obrađenog. U zidnim konstrukcijama bilo je većih i velikih klesanaca dužine do 4m. KIKLOPSKI ZIDOVI – karakteristika svih egejskih arhitektura, to su megalitni zidovi građeni od nepravilnih oblika klesanaca, u velikoj debljini Svođenje palata nije primjenjivano, a konstrukcija svoda i kupola je primjenjivana u grobnoj arhitekturi Pošto su palate imale ponekad i dva sprata, spratovi su bili od lakših materijala poput ćerpića i drveta, a to nam govori to što nema ostataka tih spratova. Stup – konstruktivni i dekorativni element u kritskoj arhitekturi palata. Upotrebljivan kao nosač stepeništa ili u natkrivenom kvadratičnom trijemu palate koji je bio intiman i ljubak arhitektonski prostor u mjerilu čovjeka i napravljen za čovjeka. Karakterististična arhitektonska forma – stup sa trupom koji se sužava prema bazi i sa kapitelom koji ima kvadratičnu ploču i jedan jastučasti dio. Arhitekonski spomenici Kraljevske palate Najviši nivo Kritske arhitekture. Osnovna dispozicija palate nastala je pod uticajem mezopotamske palate, čiji se prostori razvijaju oko unutrašnjeg dvorišta. Osnovni princip kompozicije je potpuna asimetričnost i velike dimenzije svih dijelova. Prizemni dio palate je od kamena, i ono je bilo kao podnožje za spratove izgrađene od lakših materijala. Osobina ovih palata je izgradnja na raznim visinskim nivoima, koji su savlađivani monumentalnim stepeništem. Palata nije jedinstvena arhitektonska kompozicija nego je sastavljena od viđe dijelova, manje ili više uspješno povezanih. Mala palata u Knososu – najbolji izraz kritske arhitekture. Svi dijelovi ove palate su izgrađeni u manjem mjerilu, a prostori dimenzionirani prema veličini čovjeka, a ne kao izraz politčike moći kralja što je je slučaj kod Velike kraljevske palate u Knososu. Stupovni trijemovi i stepeništa poduprta stupovima su specifičnost kritske arhitekture. Stupovi su bili bojeni, a unutrašnji flavni prostori bili su ukršavani zidnim freskama. Između 17 i 15. vijeka izrađene su najznačajnije palate: Velika i Mala u Knososu, vila u Hagia-Triadi U razvitku kritske palate možemo da pratimo nastojanje da se ogromnost zamijeni manjim arh, prostorima koji odgovaraju ljudskoj figuri, a monumentalnost irazom životne radosti. Nadgrobna arhitektura Sakralna arhitektura predstavljena grobnivama. Tumulus – najčešći tip grobnice, sastavljen od niskog valjka na kome leži kupa. Unutarnji prostor pokriven šiljatom kupolom, koja je konstruisana ispuštanjem slojeva kamenih klesanaca. Drugi tip grobnice – grobnicau stijene, potkupolni prostor je isklesavan u stijeni MIKENA Nosilac mikenske civilizaciju su ahajci, jedno od grčkih plemena koje je pokorilo najsstarije grčke stanovnike Pelazge. Mikenska arhitektura nosi svoj naziv prema gradu Mikeni, čiji se razvoj odvija u trećem periodu egejske kulture. Karakteristika društveno ekonomskih odnosa mikenskog peripda je raspadanje rodovske zajednice i početak robovlasništva sa posve istim crtamakao na Kritu. Političko uređenje karakteriše postojanje više država sa centrima utvrđenim gradocima kakvi su bili Mikena, Tirins i dr. Nisu gradili hramove, jer religija Ahajaca nije zahtijevala posebne zgrade za obavljanje vjerskih obreda. Mikenska kultura je nastala pod direktnim uticajem Krita i znači njen nasstavak. Materijali i konstrukcije: Kamen, drvo i zemlja – osnovni građevinski materijali Najveći broj mikenskih spomenika je bio sagrađen od kamena. Drvo je upotrebljavano za tavanice i krovne konstrukcije. U mikenskoj epohi u zidanim kosntrukcijama upotrebljavani su ogromni klessanci, po kojima su ovakvi zidovi nazvani kiklopski. Klesanci su u mikenskoj arhitekturi težili i do 5 tona, a primjena kiklopskih zidova je došla do izražaja mikenskoj arhitekturi. Najveći broj mikenskih građevina ima ravnu drvenu tavanicu, a šiljata kupola je primjenjivana kod izgradnje okruglih kamenih grobnica, kupola je izrađivana ispuštanjem slojeva klesanaca. Monumentalnije kapije su imale otvor u obliku trapeza, čija je gornja stranica bila uža kako bi lakše nosila teret iznad portala. Ovi portali su izvedeni iz tri monolitne grede. Ispuštanjem slojeva iznad nadvratnika stvoren je trougaoni otvor, lažni kosi luk, koji je služio za rasterećenja koje je vršeno sistemom horizontalnih greda. Stup je preuzet iz Kritske arhitekture, isti je kao i na Kritu, ali njegova primjena je vezana isključivo za mikensku stambenu kuću. Polihromna dekoracija stupova je bogatija nego na Kritu. Drvo se koristilo i za izvedbu krovova, najčešće dvodonih. Od drveta u građeni i strupovi u manjim stambenim zgradama – megaronima. Arhitektonski spomenici Utvrđeni dvorci: Zbog konstantnih ratova bilo je nužno utvrđivanje dvoraca. Utvrđenje je bilo opasano kiklopskim zidinama. Vrlo nepravilnog oblika prilagođenog terenu. Osnovnu karakteristiku dispozicije dvorca čine zasebne zgrade – megaroni , orijentisani prema unutrašnjim dvorištima i naglašeni ulazni dio – propileji. Posve novo je uvođenje megarona od kojih je dvorac sastavljen. Megaroni su jedan od drugog rastavljeni uskim natkrivenim ili nenatkrivenim hodnicima i svaka za sebe čini zaseban objekat, a svi zajedno sačinavaju palatu. Pravougaoni tlocrtni oblik megarona upućuje na njegovo porijeklo iz drvene kuće. Megaron je sastavljen os ulaznog trijema koji u Troji nema stupova, te od jedne ili dvije pravougaone prostorije. Ulazni dio utvrđenog dvorca – lavlja kapija mikenskog utvrđenog dvorca Nadgrobna arhitektura Sakralna arhitektura dostigla najviši domet gradnjom grobnica. Tip podzemne grobnice okruglog tlocrta, pokriven kupolom Atreusova riznica – najbolji primjer ovog tipa mikenske grobnice. Glavni prostorj je okrugle osnove oko 14 metara prečnika, pokriven je šiljatom kupolom. Naglašen portal i aksijalno postavljen prilazni put usječen u stijeni, kiklopski zidan, je uvertita u doživljaj unutrašnjeg velikog monumentalnog prostora. Atreusova riznica – vrhunac mikenske arhitekture MALA AZIJA Frigija, Lidija, Karija i Likija Najveći značaj Male Azije je u njenoj posredničkoj ulozi, prenošenja istočnih i zapadnih uticaja jednih na druge. Nosioci kulture bila su plemene srodna grčkim. Pokrajine Frigija, Lidija, Karija i Likija su državice, od kojih je najveću moć dosstigla Lidija. Državna organizacija – slična mikenskoj, društveno ekonomski poredak – robovlasnički. Religija nije igrala značajnu ulogu u kulturi. Mala Azija je imala mnogo skromniju u logu u Egjeskim kulturama. Materijali i konstrukcije Kamen i drvo – najviše uticaja na izgled maloazijske arhitekture Arhitektura drveta – Frigija i Likija. Stambene kuće od drvene konstrukcije, pravougaonog tlocrta. Građene su i stambene kuće orijentalnog tipa sa unuteašnjim dvorištem, za njih je glavni materijal bio ćerpič. Maloazijska egejska arhitektura stvara prostore pokrivene ravnom drvenom i kamenom tavanicom ili kamnim svodom. Nisu gradili kupole za pokrivanje okruglih grobnica. Utvrđenja Bit-hilani – tvrđavski sistem koji je obogaćen izgradnjom ulaznog složenog dijela sa bočnim niskim tornjevima i zatvorenim prostorima između njih. Kiklopski zidovi i primjena svodova su glavne osobine ovih tvrđava. Nadgorbna arhitektura Grade se dva tipa grobnica : slobodnostojeće i grobnice u stijeni Prvi tip je u vidu tumulusa u svim pokrajinama, najpoznatije su Alijatova i Tantalova grobnica. Slobodnostojeće grobnice u Likiji imaju specifičan ovlik drvene stambene kuće na visokom postolju, izvedene od kamenog monolita. Grobnice u stijeni u Likiji imaju fasadu drvene kuće sa svim detaljima drvenih konstrukcija, veza i krovova. Ovdje se pojavljuju najstariji timpanoni. Unutarnji prostori grobnica – skromnih dimenzija, simetrično tretirani. Motivi dekorativne plasstike u kamenu imaju orijentalno porijeklo. Grčka Državnu organizaciju je karakterisalo primitivno, opštinsko uređenje u okviru grada – države, tj polisa: Grčki grad postaje veći: osim utvrđenja – akropole – koja se nalazi na vrhu brežuljka koji dominira okolinom, stvara se i drugi dio grada sa centralnim trgom – agorom. Takve grče države bile su Sparta, Atina, Arqos i druge. Teritorij Grčke se stalno širio sstalno se širio kolonizacijom, i te kolonije su nicale na obalama Male Azije i u njenoj unutrašnjosti u pokrajinama Egejske kulture: Frigiji, Lidiji, Kariji i Likiji. Jake kolonije osnivali su Grci u Južnoj italiji – Magna Greciji i na Siciliji. Grčka kolonizacija uhvatila je i udaljenije obale Sredozemnog mora, obale Mramornog i Crnog mora. Postojale su grčke kolonije i na našoj jadranskoj obali. Ove kolonije su bile povezane trgovinom. Pomorstvo Grka razvilo se prvo zbog održavanja veza sa ostrvima egejskog arhipelaga, na koje je vrlo rano doprlo grčko stanovništvo. Do 8. vijeka pne zemljoradnja, vinogradarstvo i stočarstvo su bile glavne privredne djelatnosti, a kasnije je trgovina, zbog razvitka pomorstva. Atina – najbolja trgovačka i ratna flota, Sparta – najveća snaga na kopnu Uticaji na grčku kulturu i arhitekturu zemalja srednjeg vijeka su svedeni na detalje, a nisu uticali na cjelokupnu kulturu i arhitekturu Grk je svoje shvatanje o svijetu izgradio na osnovi humanizma, koji stavlja čovjeka u centar svih zbivanja. Božanstva je sveo na vlastitu mjeru, i sebe je stavio u centar duhivnog dvijeta. Grk – trgovac i putnik je realan, i nije vezan za prošlost i tradiciju. Služi se simbolikom, i stvara duhovni i fizički svijet po svojoj mjeri. Na osnovu ovih principa formirana je grčka arhitektura kojoj su sastavni i nerazdvojni dijelovi bili skulptura i slikarstvo. Bazileus: Uređenje polisa kojem su grci dali svoj pečat. U najstarijem grčkom periodu, na čelu države je bio vojskovođa, vrhovn sudija i prvostveštenik (bazileus), čija je vlast bila ograničena pravima koji su imale Bule – savjet sastavljen od starješina moćnih porodica i agora – narodna skupština sastavljena od svih slobodnih i odraslih muškaraca, ratnika. Demokratija – Perikle Grče državice su prošle razvitak od primitivnog monarhističkog uređenja i vlasti aristrokratije, preko republičkog uređenja i demokratske uprave do apsolutne vladarske vlati Aleksandra Makedonskog. Arhitektura je nastavila tradiciju Mikene, sa akcentom na humanizaciji, što se ogledalo na ljudskom mjerilu arhitekture. Grčka država Aleksandra Makedonskog: Postaje grčko svjetsko carstvo, žarište grče kulture preneseno na istok i dovelo do spajanja kultura Istoak i Zapada. U njegovo doba, dolazi do jačih uticaja Istoka, no uticaj je ograničen ssamo na detalje. Religija: Grci su humanizirali svoje bogove, i dali im sve ljudske crte. Religija je predstavljena sa 12 bogova koji žive na Olimpu, sa ljudskim osobinama. Najvažniji bogovi su Zeus, Hera, Atina i Apolon Grci su izuzetbo talentovan narod, i možemo reći da nijedna umjetnost tarog vijeka nije u tolikoj mjeri bila opštenarodna kao grčka. UMJETNIČKE EPOHE Arhajska epoha: U ovoj epohi se izdvajaju tri perioda sa posebnim karakteristikama: Geometrijski period – traje od invazije Doraca i propasti Mikenaca, pa do 8. vijeka p.ne. Naziv dolazi sa šematizovanog geometrijskog oblika sa keramike iz ovog doba. Ostataka monumentalne arhitekture nema. Arhajski period – vrijeme od 8. vijeka pne pa do 5 vijeka pne. Maloazijska Grčka ima vođstvo u kulturi. U skulpturi se pojavljuju monumentalne statue, a u slikarstvu bogato ukrašavanje keramike. Grade se prvi hramovi od kamena, kao što su Herin hram u Olimpiji sa drvenim supovima, Apolonov u korintu, Zeusov u Sirakuzi (dorski hramovi), ostataka jonskih iz ovog perioda nema, ali znamo da su se gradili u maloazijskim gradovima. Za dorski red značajni su gradovi u Siciliji i Južnoj Italiji. Predklasični period – vrijeme između 500. i 450. g pne. Monumentalna skulptura se oslobađa arhajske ukočenosti, ali dorski duh trijumfuje. Polako se pojavljuje i jonski duh. Proporcije hramova su vitkije, a jedinstco skultpure i arhitekture savršenije. (Posejdonov hram, Demetrin i Ceres hram – svi u Pestumu) U ovom periodu pojavljuju se elementi korintskog reda na Siciliji) Klasična epoha Traje od polovnie 5. vijeka do pred kraj 4. vijeka pne. To je period raspada carstva Aleksandra makedonskog, nakon njegove smrti nastaju: grčko-makedonska, sirijsko-mezopotamska i egipatska država. Skulptura se dovodi do savršenstva, atletski tip muške figure, izražavajući kanon najboljih proporcija ljudskog tijela i pokreta. Podjednako njegovan i dorski i jonski red. Arhitektrua je dosegla nivo građevinama Atinske akropole. Najpoznatiji hramovi: Partenon, Tezeion (dorsko), Atene Nike(jonski) i Propileji – kombinacija dorskog i jonskog stiča. Grade se brojni teatri, a Lizikratov spomenik(korintski) i nadgrobni spomenik Nereida(jonski) su predstavnici kulturne arhitekture ove epohe. Usklađeni umjetnički sadržaj i fora, umjetnička namjera i ostvarenje. Helenistička epoha Od perioda 3. vijeka pne do pada Grčke pod Rim. Glavni centri su u Egiptu i (Aleksandrija) i Siriji (Antiohija). Skulptura se realistično razvija i izražava patetiku, a slikarstvo prikazuje figuralne realističke kompozcije i arh dekorom. Arhitektura razvija nove tipove javnih građevina: portioci, gimnazije, palestre, buleterioni. Grade se i monumentalni žrtvenici, hramovi, teatri, stadioni, hipodromi. Stambena arh se mijenja, uvode se orijentalne kuće sa unutrašnjim dvorištem. Poznati hramovi: Dionizijev u Teosu, Zeusov i Artemidin i Magneziji itd. Proprocije u arh pokazuju težnju za povećanom vitkošću i bogatstvom formi. Primjena korintskog stilskog reda. Glavna karatketristika je briljantnost forme u arhitekturi, skulpturi i slikarstvu MATERIJALI I KONSTRUKCIJE U najstarijem dobu – drvo i čerpić (za gradnju drvenih skeletnih zgrada s ispunom od ćerpiča). Drvo se upotrebljavalo za tavanice, krovove i stupove. (stupovi najstarijih hramova) Ćerpič – glavni materijal za gradnju stambenih kuća i gradskih zidova koji su velike debljine. (gradski bedemi Temistogkla, u Atini) Pečena opeka se na prostoru Grčke upotrebljavala tek od pada Grčke pod rimsku dominaciju. Cijevi od pečene zemlje – gradnja vodovoda Crijep od pečene zemlje – do 6. vijeka pne za pokrivanje hramova, kassnije je zamijenjen mermernim pločama. Kamen – glavni materijal, pješčari, krečnjaci i mermeri. (arh klasične i helenističke epohe od raznih vrsta mermera) Malter od gline – za konstrukcije od ćerpiča. Za kamene zidove nije upotrebljivan malter, povezivani su drvenim ili metalnim sponama. Gašeni kreč za dodatkom vode i pijeska – podloga za zidne dekoracije Gips – za unutarnje reljefne dekoracije Olovo – zalijevanje metalnih spona Drvo i kamen uslovili su primjenu tektonskog principa komponovanja. Grčki stup – nastao od drvenog kolca, koji nosi drvenu gredu. Skelet od drveta dozvoljava veće raspone i vitkije proporcije. Nakon prevođenja stupa u kamen Grci zadržavaju iste težnje. Grčka se odrekla luka i svoda, i isključivo je upotrebljavala zidove, stupove i grede. MEGARON – IZVOR GRČKE ARHITEKTURE Najstariji potiče iz troje od drveta i ćerpiča, ssa pravougaonom osnovom. Novi prostor ovdje je trijem sa stupovima koji ima svoju upotrebnu vrijednost, ali komoziciona vrijednost mu je neuporedivo veća. Jednostavnim prevođenjem u kamen – najjednostavniji tip grčkog hrama hram među natama. U visinskom smislu dodato je samo podnožje, drvenim stup je zamijenjen kamenim, a drvena tavanica i krovna streha zadržale su sve osnovne dijelove, kojima su dodati dekorativni oblici. Podmetač na stupu ispod grede razvio se u kapitel, arhitrav – drvena ograda iznad stupova, triglifi – ćela drvenih greda iznat arhitravne grede, a šupljine između nnjih kao metope. Streha je naglađena gejzonom, trougaoni zabat dvovodnog krova prešao je u timpanon koji nosi glavni skulpturalni ukras. Temenos – ograđeni prostor u kojem su vjernici za vrijeme obreda. Tipovi hramova: razvili su se iz hramova među antama: Dovstruki hram mešu antama – dodat ulazni trijem i na zadnjoj strani Prostilos – hram sa redom stupova ispred ulazne strane Amfiprostilost – hram sa redom stupova i na ulaznoj i na zadnjoj strani Peripteros – hram sa stupovnim trijemom na sve četiri strane Monopteros – okrugli hram Peripteralni monopteros – hram sa celom koja ima okrugli stupovni trijem okolo Pseudo – hram sa stupovima koji nisu samostojeći ( može biti – pseudoperipteros i pseudomonopteros) STILSKI REDOVI Grčka pripada jednom stilu, iz kojeg se izdvajaju tri stilska reda prema različitim arhitekotnskim proporcijama i formama. Stup – igra najvažniju u ulogu u grčkoj arhitekturi. Dorski odgovaara muškoj figuri, a jonski ženskoj. Odnos između donjeg promjera stupa i čitave visine stupa bio je osnova proporcionisanja u arhitekturi. Poluprečnik stupa je modul, i njime su određivali sve veličine građevine. Kod grčkog monumenta unutarnji prostor je podređen vanjskom, tj sva pažnja pri uređivanju prostora se usmjeravala na vanjski prostor. Grčka kolonada – niz monumentalnog izraza dobivenog alterniranjem punog i praznog i elemenata koji nose i koji su nošeni. Dorski red Sačuvao je konstruktivne i oblikovne elemente megarona. Po vertikali kompozicija stupa je pdoijeljena na podnožje – stereobat, stup – kolumna i grednik. Stereobat: Tri stepenika, pod iz kojeg izlazi stub se zpve stilobat. Stereobat zbog velike visine članaka nije pravo stepenište, nego se pravo nalazilo sa ulazne strane i bilo je urezano normalne visine u stereobat. Stup: Podijeljen je na dva dijela, stablo i kapitel. Kapitel se sastoji iz tri elementa: abakus – kvadratična ploča, ehinus – tijelo stupa, trahelij – vrat kapitela koji je od stabla stupa odvojen hipotrahelijem – jednim ili više horizontalnih žljebova. Trup dorskog stupa ima kanelire (vertikalne užljebine), broj kanelura varira od 16 do 24, najčešće 20. Zid je izveden od pravilnih klesanaca, pri dnu ima profilisanu bazu, a ispod plafona profilisani vijenac. Čelo zida – anta – ima istu bazu kao duža strana zida, a kapitel ante sastoji se od gornje ploće koja odgovara ploči abakusa, ispod koje se nalazi dorski kimation. Anta nema entazisa. Grednik se sastoji od arhitrava, gejzona – vijenca i friza. Arhitrav – greda sastavljena od tri dijela koja povezuje stupove. Sasstoji se od tenia – završnog članka, regule – pločice koje nose šest kapljica – guta. Friz sačinjavaju triglife, koje odgovaraju čelima drvenih greda u tavanici megarona i metope, ploče ukrašene reljefima koji stvaraju šupljine između triglifa. Vijenac – naznačen je istaknutom pločom gejzona, koja s donje strane nosi mutule sa gutama koje su postavljene iznad triglifa i u osnovi iznad metopa. Vijenac je završen dorskim kimationom u vidu niza savijenih listova. Pad dvovodnog krova završava – sima, koja ima funkciju oluka za sakupljanje kišnice i na njenoj donjoj strani se nalaze kamene lavlje glave koje izbacuju vodu iz sime. Pad krova i horizontala gejzona zatvaraju troguaoni timpanoni na čijim uglovima su akroterije u vidu stilizovanih palmeta. Pokrivač krova sačinjavaju solene (mermerne ploče) čiji su sastavi pokriveni kalipterama koje su slične kanalicama. Osovinski razmak srednjih stupova su 2 širine metopa i 2 širine triglifa, a rastojanje između osovina krajnjih stupova je 2 širine metopa i jednu širinu triglifa. U klasičnoj epohi, visina stupa je iznosila 11 modula, a u klassičnoj 15 modula. Jonski red Pojavljuje u dva vida: atički jonski red i azijski jonski red. Atički je iznosio od 15 do 18 modula, a azijskog oko 20 modula. Kompozicija po vertikali je ista kao kod dorskog. Stup ima bazu trup i kapitel sa volutama. Grednik iako kao i dorski ima arhitrav, friz, vijenac, bitno se razlikuje od dorskog. Baza je sastavljena od kvadratne ploče – plinte, torusa i trohilusa. Trup stupa ima blaži entazis, a kanelutr imaju polukrućni presjek, međusobno se ne dodiruju. Kapitel je sastavljen od zakrivljenog abakusa i voluta na uglovima. Na prednjoj strani volute su povezane jonskim kimationom, reljefnim ornamentom sastavljenim od jajastih oblika. Visina voluda je 1 modul, a visina abakusa 1/5 modula. Arhitrav ima tri članka, a završen je lezbijskim kimationom. Friz je bez triglifa i metopa. Bez ukrasa ili je ukrašen u reljefima. U vijencu se pojavljuje jonski kimation. Korintski red Bogatiji oblik jonskog reda. Glavna razlika im je u kapitelu. Korintski kapitel ima oblik okrugle košare koja se širi prema vrhu poput egipatskog otvorenog papirus kapitela. Grci nikada nisu primjenjivali korintski koliko dorski i jonski. Stereobat isti kao jonski. Baza i trup stupa ssu isti kao kod jondkog reda, i visina uglavnom odgovara visini jonkog. Kapitel ssastavljen od jezgra u obliku papirus otvorenog kapitela, oko kojeg je u dva reda postavljeno po osam akantusovih listova. Visina kapitela je oko 2 cijela i trećina modula. Grednik je obogaćen redom konzola u vidu stilizovanih , u volutu savijenih listova. Smješten je ispod ploče gejzona, iznad zuboreza. Arhitrav i Friz su isti kao kod jonskog reda. Friz u pravilu skultpuralno ukrašen. Polihromija u grčkoj arhitekturi Hramovi su ukrašavani bojama, ali nikada nisu bili u potpunosti obojeni. Bojom su isticani samo pojedini članci grednika. Upotrebljavane su crvena, žuta, plava i zelena. Triglife i mutule – plava, čeli gejzona crvena, gute žuto – zlatna, listovi kimationa – crvena ili zelena, a anuli ponekad crveno. ARHITEKTONSKI SPOMENICI STAMBENA ARHITEKTURA Megaron je jedini oblik grčke stambene kuće u arhajskoj i klasičnoj epohi. Građen od ćerpiča i drveta. Grci nakon Aleksandrovih osvajanja na istoku usvajaju tip kuće sa unutrašnjim dvorištem, a grci su je obogatili dodavanjem trijema na stupovima koji uokviruje dvorište. Megaron je uticao na stvaranje grčke ssakralne arhitekture, a grčka kuća sa unutrašnjim dvorištem i trijemom – peristilom na građevine državne uprave i gimnazione. Nisu građeni monumentalni dvorci, niti palate. Društveni život u grčkom gradu odvijao se na trgu – Agori. Akcent je bio na gradskoj arhitekturi, na građevinama koje su služile čitavom stanovništvu i grada i njegovom javnom i društvenom životu. HRAMOVI Nisu imali zadatak da u sebe prime vjernike, nego su oni bili oko hrama, u ograđenom prostoru – temenosu. U hramu je bila samo statua boga kojem je posvećen, pa shodno tome prostori hrama nisu veliki. Manji hramovi su imali samo predvorje – pronaos, i prostoriju sa kipom – naos ili cela. Veći hramovi su imali još i riznicu, i na zadnjoj strani posticum, koji je odgovarao pronaosu. Najčešći oblik hrama je bio peripteros i prostilos. Naos – pravougaoni ili okrugli oblik, ne velikih dimenzija, bez prozora, sa ulaznom velikom kapijom kroz koju je i osvijetljena. Kod većih hramova naos je sa dva reda stupova podijeljen na tri broda, a osvjetljenje se vrši kroz otvor na krovu (hipertalno osvjetljenje). Unutrašnjost hrama je tektonski prostor bez pretenzija da djeluje svojom veličinom, nego je vrijednost hrama u njegovom vanjskom izgledu. Arhitektonski izraz grčkog hrama je sveden na dostojanstvenost, ljupskost ili raskoš, a monumentalnost je tražena u načinu određivanja glavnih arhitektonskih elemenatam u ritmu vertikala, u proporcijskim odnosima i u skladnom postavljanju hrama u prirodni amijent. Način temeljenja je određen prema terenu, a najčešće se primjenjivala pravougaona mreža temeljnih zidova na manjim odstojanjima. Kod slabo nosivih terena, temeljni zidovi su postavljani na slojeve pijeska koji su bili debljine i po nekoliko metara. Na trusnim terenima gradili su stereobat na valovitim zidovima, kod kojih slojevi nisu isli horizontalno nego u talasima, kako bi klesanci bili međusobno čvršće povezani. Stub je postavljen na ploču stilobata i sastavljen je od više bubnjeva – tambura, koji su međusobno vezani metalnim klinom i zaliveni olovom. U kamenolomu je isklesan kapitel sa kanelurama na vratu i na najdonjoj tamburi isto, a kanelure entazisa su klesani na licu mjesta jer su tambure osovinski povezane. Arhitravi – klesani u kamenolomu, a manji dijelovi grednika na licu mjesta. Klesanci za zidove su klesani na gradilištu. Princip kurvature – primjena ispupčenih linija umjessto pravaca, kako bi se otklonile neke vizuelne greške. Da horizontala ne bi izgledala ulegnuto, primjenjivane su krive linije, te da stup na uglu koji nema pozadinu zid nego nebo, ne bi izgledao tanji, građen je nešto deblji od ostalih i odstojanje os susjednog bilo je manje nego u sredini. Dorski hramovi – Herin hram u Olimpiji, Apolonov hram u Krointu, Zeusov u Olimpiji, Rezeion na atinskoj agori itd.. Partenon : Najviši domet gradnje za dorski stilski red. Arhitekti Iktinos i Kalikrates. Partenon je peripteros s 8x17 stupova, 30,80mx69,50m, izveden je od mermera. Postavljen je na najvišem dijelu Akropola, a posvećen je boginji mudrosti Atini Partenos. Naos je podijeljen na tri broda, i tu je bila statua Atine oko 12m visine. Iza naosa se nalazi riznica, opistodomos, prosstorija sa četiri stupa koji nose tavanicu. Na ulaznoj strani je otvoreni pronao na šest stupova, a na zadnjoj postikum takođe ssa šest stupova. Modul partenona iznosi 95 cm, i ukupna visina mu je 19.71 m Jedan je od najvećih Grčkih hramova, a on svojim dimenzijama predstavlja sskladan akcent kamenog brijega Akropole. Timpanoni – rođenje boginje Atine i prepirka Adine i Posejdona o vladanju Atikom Metope – borba Kentaura sa Lapitima Friz cele – reljef sa povorkom mladih djevojaka koje na praznik Panateneja daju Atini nov ogrtač. Skulptor je Fidije. Jonski hramovi Erehteion na atinskom Akropolu Atena Nika na atinskom Akropoplu Hram atene polias u Prieni Hram Artemiuije u Magneziji Erehteion Isto mjesto kao Partenon među dorskim, pripada atičkom jonskom redu, vitkije proporcije i bogatiji ukrasi. Prednji dio je naos sa šest jonskih stupova na ulaznoj strani. Cela ovog hrama ima dimenzije 11,20 – 20m, a modul stupa je 36.5 cm. Na sjevernoj strani ima jedan stupovni trijem, a na južboj strani trijem sa šest ženskih figura (kora/karijatida) Korintski hramovi Najčešći tip hrama – monopterps tj okrugli hram. Tolos u Delfima, spoljni stupovi dorski, a unutarnji korintski Filipeion u Olimpiji – jonski i korintski stupovi, okrugli hram Osim hramova, korintskom redu pripada i Lizikratov spomenik u Atini. Sakralnim građevinama pripadaju i žrtvenici. TEATRI I ODEONI Prvi teatri – sa sjeditištima na kosom zemljištu Teatri su služili za religiozne, politčke i dramske priredbe. Sastoje se od: skeniona – pozornice, orkestre – okrugli plato za razvijanje hora, kavee – gledališta Pozornica: omanja četvrtasta granja ukrašena stubovima na prednjoj strani, služila je kao garderoba i pozadina orkestre Orkestra: između pozornice i gledališta i na njoj su se odvijale predstave, najčešće okrugla, rijetko potkovičasta. Gledalište: najlešće korišten prirodni nagib – u pravilu polukružan. Kamena sjedišta su postavljena jedna iznad drugog, kako bi vidljivost na pozornicu i orkestar sa svakog mjesta. Diazomata – široki prolaz, koji je dijelio gledalište na donji i gornji dip. Paradoi – bočni prilazi Najpoznatiji teatri – Dionizijev u aTini 30.000 mjesta, teatar u Epidaurusu, teatar u Megalopolisu sa 44.000 mjesta. Odeoni Građevine slične teatrima, samo manje i pokrivene. Služile za muzičke priredbe. Ima dva dijela: gledalište (postavljeno u nagibu) i pozornicu. Broj sjedišta se kretao os 200 do 600 GRAĐEVINE ZA SPORTSKA NATJECANJA Za utakmice u trčanju građeni su tadioni. Sastojali su se od gledališta, sa sjedištima kao u teatrima i trkačke staze. Najpoznatiji su bili u Olimpiji, gdje su i održane prve olipmpijske igre sa 45.000 sjedišta. Hipodromi – slične građevine koje su služile za konjske trke i trke sa dvokolicama. I ovdje postoje stazaa i gledalište, ali i jedno i drugo je veće. ŠKOLSKE GRAĐEVINE Gimnazioni i Palestre Gimnazioni – škole u kojima su se omladinci obučavali u raznim granama sporta. Ovi pbjekti potiču iz helenističke epohe, imaju osnovu sa uutrašnjim dvorištem i tijemom koji ga okružuje. Oko dvorišta su poređane razne prostorije za sportove, a u dvorištu je bilo borilište – palestra. Palestra – kvadratično dvorište sa stranicom 30-35m, uokvireno natkrivenim trijemom, uz nju mogu da budu i glavna dvorana, prostorija za vježbanje kožnom loptom, prostor za pranje hladnom vodom i za masažu. DVORANE STUPOVA Građene pod uticajem apadana i takana. Služile su za velike skupove. Takve građevine su Telesterion u Eleuzisu i Terzilion u Megalopolisu. Telesterion Vezan za kult boginje Demetre, kvadratičnog tlocrta sa stranicom cca 52m, sa dorskim trijemom na ulaznoj strani, pokriven je četverovodnim krovom. Tavanice su nosili 7x7 stupova u kvadratičnom rasteru, a uz zidove je bilo postavljeno 3.000 mjesta kao u teatru Terzilion Slična građevina kao i telesterion, osobenost joj je u načinu na kojoj su postavljeni stupovi. U zrakastom su poretku u odnosu na centralni kvadratični prostor, iz razloga da gledaoci koji se nalaze periferno na sjedištima postavljenim u nagibu uz vanjske zidove, mogli vidjeti govornika u sredini. Ulazni dio sa trijemom služio je kao proskenion u teatrzm koji je postavljen u osovini ulaza Terziliona. GRAĐEVINE DRŽAVNE UPRAVE Bulaterioni i Pritaneoni, imaju helenističko centralno dvorište sa trijemom (peristilom) Bulaterion – zgrada senata sa jednom većom dvoranom sa amfiteatralno postavljenim sjedišto,a. Pritaneon – zgrada državnog savjeta u kojoj 50 vijećnika ima službene prostorije. Vijećnici su u prinateonu zajedno ručavali. GRADSKI TRGOVI Društveni i sav javni život odvijao se na gradskim trgovima, agorama. Agore su pravougaonog oblika, dimenzija ovisno od veličine grada. Pravougaoni sistem ulica i blokova je omogućavao gradnju pravilnih trgova u sredini grada. Agore su bile uokvirene dugim trijemovima, sa malim prostorijama za prodavnice, a iza njih su bili htamovi, zgrade državne uprave i dr javni objekti. Monumentalni trijem na trgu – stoa Poznatti gradski trgovi u: Atini, Prieni, Magneziji, Aleksandriji, Pergamonu, Antiohiji NADGROBNA ARHITEKTURA Dosta skromna arhitektura, bez težnje za veličinom i trahjanjem. Najskromniji grob – označen sa zemljanom humkom, a najčešća oznaka je bila grčka stela – uska kamena ploča sa reljefnim prikazom pokojnika na prednjoj strani i završetkom u obliku palmete. Drugi oblik je široka stela sa oblikovanim antama i naznačenom kosinom krova, između anta pozicioniran reljef koji prikazuje pokojnika u prirodnoj veličini, ili neku scenu iz pokojnikovog života Za skupne grobove junacima poginulim u ratu, dizane u veće grobnice u vidu tumulusa. Ovaj oblik grobnica porijeklom je iz mikenskog doba. Najviši umjetnički izraz ovaj oblik grobnice dostigao je gradnjom monumentalne grobnice kralja Mauzolosa. Posebnu vrstu spomenika čine koragijski spomenici, koji su podizani pobjednicima na muzičkim natjecanjima. Najpoznatiji Lizikratov u Atini u korintsskom stilu i sličan ovom je Nereida grobniva u Ksantosu. Oba ova spomenika po svom visokom postolju i gornjoj gradnji podsjećaju na slobodnostojeće likijske grobnive izvedene iz monolitne stijene. RAZLIKUJEMO TRI PREKLAPAJUĆE FAZE U EVOLUCIJI GRČKOG HRAMA: 1.Apsidalna kapela: dominantna u nejasnom periodu koji slijedi nakon dorskog osvajanja kopnene Grčke -domaći karakter, bukvalna funkcija kuće lokalnih božanstava, evidentna je u osnovnoj formi i činjenici da neke uključuju ognjište unutar glavnog prostora. 2. Ova eksperimentalna faza kada je struktura grčkog panteona bila još uvijek nesigurna i grčka nacija neformirana, obilježena je generacijom hramova važnih iz dva razloga –njihove značajne veličine i pojave peristila. Ovaj period, 8. i 7. stoljeće p.n.e. korespondira sa uzdizanjem i ranim uspjehom polisa, kolonizacijom širih razmjera i genezom zajedničke grčke tradicije i vjere. Apsida se napušta u korist striktne pravokutnosti. Kultna soba –cela formirala je tunelski pogled ka statui na samom kraju. Ovaj pogled je mogao biti čist jedino na način limitiranja širine, obimniji prostori zahtjevali bi dodatnu potporu. Peristil nije utjecao na takvu unutarnju postavku. On je imao drugu ulogu –arhitektonskog ekrana, koji mijenja koncepciju od zatvronog tabernakla svete statue ka jednoj primarno prema vani usmjerenoj koncepciji, forma koja je predstavljala SREDIŠNJI PROSTOR I IMAO VIZUALNU VALIDNOST SA SVIH STRANA. Ova promjena u koncepciji je ono što čini rane hramove revolucionarnim – kontinuirani trijem nikada nije bio toliko širok da bi mogao da ima određenu korisnu namjenu. 3. Prelazak na trajni materijal je završen sa invencijom krovnih ploča od terakote kao materijala za pokrov hramova. S obzirom da pločice nisu učvršćivane nego su se držale na mjestu zahvaljući vlastitoj težini, nagib krova je morao da se smanji u odnosu na drvenu konstrukciju, što je vizualno bilo mnogo stabilnije i mnogo više u suglasju sa visinom stubova kraćih krajeva hrama. Ova dva kraja su dizajnirana identično, dodavanjem lažnog trijema na zapadnoj fasadi tako da odgovara onoj na istočnoj. Zidna konstrukcija i ove krovne pločice bile su proizvod vizije koja je zahtjevala novu tehnologiju RIM Etrurci su bili i osnivači Rima, oni su bili organizatori države i nosioci nove civilizacije na području Italije. Davali su svoj pečat cjelokupnom društvenom-ekonomskom sistemu, državnoj organizaciji i kulturi rane epohe Rima. Čak su i ime Rimu dali Etrurci. U arhitekturi, prvi su narod u Evropi koji su konstrukcijama luka i svoda dali dominirajuće mjesto i to je i bio glavni njihov glavni doprinos arhitekturi evropskih naroda. Najpoznatiji etruruski gradovi su bili Červetri, Korneto, Velutonija, Kljuzi. Ovi gradovi nisu nikad bili ujedinjeni u jedinstvenu etrursku državu. Glavno zanimanje Etruraca je bila trgovina i pomorstvo. Što se tiče religije Etruraca bilo je dosta misticizma, to se odrazilo u vjerovanju u zagrobni život, a to je imalo posljedicu u ahritekturi imalo je za posljedicu građenje velikih grobnica. Glavna božanstva koja odgovoraju grčkim: Tina – Zevsu, Kupra – Heri i Minerva – Atini. Misticizam će biti zamijenjen grčkim humanizmom. Grad Rim je nastao ujedinjenjem etrurske, latinske i sabinske opštine 753. pr.n.e. Od nastanka Rima do 510. g. vladali su kraljevi. Od tada do 27. g. rimska država je republika. Carstvo traje do 395. g. i tada se raspada na Zapadno i Istočno. Etrurski pečat je vidljiv na svim građevinama u rimskoj državi, počev od najstarijih iz VII st. pr.n.e, pa do sredine epohe rimske republike. Doba kraljevstva označava potpunu prevlast Etruraca u rimskoj državi i Rim postaje republika. Epoha Republike označava osvajanje Italije i drugih zemalja Sredozemlja. Zauzimaju južnu Italiju i Siciliju, Sardiniju i Korziku. Nakon toga počinju zauzimati države van Italije: Špania, južni dio Galije, istočne obale Jadrana, Makedonija, Grčka, i zapadni dio Male Azije. Međutim, ni ustanci robova i seljaka ne bi mogli da sruše rimsku državu. Najveći udarac Rimu su zadali germanska i slavenska plemena. Germani su uveli feudalni sistem, koji ukida robovlasnički poredak. Razvitak i najviši dio kulture i umjetnosti je vezan za Italiju. Tragovi rimske materijalne kulture su razbacani na 3 kontinenta(Evropu, Afriku i Aziju). Čitav teritorij naše zemlje se nalazio u domenu rimske kulture o čemu svjedoče ostaci građevina(Dalmacija i Primorje). Uslovi za život na Apeninskom poluotoku su bili jako povoljni za ljude i za razvitak stočarstva i italska plemena su postali vješti pomorci, ribari i trgovci. Italja je rudama bila siromašna, ali su bili bogati kamenjem. Religija je bila pod uticajem grčke religije. Zevss postaje Jupiter, Hera-Junona,Atina-Minerva... Rim nije originalan ali je njegov uticaj na druge narode bio jako snažan. UMJETNIČKA EPOHA Etrursko-rimsku umjetnost možemo podijeliti na 3 epohe a to su.: epoha kraljevstva, epoha Republike i epoha Carstva odnosno do Milanskog edikta kojim hršćanstvo uskoro postaje i jedina dozvoljena vjera u rimskoj državi. Epoha kraljevstva je epoha etrurske umjetnosti, Etrurci su bili mnogo kulturnniji i njihov uticaj se još više pojavljuje nakon pobjede Rima nad etrurskim gradovima i još se pojavljuje kada su zauzete zemlje van Italije. Helenistički uticaj na rimsku kulturu je postao dominirajući. U vrijeme pada, utvrđivanje Rima, izgradnja mostova i kanala u Rimu (Etrurci su izgradili čuveni kanal KLOAKA MAKSIMA u Rimu). Po zidanim konstr. i upotrebi lukova i svodova vidimo da su graditelji bili etrurski neimari. Hramovi Jupitera i Veste su iz ovog perioda i također su etrurski. U drugim gradovima grade se utvrđenja sa zasvedenim kapijama(Peruđa), grobnice u obliku tumulusa i ukopane u stijeni, hramovi, stambene kuće, gradske kanalizacije... Epoha Carstva označava vrhunac rimske arhitekture. Za vrijeme cara Avgusta izgrađeni su: Avgustov forum u Rimu, hramovi Panteon i hram Marsa Osvetnika, Avgustov slavoluk, Marcelusov teatar i Avgusova palata na rimskom Palatinu. Nakon Avgusta nastavlja se gradnja monumentalnih građevina. Neon gradi Zlatnu palatu u Rimu, Vespazijan počinje a Titus završava najveći rimski amfiteatar, Koloseum. Domicijan na njemu podiže još jednu etažu. Hadrijan rekonstruiše Panteon i gradi svoj ogromni mauzolej koji je kasnije postao Anđeoska tvrđava. Septim Šever i Karakala su izgradili Karakaline terme, Dioklecijan je u Rimu ostavio termu, a u Splitu svoju palatu. Posljednje građevine grade Maksencije i Konsatntin. Iz doba carevi sačuvani su ostaci u Sjevernoj Africi, Siriji, Splitu,Solinu i u Puli je sačuvan čuveni amfiteatar. MATERIJALI I KONSTRUKCIJE Etrurska gradnja, tako i Rimu su bile od opeke i kamena. Opeka se koristila tek u posljednjem periodu etrurske arhitekture. Glavni materijal koji se koristio je bio kamen. Vrste kamena: tuf, travertin, krečnjak i mermer. Bio je obrađivan u pravilnim i poligonalnim oblicima. Nije korišten nikakav malter kao vezivno sredstvo. Klesanac su vezivali drvenim i metalnim klinovima. Najveći doprinos Etruraca je bilo uvođenje luka, svoda i kupole. Drveta je bilo domaćih vrsta, najviše se koristio u stambenoj arhitekturi(krovne konstr., vrata i prozori). Uvođenje maltera u zidane konstr. značilo je pravu revoluciju. Oblaganje zidova se vrši pravilnim klesancima. Za oblaganje su korišteni i razni malteri. Krajem epohe Carstva građeni su i zidovi od opeke sa malterom(Dioklecijanova terma u Rimu). Rimski lukovi su u pravilu polukružni, akcentirana je peta luka horizontala iz koje počinje krivina luka. Pravougaoni otvori vrata završeni su horizontalnim lukom sastavljenim od klesanaca. Od svodova najčešći je bačvasti svod od kamena, gradili su i krstate svodove. Oni su građeni iznad kvadratnih polja. Najljepši su u Maksencijusovoj bazilici u Rimu. Kupole su Rimljani gradili od osmougaonog i okruglog tlocrta. Rimljani nisu poznavali način pokrivanja kvadrata kupolom. Kupola Dioklecijanovog mauzoleja u Splitu je primjer jajolike kupole konstruisane sistemom lepeza, a kupola Panteona sa nosivim rebrima i horizontalnim prstenovima. Rimljani su jednako pod grčkim i etrrurskim uticajem koristili stup. Rimljani su više stub koristili kao dekorativni element. Posebnu vještinu su Rimljani pokazali u građenju glinenih cijevi za zagrijavanje prostoroija, hipokaustima. Polagali su ih u zidove i ispod podova, a kroz njih je tekao topli zrak. Osnovna razlika između konstruktivnih rješenja grčke i ertrursko-rimske arhitekture je u načinu savlađivanja raspona. STILSKI REDOVI I NJIHOVA PRIMJENA Rimljani su stilske redove uzeli od Grka, samo su jedan red uzeli od Etruraca. Dorski red - stup je dobio stopu, sastoji se od plinte i torusa - u kapitelu profil ehinusa je zamijenjen jonskim kimationima - rimski dorski oblici su vitkiji, visina stupa je 16-17 modula, a visina grede je 4 modula Jonski red - ne razlikuje se puno od grčkog - grčki profili pokazuju veću slobodu, dok su rimski pravilno konstruisani šestarom i svode se na dijelove krugova - vidi se na konstrukciji volute Korintski red - najčešće korišćeni jer su najbolje predstavljali moć rimske države - Grci su tretirali kapitel vrlo slobodno dok su Rimljani uveli pravila za oblikovanje i proporciionisanje kapitela - grednik je također bio bogat ukrasima Toskanski red - oblici ovog reda su uzeli od etrurskih spomenika koji su ipak posudili od Grka i primjenili su ih na svojim hramovima - odlikuje se jednostavnošću - do izražaja dolazi efekat ozbiljnosti i elegancije Kompozitni red - bogatija varijanta korintskog - kapitel je sastavljen od jonskih valuta i akantusovih stilizanovih listova - ova kompozicija nije uspjela Rimski arhitekti su tretirali stilske reove kao dekoraciju i najbolji primjer primjene stilskih redova u rimskoj arhitekturi vidimo na teatrima, amfiteatrima i slavolucima. ARHITEKTONSKI SPOMENICI - STAMBENA ARHITEKTURA Pošto čitava rimska arhitektura nije originalna tako i stambena arhitektura nije ništa drugo. Pod nazivom italske kuće podrazumijevamo etrurusku stambenu kuću. Glavna karakteristika ove kuće je unutrašnje dvorište u vidu atrijuma i bočno postavljene ale, t.j. prostorije bez zida prema atrijuma. Imamo 2 tipa ove kuće: nepokriveni i pokriveni atrijum. Pokriveni atrijum ovoj kući daje bazilikalan karakter. Dim izlazi kroz otvore centralnog dijela konstrukcija koji pokriva atrijum. Kasnije je kuća složenija i sastojala se iz uskog prolaza (mesaulos) koji vezuje oba dijela kuće. Prednji dio je služio za manje intimne funkcije dok se pravi porodični život odvijao u drugom dijelu. Za razliku od ove rimske kuće koja se gradila u gradu na selu su građene ladanjske kuće rimskog boagatša, rimska vila. Rimska kuća je bila zatvorena prema vani, dok je vila bila otvorena prema okolini sa svojim ukrasima i fasadama. Osnova rimske vile je asimetrična dok je gradska kuća uglavnom simetrična. Kuća i vila su se zagrijavale na isti način preko glinenih cijevi. Primjeri ovih kuća su sačuvani u Pompejima i Herkunalumu, a od vila je najpoznatija Hadrijanova vila u rimskom Tivoliju. U sastavu Dioklecijanove palate u Splitu, južni dio je služio za stanovanje. Ovaj dio je bio pravilan pravougaonik i nosi obilježje carske vile. Carske palate su građene na isti način kao i rimske kuće i vile. Glavni njen dio je peristil, pored ostalih prostorija su bile i sudnice, veliki vestabili, prijestone dvorane, terme sa bazenima. Na rimskom Palatinu su sačuvani ostaci palate Flavijevaca. GRADOVI I FORUMI – RIMSKI GRADSKI TRGOVI Kompozicija rimskog grada se sastojala iz dvije glavne ulice koje se sijeku pod pravim uglom i dijele grad na 4 osnovna kvadranta. Ovaj sistem se koristio kod vojnih logora, kastruma a ostali gradovi su imali slobodniju uličnu mrežu. Na području naše zemlje je bilo većih gradova kao: Sirmium (Sremska Mitrovica), Pola (Pula), Parencium (Poreč), Jadera(Zadar), Salone(Solin) i Doklea (Duklja). Najponatiji kastrum je Viminacium(Kostolac). Forumi su bili centri gradskog života i u Rimu i u Grčkoj. Na njih su bili orijentisani bazilike, biblioteke, prodavnica, zgrade državne uprave... U doba Republike je izgrađen prvi forum sa bazilikama Julija i Emilija. Najbogatiji forumi su podignuti za vrijeme Carstva posvećeni carevima. Osnovni oblik foruma je pravougaonik ali su dijelovi njegovih stranica zaobljeni. Svaki veći rimski grad je imao svoj forum na kome se odvijao sav privredni, javni i politički život. HRAMOVI Rimski hramovi su najčešće pravougaonog oblika, ali grade i okrugle i osmougaone hramove. Prostilosti, peripterosi i pseudoperipterosi su najčešći tipovi rimskih hramova. Rimski hram je stan božanstva i čuva kip božanstva kome je hram posvećen. Vjernici su ispred hrama zbog čega prostorija cele ne treba da bude velika. Hram Venusa i Roma u Rimu je peripteros, čije su stranice 30.5 i 86 metara a okrugli hram Panteon pokriven je kupolom raspona 43.5 m. Dioklecijanov mauzolej, pokazuje osmougaonu osnovu i peripteralni oblik a pokriven je kupolom u vidu koncentričnih lukova koji podsjećaju na lepeze. Hram Minerve Medike u Rimu ima tlocrt u obliku desetougaonika pokrivenog kupolom. Od hramova su još poznati: hram Antonina i Faustine, Diskrov hram, Vespazijanov hram, Trajanov hram, hram Konkordije, Vestin okrugli hram u Tivoliju. Rimaki hram se od grčkog razlikuje po visokom podnožju na koji vodi široko monumentalno stepenište prema ulazu i duboki trijem koji je sačinjen od nekoliko redova stupova. I jedno i drugo je uticaj etrurskih hramova. Iako nisu sačuvani etrurski hramovi znamo da su imale 3 vele, visok postament dubok trijem, široko stepenište na ulazu, dvovodni krov, izbačene strehe, u timpanonu skulpture od gline. Rimljani su od Etruraca uzeli postament, stepenište i duboki trijem, ali su bolje primjenili grčke stilske redove. KOMUNALNE GRADNJE Ulice su popločane, a njihova širina ide i do 15 metara. Etrurski grad je primjer ovakve regulacije. Svi etrurski gradovi su bili zaštićeni sistemom bedema i kula. Zidovi su od kamena. Pažnju su posvećali dekoraciji gradskih kapija. Bili su majstori za izradu gradske kanalizacije i primjenjivali su svodne konstrukcije. Veliki kanal Kloaka maksima u Rimu i most Ponte sodo su djela etrurskih graditelja. Za dovođenje vode sa velike udaljenosti u gradove su gradili ogromne mostove, akvadukte. Njihovi mostovi su imali skroman ukras. Ograda je bila puna kamenih ploča, lukovi su naglašavani u vidu arhivolte, stupci su kao ukras dobivaju arh. el. otvora sa polustupovima, grednikom i timpanonom. Primjeri su most kod Riminija i i most San Angelo u Rimu. Rimljani su gradili i drvene mostove. Trajanov most preko Dunava kod Kladova je imao lukove od drveta. Svoja utvrđenja su Rimljani gradili na granicama svoga casrtva. Rimljani kao i Etrurci ukrašavaju samo kapije. Rimljani grade kapije sa dva otvora u dva smjera kretanja. Lukovi su ukrašeni arhivoltama i iznad njih je horizontalan vijenac. Ove kapije su sačuvane u Aosti, Terni, Riminiju.. Osim gradova još su gradili i vojne logore (kastrume) koji su bili vojni gradovi. Oblik je pravougaonik a unutra je ulicama Kardo i Dekumanos podijeljen na 4 manja pravougaonika. Dioklecijanova palata u Splitu je kombinacija rimskog kastruma i carske vile. Njen južni dio je vila i zauima ¼ površine a ostalih ¾ su namjenjene vojnom logoru. Tlocrt palate je nepravilan pravougaonik, južna str. prema moru dužine 180 m, sjeverna str. 175 m, i istočna i zapadna po 215 m. Sa izvana je opasana visokim kamenim bedemima sa 16 kula kvadratnog i osmouganogog tlocrta. Ulica Kardo išla je prema sjevernoj Zlatnoj kapiji. Na Kardo je išla ulica Dekumanos i povezivala Srebrnu i zapadnu, Željeznu kapiju. Sa unutrašnje stranu su imali prostoriju za vojsku, prodavnice, sjeverna dva kvadranta su bila ispunjena zgradama carske garde i oficira a uz južnu stranu se nalazio Dioklecijanov pogrebni hram. Dioklecijanova palata je primjer rimske vile i bila je jedinstvena u Rimskom carstvu. Pokazuje uvođenje arkade u kasnu rim. arh. i nosi pečat provincijalne sirijske arh. Izvedena je od 295. do 305. g.n.e. od bračkog kamena. Za dijelove koji su se malterisali primjenjivan je Opus cementikum. Kupola mauzoleja je izvedena od opeke koju su slagane u vidu sfernih lepeza. Od 1955. do 1965. konzervirano je oko 4/5 supstrukcija carske vile. TEATRI Rimljani su teatar uzeli od Grka. Grade teatar na ravnom terenu sa gledalištem na kosim svodovima. Primjer MARCELUSOV TEATAR u Rimu, mogao je primit 10000 gledaoca. Prva vrsta teatra se sastojala od bine i bila je polukružna u odnosu na grčku. Gledali se rzlikuje od grčkog po trijemu. Svaki veći grad je imao svoj teatar. AMFITEATRI I CIRKUSI Za razliku od teatra amfiteatari ne koriste nagib terena za gledalište. To su kamene gradnje i sastoje se iz dva dijela: gledališta i arene. Leži na nagnutim svodovima koji se oslanjaju na zidove. Služio je za međusobne borbe robova – gladijatora i divljih zvijeri. Amfiteatar nastajee u periodu kada je bilo dosta besposlenih ljudi i da bi se njihova pažnja odvratila od politike davala im se dnevna zabava sa borbama. Prostorije arene su bile pod zemljom. Najstariji rimski amfiteatar Stetiliusa Taurusa podinut je 25.g.pr.n.e. Najveći amfiteatar je Koloseum u Rimu iz Iv.n.e. i mogao je primiti 80.000 gledaoca. Cirkusi su bile građevine koje su služile za trke dvokolica. Sastojali su se od arene i nagnutog gledališta. U sredini arene je podignut niski zid – spina. Ulaz je bio ukrašen i više se cirkus ukrašavao nego amfiteatar. Najstariji cirkus je bio Neronov cirkus. Cirkus Maksimus je bio najveći i najbogatiji i mogao je da primi 150.000 gledaoca. SLAVOLUCI I POBJEDNIČKI STUPOVI Slavoluci su originalni rimski monumenti koji su podizani u slavu rimskih vojskovođa nakon njihovih pobjeda. Najstariji slavoluci su građeni u doba Republike i bili su privremeni. Trajni su se tek za vrijeme Avgustovog doba. Jezgro gradnje je masivan zid, svod i luk. Preko ovoga je navučena dekorativna fasada. Atika je služila za natpis o vojskovođi. Manji slavoluci su imali samo jedan otvor a veći su imali pored srednjeg jos bočno dva uža otvora za pješake. Očigledna je težnja za monumentalnošću. Pravljeni su od mermera i kompizicija je vertikalno naglašena. Slavoluci su relativno dobro očuvani, sa jednim otvorom su sačuvani: Avgustov u Suzi, Titov u Rimu, Trajanov u Beneventu, Hadrijanov u Atini. Sa 3 otvora su sačuvani: Slavoluk Septima Severa na Forumu u Rimu, Konstantinov u Rimu, Trajanov u Timgadu.. Ove građevine se sastoje od postamenata i stupa koji na vrhu nosi statuu vojskovođe. Dimenzije ovih monumenata su ogromne. Stup Marka Aurelija u Rimu ima visinu 29.7 m, a azajedno sa postamentom i statuom je visok oko 44 m. Sličnu visinu ima i Trajanov stup i ovaj stup je ukrašen reljefom dugim oko 200m, visokim 1m i spiralno ide od baze stupa do dorskog kapitela. Arh. vrijednost počasnih stupova nije velika, oni su jednostavno povcećani stupovi najčešće dorskog reda. JAVNA KUPATILA (TERME) Ovo su originalne rimske građevine. Rimski imperatori ih grade kao javne objekte i terme postaju stalne gradnje u većim rimskim gradovima. Unutar termi su bili sadržaji kao: prostorije za kupanje, palestre, prostorije za diskusije, razgovore i igre, bazilike, biblioteke. Manje terme su imale: ulazni vestibil, svlačionicu, prostoriju sa hladnim bazenom, prostoriju sa mlakim bazenom, prostoriju za znojenje, uređaj za grijanje vode i prostoriju sa pećima. Najveće su Dioklecijanove terme u Rimu. Jedan dio je pretvoren u crkvu, drugi u muzej, a najveći dio je srušen. Karakline terme su nešto manje , zauzimaju 14 hektara površine, bolje su očuvane i jednim dijelom služe kao ljetna pozornica. Izvedene su od opeke, a sa spolja i unutra su bile obložene mramornom oblogom sa elementima stilskih redova. Bogata višebojna mermerna obloga je rimska interpretacija grčke arhitekture. Sačuvani su ostaci termi u Pompejima, Trevu i Parizu. BAZILIKE Ime ovih građevina potiče od grčke Bazileus stoe u Atini, koja je prema rimskim podacima imala 3 broda. Prva rimska bazilika je izgrađena 180 g.pr.n.e. a bila je vezana za Katonovo ime. Bazilika je imala razne namjene: bila je istovremena berza, tržnica, sudnica i u njoj su se držali politički skupovi. Vitruvije opisuje baziliku kao građeinu sa tri broda: srednji i dva bočna sa dvije etaže. Pokrivanje se izvodi drvenom stropnom i krovnom konstrukcijom. Ukupna širina sva tri broda je od 1/3 do ½ dužine, a srednji brod treba da ima 3/5 širine, bočni brodovi po 1/5 širine. Prostor brodova služi za velike skupove naroda, a a za sud je bio dodat još jedan povišen manji prostor. Glavni zadatak bazilike je stvaranje velikog natkrivenog prostora koji će moći da primi mnoštvo ljudi. U Rimu su sačuvani ostaci bazilika Julija Cezara, Julija i Emilija, Ulpija na Trajanovom forumu. Još je očuvana i bazilika u Pompejima. Izvan Italije postoje ostaci bazilika u Siriji, Pergamonu i Trevu. Konstantinova Bazilika u Rimu, srednji brod raspona 25 m i pokriven je sa tri krstata svoda iznad kvadratnih polja. Od ovih rimskih spomenika, bazilike su najviše odgovoarale programu hrišćanskog hrama, zbog čega je ovaj tip građevinu usvojen za crkvu. NADRGROBNA ARHITEKTURA Etrurska arh i etrursko rimski period poznaje 2 tipa grobnica: - slobodnostojeću grobnicu u vidu tumulusa - grobnicu sa kockastim postoljem na kome su podignuti razni el. kuće - grobnica u stijeni, koja je odgovarala prostorima etrurske stambene kuće sa atrijumom, alama i tablinumom Pitagorin grob i veliki tumulus u Červetriju pripadaju istom tipu grobnica dok grobnica kod Albana sa svojim čudnim oblicima na kockastom postolju je usammljen prrimjer. U Orvietu i u Val d'Aso su primjeri ukopanih grobnica koje oponašaju stambenu kuću. Najčešći oblik rimske grobnice je helenistički kameni sarkofag, a za velike mauzoleje uzor su im bili etrurski tumulusi. Tumulusu pripadaju dvije najveće rimske grobnice: Avgustova i Hadrijanova u Rimu. Donji dio Augustove grobnice je u obliku valjka i ima prečnik od 87 m, a prečnik valjka Hadrijanove iznosi 73 m. Istom tipu pripada i grobnica Cecilije Metele prečnik valjka – 20m. Rimska groblja su bila uzduž cesta Via Apia. Osim zakopavanja, Rimljani su svoje mrtve i spaljivali. U tom slučaju se pepeo u urnama sahranjivali u zidove kolumbarija.