Overzicht van de rol van de Kerk doorheen de geschiedenis (PDF)

Overzicht van de rol van de Kerk doorheen de geschiedenis en meer specifiek de invloed ervan op het recht geschreven door rubenlateur De website voor het Kopen en Verkopen van je Samenvat...

Overzicht van de rol van de Kerk doorheen de geschiedenis en meer specifiek de invloed ervan op het recht geschreven door rubenlateur De website voor het Kopen en Verkopen van je Samenvattingen Op Stuvia vind je de beste samenvattingen, notities en ander studiemateriaal. Voor alle toetsen, examens en cursussen. Bekijk het aanbod op Stuvia. www.stuvia.com Gedownload door: huysmansaurelie | [email protected] Wil jij ¤76 per Dit document is auteursrechtelijk beschermd, het verspreiden van dit document is strafbaar. maand verdienen?  Stuvia - Koop en Verkoop de Beste Samenvattingen Geschiedenis van het publiekrecht en de poliek – De rol van de Kerk doorheen de geschiedenis (de paginanummers komen overeen met de versie van het handboek uit 2014) De Kerk als brug tussen de Romeinse periode en de middeleeuwen Diocleanus vervolgde als laatste Romeinse keizer de Christenen. In 313 kondigt keizer Constanjn het Edict van Milaan, wat de geloofsvrijheid installeert. Hij houdt het eerste oecumenische concilie van Nicea in 325, de eerste vergadering van Christen gemeenschappen en een belangrijk precedent. De beslissingen van het concilie worden rijkswe(en. Hoewel veel lokale gemeenschappen het Grieks behouden, wordt de o*ciële kanselarijtaal het Lajn, wat mee aan de oorsprong zal liggen van het schisma in 1054. Pas onder Theodosius in 392 wordt het Christendom een staatsgodsdienst, daardoor wordt de Kerk een zeer belangrijk instuut voor het recht en de poliek in de middeleeuwen. Dankzij de Kerk als brug zijn vele Romeinse structuren blijven verder leven: het recht en ook het Lajn. De senaat werd model voor de organisae van het concilie. De belangrijkste kerkvaders zijn: Ambrosius van Milaan, Gregorius I de Grote en Hiëronymus. Isidorus van Sevilla is één van de laatste. Vroege middeleeuwen Na de val van het W-R Rijk, is er niet langer een staatskerk, maar de Kerk behoudt wel een bijna superieure posie. Ze omvat de bezi(ende klasse, levert de intellectuele elite en hee; het monopolie op het schri;. Daarmee oefent ze een aantrekkingskracht uit op de vorsten. Sommigen bekeren zich, zoals de Salische koning Clovis, (gedoopt in Reims). (In 511 roept hij het concilie van Orléans bijeen). Zo ontstaat er in de vroege middeleeuwen een wederzijdse vruchtbare samenwerking tussen de Kerk en de staat. De monniken en priesters genieten vaak van de wereldlijke bescherming. Na de bekering van de vorst en de top-adel, worden er religieuze stra?en opgelegd aan wie de religieuze voorschri;en niet nalee;. Karel De Grote pro@leert zich als Christelijk leider, met de goddelijke taak één groot Christenrijk uit te bouwen. De stevige banden tussen Kerk en Staat zorgen voor het verderze(en de Lajns-Romeinse taal en cultuur. KDG schakelde clerici in om zijn bestuur uit te bouwen. De kerkelijke enden blijven de hele middeleeuwen de typische West-Europese belasngen. De zalving van de KDG, maakte van de vorst een spreekbuis, de klassieke legimering van de macht. Veel van de we(en (=de Karolingische capitularia), hebben betrekking Kerkelijke gelegenheden en worden capitularia ecclesiasca genoemd. De wereldlijke zijn de capitularia mundana. Godsvredebeweging Vanaf de 10de eeuw ontstaat de Godsvredebeweging. Er worden jdelijke verboden opgelegd om de wapens op te nemen. Deze wapenslstanden of godsbestanden vinden plaats op bepaalde dagen vd week of in bepaalde periodes (Vasten, Advent). De godsvredes gaan nog iets verder en gelden te allen jde voor bepaalde personen of op bepaalde plaatsen (kerkhof, marktplaats, bepaalde strook weg). De godsvredebeweging bracht op veel plaatsen jdelijk soelaas, maar vaak bleef een de@nieve oplossing uit. Bovendien bleek de vrede moeilijk afdwingbaar. Gregoriaanse hervormingen en de investuurstrijd (11de – 13de eeuw) In de de hel; van de middeleeuwen (vanaf de 11 de eeuw), laten niet alleen de steden en de vorst maar ook de Kerk haar invloed gelden. Tussen midden 11 de eeuw en 13de eeuw predikt Rome Gedownload door: huysmansaurelie | [email protected] Wil jij ¤76 per Dit document is auteursrechtelijk beschermd, het verspreiden van dit document is strafbaar. maand verdienen?  Stuvia - Koop en Verkoop de Beste Samenvattingen kruistochten, scht universiteiten en kt vorsten op de vingers. Deze periode = Gregoriaanse hervorming. De investuurstrijd (de betwisng wie de bevoegdheid hee; om de kerkelijke ambten van abten en bisschoppen te verlenen). Paus Gregorius laat Keizer Hendrik IV op boetetocht naar Canossa gaan, waar hij de paus om vergi?enis moest vragen. De abten en de bisschoppen kunnen ook wereldlijke opdrachten krijgen. Volgens de tweezwaardenleer hee; God het geestelijk gezag aan de paus en het wereldlijk gezag aan de keizer toegekend. De theorie wordt staatsrechtelijk vastgelegd met het concordaat van Worms en gaat terug tot paus Gelasius. Hij schrij; in 494 als bisschop van Rome in een brief aan keizer Anastasius dat er een onderscheid moet komen tussen het wereldlijke en het geestelijke zaken. De achtergrond is dat de paus niet graag een dux, vertegenwoordiger van de keizer naast zich hee;. De tekst bevat hee; de bisschop auctoritas en de keizer potestas. Volgens paus Innocenus (5de eeuw) leidt de wereldlijke macht haar waardigheid en uitstraling slechts af van de pauselijke macht. De tekst wordt door vele andere pausen graag aangewend, komt terecht in het Decretum Graani en blij; een belangrijke basistekst… en tegelijk een doorn in het oog van de keizer. Herboren rechtswetenschap: 11de – 12de eeuw Universiteiten: en het ius commune De leer van het canonieke recht + het Romeinse (= Jusniaanse) recht = Europees ius commune of “gemeen recht”. Andere synoniemen: “geleerde” recht (omdat het niet in de prakjk van alle dag voorkomt. En “geschreven” reht (ius scriptum), omdat het zich baseert op de autoritaeve basisteksten van respecevelijk het corpus iuris civilis en het corpus iuris canonici. Wie afstudeert in beide faculteiten, (civiel en kerkelijk recht), is licenatus of doctor utriusque iuris = “in elk van beide rechten”. Canonisek De pauselijke uitspraak als antwoord op vragen van individuele gelovigen of bisschoppen, worden “decretalen”. Vanaf de 5de eeuw verlaat men de casuïsek en worden algemene we(en uitgevaardigd door de pauselijke kanselarij. Naast de paus (=bisschop van Rome) is een 2 de belangrijke wetgever het concilie (=een vergadering van bisschoppen). Een algemeen concilie kan we(en maken voor de hele kerk (=canons, vandaar: canoniek recht). Al in 49 na Chr.: een concilie in Jeruzalem, daarna héél frequent, vaak in interace met wereldlijke macht. Het aantal kerkrechtelijke regels groeit: Heilige Schri;, kerkvaders, conciliecanons, decretalen en andere. Ze worden gebundeld in private colleces. Pas in de 11 de eeuw (Gregoriaanse hervormingen) wordt het canonieke recht een algemeen Europese discipline, naar het voorbeeld van het Romeins recht. Aan de universiteiten wordt kerkelijk recht gedoceerd, met het Corpus Iuris Canonici als basiscollece van we(eksten. Baanbrekend is het Decretum Graani, waarmee de Bolognese monnik Graanus in 1140 als eerste een systemasch overzicht gee; van de massa kerkrechtelijke regels. De kanselarij bereidt de canons en decretalen voor. Veel structuren zijn ontleend aan de Romeinse periode. De kanselarij volgt het voorbeeld van de keizerlijke administrae. De structuur van de juridische teksten en de terminologie zijn aan het Romeinse recht ontleend. Wanneer het Romeinse rijk verdwijnt, blij; de inmiddels stevig gestructureerde Kerk het Romeinse recht volgen. Romanisten en canonisten gebruiken dezelfde terminologie en vaak ook dezelfde denkwijzen. Het canonieke recht regelt takken van het recht die vandaag wereldlijk of burgerlijk zijn, maar historisch een sterk religieuze inslag hebben, bvb het asielrecht van kerken en kloosters, waardoor delinquenten hun strafrechtelijke vervolging konden ontlopen. Ook bij huwelijksrecht het geval. Men kan in de middeleeuwen enkel trouwen voor de priester. De Kerk regelt de beletselen en gevolgen vh Gedownload door: huysmansaurelie | [email protected] Wil jij ¤76 per Dit document is auteursrechtelijk beschermd, het verspreiden van dit document is strafbaar. maand verdienen?  Stuvia - Koop en Verkoop de Beste Samenvattingen huwelijk voor. De middeleeuwse rechtbanken (o*cialiteiten) interpreteren hun bevoegdheid om huwelijks-geschillen te behandelen heel breed. In de vroegmoderne jd pro@leren de wereldlijke rechtbanken zich meer met bevoegdheidsconLicten als gevolg. Om haar materiële belangen te verdedigen hee; de kerk het testament terug ingevoerd. In de middeleeuwen en de Vroegmoderne jd stelde de pastoor het testament op. Hij suggereerde aan de erLater voor om vrome legaten te doen, om zo zijn zielenheil veilig te stellen. Om de rijkdom die de kerk zo vergaarde te legimeren, beriep men zijn op het recht. God werd gezien als de ware eigenaar (dominium eminens) van alle goederen, terwijl de Kerk slechts het vruchtgebruik had (dominium ule), vooral ten behoeve van de armen. De band tussen universiteit en Kerk Niet verwonderlijk is de eerste universiteit in van ons land is een katholieke universiteit. De universiteiten en de kerk hebben enkele banden: voor de oprichng van universiteiten in de middeleeuwen is de toestemming van de paus vereist. Elke universiteit geniet van enkele pauselijke privileges, de studenten en docenten vallen onder de kerkelijke rechtspraak en de lesgevers worden betaald met kerkelijke bene@cia. De kerk biedt ook beroepskansen voor de universitair gediplomeerden. Niet verwonderlijk laat de kerk zich uit over heel wat wetenschappelijke stellingen en verbiedt ze veel geleerde publicaes: Wiens brood men eet, diens woord men spreekt. De invloed van de rechtswetenschap op het strafrecht (blz. 117-122) De canonisten hechten belang aan de begrippen schuld en straf. Geleidelijk sijpelen hun ideeën door in de prakjk. De kerkelijke rechtsgeleerden analyseren het foutbegrip vanuit het concept van de zonde, een moedwillige schending van de goddelijke orde. Als opvolger van de boeteboeken die al bestaan sinds de vroege middeleeuwen, worden in deze periode opgevolgd door de biechtboeken. Deze biechtboeken ontstonden in de late 12de – vroege 13de eeuw. Ze bieden de priester richtlijnen voor de biecht: hoe kan hij naar de ware innerlijke aard van de zondaar peilen? 1. Het intenonele element: men kijkt men ook naar verzachtende omstandigheden. (Bvb: De verkrachng van een mooie vrouw moet minder zwaar bestra; worden dan de verkrachng van een lelijke vrouw). Dit staat lijnrecht tegenover het Germaanse concept: puur materieel leed liet men vergelden met ander leed of een boete en/of schadevergoeding. Het Corpus Iuris Civilis biedt tekstargumenten ten bate van het canonieke concept. In een rescript van de tweede bepaalde keizer Hadrianus bvb. dat men strafzaken niet het materiële resultaat moet bekijken, maar de wil. Zo komt De Beaumanoir al eind 13 de eeuw tot de stelling dat er 3 doodslagen zijn. 1. Moord (voorbedachte rade), 2. opze(elijke doodslag (in het heetst van de strijd) en 3.toevallige of onopze(elijke doodslag. 2. 2de belangrijke bijdrage van de canonisten: De strafrechtelijke fout is persoonlijk, dus de straf moet dat ook zijn. Dit is opnieuw een correce op het oud-Germaanse systeem van de familieveten. In 1462 bepaalt Filips de Goede bvb dat het geldbedrag waarmee de doodslag of verwonding verzoend moet worden enkel moet opgebracht worden door de dader en zijn eventuele medeplichgen. Van de andere bloedverwanten mag men geen bijdrage meer eisen. Over de funce van de straf hebben legisten en canonisten een andere mening. De legisten hanteren een zeer hardvochg straReleid, gericht op harde strafuitvoeringen (exemplarische stra?en). Zij baseren zich op de Digesten uit het corpus iuris, dus het late keizerrijk. 2 boeken uit de Digesten worden de libri terribiles (verschrikkelijke boeken) genoemd en schrijven dood- en lijfstra?en voor. Gedownload door: huysmansaurelie | [email protected] Wil jij ¤76 per Dit document is auteursrechtelijk beschermd, het verspreiden van dit document is strafbaar. maand verdienen?  Stuvia - Koop en Verkoop de Beste Samenvattingen De canonisten daarentegen hanteren als stra?en straRedevaarten (naar Rome, Jeruzalem, Sanago de Compostella) en gevangenisstra?en, om zo de delinquent te laten bezinnen en tot inkeer te doen komen, voor canonisten het doel van de straf. (een gevangenisstraf is tot het einde van het Ancien Regime (ca. 1789) geen straf in het wereldlijke recht, enkel een preveneve maatregel jdens de strafprocedure. De meest belangrijke bijdrage van canonisten is de Romano-canonieke procedure, die langzaam de Germaanse accusatoire procedure vervangt. Tijdens het late keizerrijk is reeds de inquisitoire procedure ontstaan, waarbij een keizerlijke rechter van ambtswege een proces kon starten om de schuldige te zoeken. Deze inquisitoire procedure ontstond als anpode van de accusatoire procedure. Ook voor het burgerlijk proces ontwikkelt zich een romano-canonieke procedure, onder impuls van de kerkelijke rechtbanken. Het is de rolprocedure zoals ze vandaag nog grotendeels bestaat (met dagvaarding, verschijningstermijnen, conclusies, pleidooien, tussenvonnissen, etc.). (in het canonieke recht kan men verder procederen tot er 3 conforme uitspraken zijn. De geleerde juristen ijveren om de irraonele godsbewijzen (zoals de proef met gloeiend ijzer, met heet water, de verdrinkingsproef), het tweegevecht en de zuiveringseed, te verbieden. In het nieuwe systeem komt de beoordeling niet toe aan god maar aan het recht. Deze theorie kent geen totale vrijheid toe aan de rechter, maar kent aan elk bewijsmiddel een waarde toe. Een veroordeling kan enkel op grond van een vol bewijs (bvb de overeenstemmende verklaringen van 2 degelijke getuigen). Omdat de bekentenis helemaal bovenaan staat als bewijsmiddel, hanteert men de tortuur om iemand te doen bekennen. Gekend vanuit het Jusniaanse recht, hadden de geleerde juristen hiertegen geen bezwaren. Tijdens de middeleeuwen bestaan er diverse strafrechtssystemen tegelijkerjd. Na de Gregoriaanse hervormingen is de Kerk een quasi-staat. Het canonieke recht bevat strafrechtelijke regels, bvb ivm kerkelijke discipline, over ongehoorzaamheid aan de geestelijkheid, tot ke(erij. Heel belangrijk is de kerkelijke bekommernis om de huwelijksmoraal. In de registers van de o*cialiteiten staan honderden veroordelingen wegens seksueel wangedrag, meestal met geldboetes. Typisch zijn de boetebedevaart, het interdict (een sance over een hele parochiegemeenschap, dorp, stad, of bisdom, waardoor er geen kerkdiensten en sacramenten meer zijn), de excommunicae (uitsluiten van een individu uit de Kerkelijke gemeenschap en de infamia (schandstraf). Bij de veroordeling van een ke(er, wordt de execue overgelaten aan de wereldlijke overheid, want “de Kerk verafschuwt bloedvergieten”. De vroegmoderne jd: ontwikkeling van de soevereine naonale staat In de periode van de 16de eeuw bepalen enkele absolussche vorsten dat de gereformeerden niet getolereerd mogen worden. Het gevolg zijn heel wat godsdienstoorlogen in Frankrijk. Ook Karel V verbiedt de protestantse Kerk te tolereren, één van de aanleidingen voor de 80-jarige oorlog. Zeker in de noordelijke Nederlanden wilde men tolerane. Ondanks Luthers veroordeling in 1521, vesgden kerkelijke hervormers her en der in het Duitse rijk hun greep op het bestuur (in die gebieden zal het canoniek recht wegebben). Karel V werpt zich op als beschermer van de Roomse Kerk, stelt strenge stra?en op ke(erij, laat verboden boeken verbranden en loo; een deel van de boeten uit ten voordele van verklikkers. Voor de kerkelijke autoriteiten vormt de boekdrukkunst een te vrezen instrument. In 1515 bepaalt de paus dat alle boeken in eerst goedgekeurd moeten worden door een bisschop of inquisiteur. Toch kan Karel V niet verhinderen dat velen voor de Hervormde Kerk kiezen. De ke(erse wetgeving blij; vaak dode le(er. Gedownload door: huysmansaurelie | [email protected] Wil jij ¤76 per Dit document is auteursrechtelijk beschermd, het verspreiden van dit document is strafbaar. maand verdienen?  Stuvia - Koop en Verkoop de Beste Samenvattingen De uitbouw van de staatsmacht en de onderbouwing van het absolusme Welke richtlijnen lee; de vorst best na? Enerzijds kan hij zich beroepen op de middeleeuwse literatuur, in het bijzonder de geschri;en van de Kerkvaders. Anderzijds werken onder invloed van de renaissance, ook de aneke keizers en helden een inspirerend. Kerk en oudheid spelen een belangrijke rol in de vorstenspiegels, een boekengenre met wortels in een tradie uit de oudheid. Al in het Oude Testament vinden we de wijsheid als kenmerk voor een goede vorst. Voorbeelden vindt men terug in de Bijbel, aneke literatuur en naonale geschiedschrijving. Godsdienstproblemen bepalen in zeer sterke mate de geschiedenis van de staatsvorming, zeker in de 16de eeuw. Jean Bodin, adviseur van de koning, is niets erger dan anarchie. Daarom moet de vorst streven naar een sterke staatsmacht en geen ruimte laten voor de Hervormde Kerk. (blz. 134) Hendrik VIII werp zichzelf op als hoofd van de Anglicaanse kerk (nadat de paus weigerde zijn huwelijk te ontbinden). Binnen de Franse Kerk, het gallicanisme grijpt de koning het recht om zelf bisschoppen te benoemen. De paus hee; niet meer het universele oppergezag van weleer, maar de clerus hee; nog steeds veel invloed. Onder keizer Jozef II worden de kerkelijke orden afgescha;, de laïcisering van het huwelijk door in de 18de eeuw. Alleen caritaeve religieuze instellingen mogen blijven bestaan. Op het eind van het Ancien Régime wordt de band tussen Kerk en Staat gedeeltelijk doorgesneden, door de laïcisering van het huwelijk, de parochieregisters te vervangen door registers van de burgerlijke stand, staatsscholen naast kerkelijke onderwijsinstellingen te creëren, en de invoering van algehele religieuze tolerane. De Franse Revolue zal dit nog verder doortrekken. Napoleonsche periode Tijdens De fase van de “Convenon” (1792) in de Franse revolue rich(e zich tegen zowel de monarchie als de Kerk. Na de Franse revolue hee; de Napoleonsche periode een enorme impact op de verdere verhouding tussen Kerk en Staat. Enerzijds is er laïcisering: 1) De registers van de burgerlijke stand vervangen de parochieregisters. 2) Het huwelijk wordt geregeld door het burgerlijke recht. 3) Voor heel wat sociale taken is niet langer de Kerk bevoegd, maar wel de burgerlijke godshuizen en de burelen van weldadigheid (de latere commissies van openbare onderstand, nog later de openbare centra voor maatschappelijk welzijn – OCMW). Maar anderzijds herstelt Napoleon de relae tss Kerk en Staat en legt dit vast in een concordaat met de paus. 1) De katholieke eredienst wordt geen staatstsgodsdienst, maar wel erkend als de religie van de meeste Fransen. 2) De eredienst is vrij. 3) De kerk wordt ingeschakeld in de administrae: de bisdommen vallen samen met de departementen. 4) De wedden van de bedienaren van de eredienst worden gedragen door de staat (was een vergoeding voor het “Zwarte goed” – onroerend goed dat onteigend was en de Kerk niet langer claimde). Ook na de Belgische revolue werden de wedden en pensioenen door de staat geregeld. (movae opnieuw de gecon@squeerde goederen, maar ook: het openbaar belang van de pastoor, die “en gendarmes waard is”). Gedownload door: huysmansaurelie | [email protected] Wil jij ¤76 per Dit document is auteursrechtelijk beschermd, het verspreiden van dit document is strafbaar. maand verdienen?  Stuvia - Koop en Verkoop de Beste Samenvattingen In het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden (1815-1830) hebben de katholieke klerikalen in het zuiden enkele grieven tegenover het beleid van Willem I, wat meespeelde in de aanleiding tot Belgische onaUankelijkheid. 1) De godsdienstvrijheid in het noorden en de dominane van het protestansme zijn onverenigbaar met de zeden van de “katholieke Nederlanden” 2) Staatsinmenging in het onderwijs is voor de katholieken al eeuwenlang een zorg, en dus leidt ook de inmenging van Willem I in het onderwijs tot onvrede. Omdat de Kerk een aanzienlijke rol speelde bij de éénmaking van de Belgische staat als reace tegen Willem, is er van een radicale scheiding tussen Kerk en Staat nooit sprake geweest. Ook had Napoleon een concordaat afgesloten met de paus na de anklerikale fase jdens de Fr. Revolue. Dit concordaat werd hernieuwd door Willem. De Belgische Staat Vanaf 1830 moeide de Belgische overheid moeit zich niet meer met het kerkelijk leven. Toch blijven de bedienaren van de erkende erediensten betaald door de staat en worden de wereldlijke middelen van de kerk (de kerkfabrieken) @nancieel ondersteund. Naast de rooms-katholieke kerk, zijn ook de protestantse, anglicaanse, Israëlische, de orthodoxe en de islamische o*cieel erkend. De vrijzinnige lekenconsulenten worden op dezelfde wijze als de bedienaren van de erediensten behandeld. Na 1830 gaan de spanningen tussen de erediensten en de Staat uitsluitend nog over het onderwijs. De eerste schoolstrijd (1879-1884) betre; het lager onderwijs. De liberale regering schrapt de subsidie van de vrije gemeentescholen en verplicht de gemeenten tot oprichng van een neutrale school, waar in plaats van godsdienst moraal wordt onderwezen. Als reace weigert de Kerk de bediening van de sacramenten aan het personeel van deze “geuzenscholen”. De liberalen verliezen in 1884 hun dominane in het parlement en de katholieke regering maakt de liberale school wet ongedaan. De tweede schoolstrijd (1954-1958) betre; het middelbaar onderwijs. Opnieuw wordt er gepoogd tot inkrimping van de subsidiëring het vrij onderwijs (nu door socialist Leo Collard). De strijd wordt beslecht in 1958 met het schoolpact, overeengekomen door de 3 grote parjen, nadien bekrachgd door de wetgever. Het schoolpact besloot dat iedereen vrij moest kunnen kiezen tussen een school met of zonder katholieke inslag. Vanaf de Belgische onaUankelijkheid waren de katholieken numeriek en poliek acef. De Kerk zelf bood de structuur, waardoor een aparte parj aanvankelijk niet nodig was. De bisschoppen = dragers van de macht. De kerk gebruikt de vrijheid van onderwijs om haar bestaande net uit te breiden en de samenleving op te voeden binnen katholieke ideologie. Dit stuit op weerstand bij de liberalen in de jaren 1879-1884. Rond eind 19de eeuw komt er een confrontae met de democraserende tendens, maar er komt een tegenreace vanuit katholieke hoek, en dit vanuit 2 kanten. 1) Katholieke middenklassen met culturele werking (met 3 pijlers) 2) Arbeidersbeweging onder leiding van priester Daens (zie boek blz. 224-225 voor meer uitleg) Vanaf jaren 1880: Vlaamse Beweging groeit onder de katholieken. Gedownload door: huysmansaurelie | [email protected] Wil jij ¤76 per Dit document is auteursrechtelijk beschermd, het verspreiden van dit document is strafbaar. maand verdienen?  Stuvia - Koop en Verkoop de Beste Samenvattingen Na WOII: Christendemocrae. De CVP (Christelijke Volksparj) wordt opgericht en er wordt een vernieuwd kerstprogramma uitgewerkt. Dankzij zijn electoraal succes blijven ze ijveren voor het systeem van het vrije onderwijs. De parj behaalt geen absolute meerderheid meer, maar tot 1999 zetelen ze in de regering. In 1965 wordt er meer autonomie gegeven aan de Waalse en Vlaamse vleugels. Gedownload door: huysmansaurelie | [email protected] Wil jij ¤76 per Dit document is auteursrechtelijk beschermd, het verspreiden van dit document is strafbaar. maand verdienen? Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)