Starożytna Grecja PDF

**Starożytna Grecja:** **W jaki sposób warunki geograficzne wpłynęły na rozwój cywilizacji greckiej?** klimat śródziemnomorski pozwolił grekom na uprawę oliwek i winogron itp., zaś gorzyste ukształtowanie terenu wpłynęło na to, że w całej helladzie powstały miasta państwa (**polis**) Kiedy narod...

**Starożytna Grecja:** **W jaki sposób warunki geograficzne wpłynęły na rozwój cywilizacji greckiej?** klimat śródziemnomorski pozwolił grekom na uprawę oliwek i winogron itp., zaś gorzyste ukształtowanie terenu wpłynęło na to, że w całej helladzie powstały miasta państwa (**polis**) Kiedy narodziła się „Grecja"? Na to pytanie nie sposób dać zadowalającej odpowiedzi. Pierwsze ślady osadnictwa na obszarze dzisiejszej Grecji, Cyklad i Krety pochodzą sprzed 7 tys. lat p.n.e. Z kolei najstarsze świadectwa posługiwania się greką sięgają XVII w. p.n.e. Na podstawie analizy tych zapisków możemy powiedzieć, że przodkowie Greków wywodzili się z grupy ludów indoeuropejskich. Skądinąd wiemy, że ludy te przemieszczały się wielkimi grupami ze stepów Azji Centralnej w kierunku Europy do początków II tysiąclecia p.n.e. Wówczas to najprawdopodobniej pojawiły się także w Grecji. W tym czasie na Krecie rozwijała się cywilizacja minojska, która okres świetności przeżywała w połowie XV w. p.n.e. Ludzie, którzy ją stworzyli, nie byli spokrewnieni z plemionami greckimi. Jednak wpływ, jaki wywarli na Greków, sprawia, że od nich zaczyna się wykład dziejów świata greckiego. Obraz zawierający tekst, zrzut ekranu, Czcionka, numer Opis wygenerowany automatycznie **Kultura minojska i mykeńska.** **Minojczycy ** Tak nazwał twórców najstarszej cywilizacji świata greckiego Artur Evans, który w pierwszej połowie XX w. prowadził wykopaliska w Knossos. W ośrodku tym odkrył pozostałości imponującego pałacu (podobne, aczkolwiek mniej imponujące odkopano m.in. w Fajstos i Mallii). Sądził on, że rezydował w nim legendarny król Krety Minos, wokół którego koncentrowało się wiele greckich mitów (np. te o Minotaurze i Tezeuszu, Dedalu i Ikarze). Niestety nie sposób zweryfikować tej tezy. Budowla powstała ok. 1700 r. p.n.e.; pełniła funkcję centrum politycznego (stanowiła siedzibę władcy) i gospodarczego (znajdowały się tam warsztaty i magazyny) państwa. Apartamenty króla i sale oficjalne upiększano wielobarwnymi freskami o motywach roślinnych i zwierzęcych (popularne były zwłaszcza byki) oraz scenami kultowymi. Do wielu pomieszczeń doprowadzono bieżącą wodę. Minojczycy prowadzili szeroko zakrojoną działalność handlową: ceramikę minojską znajdujemy na wyspach Morza Egejskiego, wybrzeżach Azji Mniejszej i w Egipcie, a ślady ich dużego znaczenia w basenie Morza Egejskiego zachowały się w przekonaniu późniejszych Greków o thalassokracji kreteńskiej. Około 1450 r. p.n.e. prawie wszystkie pałace minojskie, z wyjątkiem Knossos, uległy zniszczeniu. Wśród przyczyn upadku wymienia się inwazję Achajów (Greków) z Grecji kontynentalnej, zamieszki wewnętrzne, katastrofy naturalne (przez długi czas upadek pałaców wiązano z wybuchem w drugiej połowie XV w. p.n.e. wulkanu na wyspie Thera, odległej od Krety o 100 km), lecz trudno o pewne rozstrzygnięcia.  *Jedna ze współczesnych ilustracji przedstawiających rekonstrukcję pałacu w Knossos. Dobrze na niej widać centralny punkt kompleksu: rozległy dziedziniec, wokół którego znajdowały się sala tronowa, komnaty króla i królowej. Nieco dalej pomieszczenia mieszkalne i warsztaty oraz magazyny.* Obraz zawierający niebo, na wolnym powietrzu, chmura, Ruiny Opis wygenerowany automatycznie *Zdjęcie częściowo zrekonstruowanych ruin pałacu w Knossos.*  *Paryżanka -- fragment fresku z pałacu w Knossos nazwany tak przez Artura Evansa. Domyślasz się, dlaczego?* Obraz zawierający ściana, w pomieszczeniu, marmur, gips Opis wygenerowany automatycznie *Sala tronowa w Knossos po bardzo daleko idącej rekonstrukcji. W centralnym miejscu tron z kamienia w kształcie świętej góry symbolizującej opiekę bóstw nad królem. Wokół freski z gryfami i liliami. Co zrobiło na tobie największe wrażenie: rysunek przedstawiający kompleks pałacowy, zrekonstruowana sala tronowa czy ruiny w stanie takim, w jakim zachowały się do naszych czasów?*  *Ilustracja przedstawia odcisk pieczęci znalezionej w Knossos (XVI w. p.n.e.). Scena ma wyraźnie religijny charakter: w centrum widzimy boginię minojską, która ukazuje się na górze modlącemu się wiernemu. Wierny wykonuje podczas modłów charakterystyczny gest: przykłada pięść do czoła. Bogini towarzyszą lwy, najsilniejsze drapieżniki, co może wskazywać na jej potęgę. W tle znajduje się budynek, być może świątynia.* **Mykeńczycy ** Cywilizacja mykeńska bierze swoją nazwę od Myken, twierdzy wybudowanej w pierwszej połowie II tysiąclecia p.n.e. Tak samo nazwano osadę. Wedle Greków warownia ta nie mogła być dziełem ludzi; jak wierzono, mieli wybudować ją **cyklopi,** którzy na własnych barkach nosili ogromne nieociosane bloki wapienne i układali je jedne na drugich, tworząc mur szeroki i gruby na 8 metrów, a długi na 900. Po nawiązaniu kontaktów z Minojczykami w Grecji kontynentalnej zaczęły powstawać pałace, lecz w przeciwieństwie do kreteńskich były one otoczone murami (wyjątek stanowi tu najlepiej zachowany pałac w Pylos), nie było w nich toalet i dziedzińców, a na zdobiących ściany malowidłach dominowała tematyka wojenna. Pałace mykeńskie pełniły podobne funkcje, co u Minojczyków: stanowiły siedzibę **wanaksa** (**wanaks-** tak Mykeńczycy określali królów i przywódców) i **ośrodki produkcji rzemieślniczej**. Na przykład w Pylos zachowały się rachunki, z których dowiadujemy się o racjach żywnościowych dla pracujących przy wyrobie tkanin kobiet i dzieci. Przykładowy tekst brzmiał następująco: ***Benedetto Bravo, Ewa Wipszycka*** ***Historia starożytnych Greków*** *Dwa kotły na trzech nóżkach wyrobu kreteńskiego typu aikeu; jeden kocioł na trzech nóżkach z jednym uchem i jedną nóżką; jeden kocioł na trzech nóżkach wyrobu kreteńskiego, z nóżkami przepalonymi, nieużyteczny. Dzbany do wina 3; jedna większa czara z czterema uszami; dwie większe czary z trzema uszami; jedna mniejsza czara z czterema uszami. Jedna mniejsza czara z trzema uszami; jedna mniejsza czara bez uszu.* Nie mamy pewnych informacji na temat powiązań między pałacami, lecz wielu uczonych sądzi, że między XIV a XII w. p.n.e. w Grecji istniało silne państwo ze stolicą w Mykenach, a inne pałace stanowiły siedziby namiestników. Wskazują na to źródła **hetyckie**, mówiące o potężnym władcy Ahhijawy, czyli prawdopodobnie Achajów (tak dawniej określano Greków). Nie bez znaczenia jest też wymowa **eposów** Homerowych, w których król Myken Agamemnon stoi na czele innych władców walczących pod Troją. W XII w. p.n.e. rozpoczął się długotrwały proces upadku cywilizacji mykeńskiej: niektóre pałace zostały zniszczone, inne opustoszały. Był to proces długotrwały, lecz niewiele o nim wiemy -- nie bez powodu okres, który wówczas się rozpoczyna (XII‑IX w. p.n.e.), otrzymał nazwę **Wieków Ciemnych**. ***Wieki Ciemne*** *okres w dziejach starożytnej Grecji między XII a IX w. p.n.e.; nazwa nadana przez archeologów ze względu na zauważalny w tym okresie upadek kultury materialnej (w tym zanik znajomości pisma) i regres demograficzny* Obraz zawierający na wolnym powietrzu, ziemia Opis wygenerowany automatycznie *Model ruin całego kompleksu w Mykenach. Literą A oznaczono groby szybowe, w których składano zmarłych wraz z ich dobytkiem; niemiecki archeolog amator Heinrich Schliemann, odkrywca Myken w latach 1876--1878, znalazł w nich ogromne bogactwa, m.in. maskę Agamemnona. Literą B zaznaczono tzw. Lwią Bramę, która była jedną z dwóch dużych bram prowadzących do cytadeli; literą C -- pałac; literą D -- potężne mury.*  *Tzw. maska Agamemnona, przywódcy Greków w wojnie trojańskiej (w rzeczywistości nie był to Agamemnon; identyfikacja ta jest fałszywa). Odkryto ją w 1874 r. Powstała w XVI lub XV w. p.n.e. i jest najsłynniejszym zabytkiem sztuki mykeńskiej. Zachowało się kilka takich masek, które nakładano w grobowcu na twarz zmarłego.* Obraz zawierający na wolnym powietrzu, kamień, Ruiny, Kamienna ściana Opis wygenerowany automatycznie *Brama Lwia (lub Lwic). Nazwa pochodzi od dwóch lwic wspierających się przednimi łapami na bazie kolumny. Zwróć uwagę na mur zbudowany z „cyklopich" obrobionych bloków kamiennych.* **Pisma A i B ** Zarówno cywilizacja minojska, jak i mykeńska stworzyły pismo. Oba nazywano pismem linearnym od linii, które zaznaczano na glinianych tabliczkach, zanim przystąpiono do pisania. Starsze pismo Kreteńczyków oznaczono literą A, składało się z 85 znaków i mimo wielu prób do dziś nie udało się go rozszyfrować. Wynika to głównie z tego, że nie znaleziono tekstów dwujęzycznych, które zostały zapisane pismem linearnym A i innym odczytanym przez nas rodzajem pisma. Z kolei pismo linearne B odczytali w 1953 r. angielscy lingwiści Michael Ventris i John Chadwick. Było to pierwsze pismo greckie (Kreteńczycy nie byli spokrewnieni z plemionami greckimi), a dokumenty nim zapisane nie mają charakteru literackiego -- to głównie notatki o charakterze ekonomicznym, z których możemy wyczytać wiele ważnych informacji na temat życia codziennego Mykeńczyków. Z jednej tabliczki dowiadujemy się np., że w pałacu w Pylos urządzono ucztę na tysiąc (!) osób. W innych zaś pojawiają się dobrze nam znane nazwy bogów: Zeus, Posejdon, Ares, Hera, Dionizos. Co ciekawe, z tabliczek znajdowanych na Peloponezie wynika, że to Posejdon, a nie Zeus, odgrywał główną rolę w panteonie greckich bogów (zresztą silny związek boga mórz z tym regionem jest widoczny także w późniejszych epokach).  *Tabliczka z pismem linearnym A.* **Słownik ** **cyklopi** (z gr. *Kyklopes* -- „okrągłoocy") według mitologii greckiej olbrzymy o jednym oku pośrodku czoła; cyklopom przypisywano w starożytności wzniesienie budowli z potężnych bloków skalnych zwanych cyklopowymi murami **epos** pierwszy gatunek literacki, który upowszechnił się w kulturze greckiej, poemat narracyjny zapisany w szczególnym metrum, tzw. heksametrem daktylicznym; do eposów należą *Iliada* i *Odyseja* oraz dzieła nieco młodszego Hezjoda **Hetyci** lud posługujący się językiem indoeuropejskim, który w XVII w. p.n.e. stworzył silne państwo na terenie dzisiejszej Azji Mniejszej; zostało ono rozbite ok. 1200 r. p.n.e. pod naporem Ludów Morza **thalassokracja** (z gr. *thalassa* -- morze i *kratein* -- panować) panowanie na morzu; w epoce klasycznej i później Grecy byli przekonani o tym, że Kreteńczycy z królem Minosem na czele sprawowali dominację nad morzem; jako lud wyspiarski (zamieszkujący największą wyspę na Morzu Egejskim) świetnie rozwinęli sztukę żeglarską i w wyniku najazdów podporządkowali sobie wiele wspólnot na Cykladach i w Grecji kontynentalnej; świadectwem tej dominacji miał być mit o Minotaurze (syn żony Minosa i byka), któremu Ateńczycy byli zobowiązani składać ofiary z dziewcząt i młodzieńców **wanaks** (gr. *wanaks*) tak Mykeńczycy określali królów i przywódców **Wieki Ciemne** okres w dziejach starożytnej Grecji między XII a IX w. p.n.e.; nazwa nadana przez archeologów ze względu na zauważalny w tym okresie upadek kultury materialnej (w tym zanik znajomości pisma) i regres demograficzny Obraz zawierający tekst, zrzut ekranu Opis wygenerowany automatycznie Tauromachia [[https://zpe.gov.pl/a/przeczytaj/D1HNnQqWp]](https://zpe.gov.pl/a/przeczytaj/D1HNnQqWp) [[https://zpe.gov.pl/a/film-edukacyjny/DQgJ1HQeS]](https://zpe.gov.pl/a/film-edukacyjny/DQgJ1HQeS) **Wielka kolonizacja** **\ **Termin „wielka kolonizacja" został ukuty przez historyków dla odróżnienia od wcześniejszego ruchu migracyjnego z czasów Wieków Ciemnych (ok. 1100--800 r. p.n.e.), podczas którego Grecy opanowali wybrzeża Azji Mniejszej. Migracja, która rozpoczęła się ok. 770 r. p.n.e. i trwała przez 200 lat, zyskała miano „wielkiej" nie tylko z powodu większej liczby uczestników i zasięgu wypraw, ale przede wszystkim ze względu na dalekosiężne skutki. W jej wyniku kultura grecka rozkwitła w całym basenie Morza Śródziemnego.  **Faktorie i kolonie ** Początki wielkiej kolonizacji są związane z zakładaniem **faktorii handlowych**, zwanych przez Greków ***emporia***. Były to nieduże [osady] służące jako przystanie i miejsca wymiany handlowej dla kupców i żeglarzy, przybywających z różnych zakątków Morza Śródziemnego. Zakładane były na terenach gęsto zaludnionych i pozostających pod kontrolą silnych organizmów państwowych. To określało ich naturę: nie mogły rozwinąć się do ***polis***, pozostając stacją handlową pozbawioną autonomii politycznej. Inaczej było w wypadku kolonii, które zakładano od razu jako niezależne ***poleis*.** Ten współczesny termin wywodzi się z łaciny i może być mylący, ponieważ kolonizacja grecka nie miała wiele wspólnego z kolonizacją rzymską i nowożytną. Sami Grecy nazywali takie osady ***apoikiai*.** Były zakładane przez osadników, z których większość pochodziła z jednego miasta‑państwa (mogli do nich dołączać również koloniści z innych wspólnot). Taka *polis* matka, czyli *metropolis* (l.mn. *metropoleis*), zachowywała związki religijne z kolonią i prawo do rozsądzania sporów na jej terenie (ale tylko na wniosek tej drugiej), otrzymywała także przywileje handlowe i poczuwała się zwykle do szeroko rozumianej pomocy (włącznie ze zbrojną) kolonii, gdy ta się o to zwróciła. O tym, że kolonie stanowiły jednak niezależne od metropolii państwa, najlepiej świadczy fakt, że koloniści tracili prawa obywatelskie w *polis* ojczystej wraz z podjęciem inicjatywy kolonizacyjnej. Potwierdzają to również przypadki wrogości między metropolią a kolonią; do najsłynniejszych należą losy Koryntu i jego kolonii Korkyry, których „prywatna" z początku wojna doprowadziła pośród innych czynników do wybuchu ogólnogreckiej **wojny peloponeskiej.** ***wojna peloponeska*** *konflikt w latach 431--404 p.n.e. pomiędzy Atenami a Spartą, wspieranymi przez licznych sojuszników, o dominację w świecie greckim; jedna z najdłuższych i najbardziej wyniszczających wojen świata greckiego* Ilustracja przedstawia ruiny budynku. Są to równe kamienie ułożone w trzech rzędach oraz kilka niewysokich kolumn, znajdujących się w tylnej części budynku. Za ruinami widoczne są zbocza gór oraz mgła. *Ruiny świątyni Apollina w Delfach z IV w. p.n.e., która zastąpiła wcześniejsze świątynie wybudowane w tym miejscu. Przed wyruszeniem w podróż zwyczajem było, aby najpierw wybrać się do wyroczni Apollina w Delfach i poradzić się co do słuszności inicjatywy kolonizacyjnej i miejsca, które miało stać się zalążkiem przyszłej osady.* To pragnienie niezależności i samodzielności odczuwane przez kolonistów determinowało także miejsca obierane jako cel wyprawy. Były to najczęściej te rejony, które z powodzeniem mógł sobie podporządkować (wydrzeć tubylcom, których obracano w niewolników) oddział hoplitów i lekkozbrojnych złożony z ok. 300 mężczyzn. Tylu bowiem członków liczyła przeciętna wyprawa kolonizacyjna. Nic więc dziwnego, że koloniści omijali tereny objęte władzą sprawnie działających państw. Gdy tylko udawało się pierwszym kolonistom (najbardziej narażonym na utratę majątku i życia), przybywali następni. **Przyczyny\... ** Koloniści, decydując się na to ryzykowne przedsięwzięcie, liczyli na awans społeczny (*agathoi*, posiadający liczne dobra w ojczystej *polis*, zwykle nie mieli powodów jej opuszczać, co nie znaczy, że nie korzystali na kolonizacji). Służyć temu miały dwa środki: [pozyskanie nowych, możliwie żyznych terenów pod uprawę albo opanowanie złóż surowców.] Koloniści precyzyjnie wybierali tereny, które obfitowały w dobra, a udział w wyprawie gwarantował -- w wypadku powodzenia -- osiągnięcie statusu materialnego pozwalającego na życie godne arystokraty. Pierwsi koloniści dostawali najlepsze nadziały ziemi (rozdzielane, jak wskazują wykopaliska z Wielkiej Grecji, po równo) i otrzymywali prawa obywatelskie, co nie było regułą w przypadku kolejnych fal kolonistów przybywających do nowo założonej osady.  *Malarskie przedstawienie Scylli, potwora morskiego ukrytego w Cieśninie Mesyńskiej u wybrzeży Italii. Połowę jej kobiecego ciała stanowiło sześć wściekłych psów, które pożerały wszystkich w swoim zasięgu. Pojawia się w Odysei Homera i zjada sześciu towarzyszy Odysa. Uosobienie niebezpieczeństw podróży morskich.* Powody, dla których koloniści dążyli do poprawy warunków życia, były rozmaite. W VIII w. p.n.e. doszło w Grecji do podwojenia liczby ludności, co bez znaczącego powiększenia areałów prowadziło nie tylko do niedostatku ziemi, ale i zwyczajnie braku pożywienia. Zorganizowanie wyprawy kolonizacyjnej, która natychmiast zmniejszała liczbę osób żądających nowego podziału ziemi, a długofalowo doprowadzała do zapewnienia dostawcy zboża, było obiecującym rozwiązaniem. Tym bardziej, że kolonistów było niewielu (uczeni obliczają, że ojczyste *poleis* opuściło ok. 2 proc. populacji), a ziemi pod dostatkiem. W krótkim czasie skutkowało to powstaniem nadwyżek żywności, które można było sprzedać metropolii i innym chętnym. Wśród czynników skłaniających Greków do zamieszkania „z dala od domu" były również klęski dotykające rolnictwo, a także rodzące się na tle tych wszystkich zjawisk walki wewnętrzne (*staseis*). Niekiedy w ich wyniku przegrana strona była zmuszona do opuszczenia ojczyzny i decydowała się na założenie kolonii. **\...i skutki** W wyniku wielkiej kolonizacji powstało ok. 200 nowych *poleis*, a obszar zajmowany przez Greków się podwoił. Zakładanie nowych osad miało przynieść zamożność Helladzie -- i tak się stało. Nowe i liczne szlaki handlowe stymulowały produkcję, a wielość rynków zbytu sprawiała, że rzemieślnicy z łatwością znajdowali kupców na swoje wyroby. Fragmenty waz greckich wyprodukowanych w tym okresie, znajdowane wszędzie w basenie Morza Śródziemnego, dowodzą niezwykłej mobilności Greków. To nie przypadek, że w epoce kolonizacji w świecie greckim pojawiła się **moneta**, której użycie znacznie ułatwiało dokonywanie transakcji handlowych. Wraz z Grekami w różnych zakątkach pojawiała się także kultura grecka. Była ona niezwykle atrakcyjna dla miejscowych elit, które za wyznacznik statusu uznawały posiadanie w swoich domach greckich produktów: wina, oliwek, ceramiki, wyrobów luksusowych. W dalszej kolejności prowadziło to do naśladowania greckiego stylu życia i zwyczajów. W efekcie wiele ludów tubylczych, zwłaszcza w Italii i na Sycylii, [zhellenizowało się]. Z kolei dla samych Greków była to lekcja tożsamości: dzięki zintensyfikowanym na nieznaną dotąd skalę kontaktom z innymi ludami wykształcili w sobie poczucie odrębności wobec obcych, zwanych **barbaroi **(l.poj. *barbaros*), i poczucie wspólnoty [panhelleńskiej], która przekraczała granice ojczystej *polis* (a niekiedy nawet jej interesy). Obraz zawierający moneta, brąz, waluta, Artefakt Opis wygenerowany automatycznie *Jedna z najstarszych monet używanych przez Greków w Azji Mniejszej pod koniec VII w. p.n.e. Pochodziła z Lidii i była bita w elektronie, czyli stopie złota ze srebrem. Z czasem Grecy sami zaczęli bić monety; najpopularniejszym kruszcem było srebro. Greckie jednostki monetarne stanowiły drachmy i obole, z kolei talentów i min używano jako jednostek obliczeniowych wedle następującego przelicznika: 1 talent = 60 min = 6000 drachm = 36 000 oboli. Pieniądz poza funkcjami gospodarczymi stanowił ważny czynnik w budowaniu tożsamości wielu poleis: na monetach wybijano „godło" polis, symbol często odwołujący się do mitu założycielskiego lub boskiego opiekuna.* **Słownik ** ***apoikiai*** (l.poj. *apoikia*; dosł. osada z dala od domu) kolonie greckie, które zachowały niezależność od miasta macierzystego **barbaros (l.mn. barbaroi)** „barbarzyńca" -- ten, kto mówi „bar, bar", czyli bełkocze, wyraża się w sposób niezrozumiały (greckie *barbaros* jest onomatopeją); z początku określano tak ludzi, którzy nie mówili po grecku, wszystkich nie‑Greków; w czasie wojen perskich termin nabrał negatywnego znaczenia ***emporia*** (l.poj. *emporion*; dosł. port handlowy) w starożytności handlowa część miasta **hellenizacja** uleganie wpływom kultury greckiej; najwyższą formą hellenizacji było przyjęcie nie tylko zwyczajów i wierzeń greckich, ale także rezygnacja z używania języka rodzimego na rzecz greckiego **panhelleński** (z gr. *pan* *--* wszystko; *Hellas* -- Hellada, określenie starożytnej Grecji) wspólny wszystkim Grekom **sybaryta** (z gr. *Sybaritas --* mieszkaniec starożytnego i zamożnego miasta Sybaris, leżącego na Półwyspie Apenińskim na terenach tzw. Wielkiej Grecji) człowiek rozmiłowany w zbytku i wygodach **Wielka Grecja** kolonie założone na terenach południowej Italii i Sycylii **wojna peloponeska** konflikt w latach 431--404 p.n.e. pomiędzy Atenami a Spartą, wspieranymi przez licznych sojuszników, o dominację w świecie greckim; jedna z najdłuższych i najbardziej wyniszczających wojen świata greckiego **Sparta (ustrój, spartańskie wychowanie, podział społeczeństwa)**  Jakie były początki Sparty? Na przełomie XIII i XII w. p.n.e. kraina na południu Półwyspu Peloponeskiego, zwana Lakonią, została podbita przez Dorów. Wzięli oni w niewolę miejscową ludność, która od tej pory uprawiała ich grunty. Następnie pięć wiejskich gmin doryckich w Lakonii zjednoczyło się i stworzyło *polis* spartańską. Obraz zawierający sztuka, obraz, koń, zbroja Opis wygenerowany automatycznie *Walka hipolitów. Fragment malowidła czarnofigurowego na wazie z lat 560--550 p.n.e. Wyraźnie widać zamocowania tarczy i koryncki hełm.* Według legendy twórcą ustroju Sparty, nazywanej również **Lacedemonem**, był prawodawca **Likurg**. Starożytni Spartanie (Lacedemończycy) wyobrażali sobie, że ułożył on prawo spartańskie, tzw. **Wielką Retrę**. Nie ulega jednak wątpliwości, że ustrój *polis* kształtował się ewolucyjnie w ciągu paru stuleci. Szczegóły tej ewolucji nie są znane. Państwo spartańskie było **monarchią**. Na jej czele stało **dwóch dziedzicznych królów**. Instytucja podwójnego królestwa czyniła ustrój Sparty zjawiskiem zupełnie wyjątkowym na tle innych *poleis* greckich. Królowie sprawowali kult religijny, rozsądzali niektóre sprawy i przede wszystkim w czasie wojny dowodzili armią spartańską. Ponadto wchodzili w skład **geruzji** -- [30‑osobowej rady starszych (gerontów)] -- która strzegła praw lacedemońskich i pełniła rolę **sądu**. Najprawdopodobniej największą władzę w Sparcie mieli **eforowie** -- pięciu najwyższych urzędników. W czasie pokoju to oni kierowali polityką *polis*. Gerontów i eforów wybierała przez **aklamację** (tzn. bez głosowania, jednomyślnie) **apella,** czyli zgromadzenie obywatelskie. Członkowie rady starszych rekrutowali się spośród obywateli będących po sześćdziesiątce (wyjątek stanowili królowie) i pełnili swoją funkcję [dożywotnio]. Eforów natomiast wybierano na okres [jednego roku]. Ludność *polis* lacedemońskiej dzieliła się na **trzy klasy**. Pierwszą stanowili **spartiaci**, potomkowie Dorów, obywatele - arystokraci mający prawa polityczne. Drugą -- **heloci**, czyli niewolni chłopi będący potomkami podbitej ludności. Trzecia klasa składała się z **periojków** (gr. *peri* -- wokół; *oikein* -- mieszkać) -- ludności wolnej (najczęściej napływowej), lecz pozbawionej praw politycznych.  *Hoplita spartański: rekonstrukcja. Hoplici uzbrojeni byli w włócznię o długości ok. 2,5‑3 m długości, krótki miecz, tarczę, hełm zakrywający prawie całą twarz, pancerz i nagolenice. Wyposażenie hoplity ważyło nawet 35 kg! * Do VII w. p.n.e. Sparta rozwijała się w sposób nieodbiegający od innych *poleis*greckich. Wysoki poziom osiągnęło tamtejsze rzemiosło, a ceramika lakońska była popularna w całym świecie greckim. Znakiem rozwoju kultury są też poematy spartańskiego poety Tyrtajosa, które stały się symbolem twórczości patriotycznej, sławiącej ojczyznę i zachęcającej do walki za nią (stąd termin „poezja tyrtejska"). Przełomowe znaczenie dla Sparty miały wojny z Mesenią, polis zajmującą żyzną krainę w południowo‑zachodniej części Peloponezu, toczone w latach 730--650 p.n.e. Meseńczycy stawiali zacięty opór. Kiedy spartiaci odnieśli w końcu zwycięstwo, pobici mieszkańcy Mesenii zostali helotami. W efekcie doszło jednak do zachwiania proporcji społecznych w Sparcie: na blisko 10 tys. spartiatów przypadała kilkanaście razy większa liczba helotów, których trzeba było utrzymać w ryzach. Do sprawowania władzy nad tak wielką liczbą niewolników potrzebna była stała armia obywatelska. Tworzyli ją **hoplici** -- ciężkozbrojni piechurzy walczący w zwartym szyku, zwanym falangą (ten typ wojska u progu epoki archaicznej rozpowszechnił się w całej Grecji). Społeczeństwo spartańskie zostało zmilitaryzowane, a wychowanie młodzieży znalazło się pod kontrolą państwa. Każde niemowlę płci męskiej poddawano komisyjnym oględzinom. Słabych i chorowitych chłopców porzucano w górach, tylko zaś zdrowych i silnych pozwalano wychowywać. Od 7. do 20. roku życia spartiaci podlegali skoszarowaniu i szkoleniu wojskowemu. Dorośli obywatele między 20. a 30. rokiem życia stanowili stałą armię. Dopiero po trzydziestce spartiata mógł założyć własną rodzinę. Wszyscy obywatele Sparty (mężczyźni, w tym także żonaci), podzieleni na grupy, codziennie spożywali wspólne, składkowe posiłki, które umacniały ich wspólnotę. Militaryzacji społeczeństwa towarzyszył rozwój ideału wojownika. Obywatelom lakońskiej *polis* nie wypadało wycofywać się z boju: mogli albo zwyciężyć, albo zginąć. Ponadto zamożni spartiaci przeważnie nie obnosili się ze swoim bogactwem, taka ostentacja naruszałaby bowiem postulowaną równość obywateli i surowość obyczajów. Obraz zawierający broń, rysowanie, szkic, kreskówka Opis wygenerowany automatycznie *Dwaj hoplici w szyku -- widok z boku. Falanga to zwarty liniowy szyk bojowy piechoty. Stosowany był w całej starożytnej Grecji -- od Aten po Spartę. Hoplici wyposażeni w włócznie i tarcze, ustawieni byli w 8--16 szeregach jeden za drugim. \ * Wprowadzenie wojskowych rygorów w życie całego społeczeństwa uczyniło spartiatów najlepszą armią grecką. Dzięki temu osiągnięto również niespotykany w innych *poleis* poziom dyscypliny obywatelskiej. Sparta płaciła jednak za te osiągnięcia zamknięciem się na obce wpływy, upadkiem kultury, handlu i rzemiosła. Na nienawiść, jaką heloci żywili do spartiatów, i ciągłe próby zrzucenia ich jarzma państwo odpowiadało terrorem. Co roku młodzi wojownicy spartańscy, uzbrojeni tylko w noże, napadali na wioski helotów, w ten sposób zdobywając pożywienie i siejąc strach (zjawisko to nosi nazwę kryptei). Przy tej okazji eliminowano najaktywniejszych, a więc z punktu widzenia Sparty najgroźniejszych niewolników. ***Ciekawostka*** ***Krypteja*** *Istnieje hipoteza, że krypteja była nie tylko metodą zastraszania helotów, lecz pełniła także funkcję rytuału towarzyszącego przejściu młodzieńców spartańskich do grupy dorosłych, pełnoprawnych wojowników -- hoplitów. Wskazują na to szczególne okoliczności kryptei. Chłopców izolowano od społeczeństwa, wysyłając ich na rok w góry, gdzie mieli się ukrywać (gr. kryptein) przed ludźmi. Nie wyposażano ich w nic oprócz sztyletu oraz niewielkiej ilości pożywienia, nie dawano im nawet ubrania. Za dnia młodzi spartiaci kryli się więc w lasach, nocą zaś, aby zdobyć żywność, odzież i inne środki niezbędne do życia, ukradkiem atakowali gospodarstwa helotów i uśmiercali ich w taki sposób, aby samemu nie dać się im wcześniej odkryć.* Około 550 r. p.n.e. Sparta utworzyła na Peloponezie sojusz militarny *poleis* pod swoją hegemonią *--* **Związek Peloponeski**. Państwa członkowskie nie płaciły danin pieniężnych, lecz miały obowiązek przysyłania wojska na wezwanie Spartan. **Słownik ** **Aeropag** (gr. *Áreios págos* - wzgórze Aresa) w starożytnych Atenach rada polis, która obradowała  na wzgórzu Aresa **akropol** (gr. *akropolis*) w starożytnej Grecji: najstarsza część miasta położona na wzgórzu; zwykle ośrodek kultu religijnego **apella** (gr. Ἀπpiέλlambdaλlambdaαalfa) zgromadzenie ludowe w starożytnej Sparcie; zajmowało się uchwalaniem prawa, wybierało urzędników -- gerontów i eforów; decydowało o wypowiedzeniu wojny; decyzje podejmowano poprzez wydawanie okrzyków bądź też, w przypadku wątpliwości, rozejście się; uczestnicy zgromadzenia przyjmowali lub odrzucali wnioski geruzji oraz eforów, nie mieli jednak możliwości wprowadzania swoich poprawek **eklezja** w starożytnych Atenach: najwyższy organ władzy państwowej **geruzja** w niektórych państwach starożytnej Grecji: rada starców **hoplita** w starożytnej Grecji i Macedonii: żołnierz ciężkozbrojnej piechoty, walczącej w szyku zwanym falangą **izonomia** (z gr. *isos* -- równy + *nomos* -- zwyczaj, prawo) równość praw **krypteja** (gr. *krypteia* -- tajna służba) w starożytnej Sparcie jeden z etapów procesu wychowania (*agoge*) **tyrania** (gr.) w starożytnej Grecji: rządy sprawowane przez tyrana w wyniku obalenia istniejącego porządku politycznego **Tyrtajos** żył w VII w. p.n.e., poeta grecki; wódz w II wojnie meseńskiej **Związek Peloponeski** w starożytnej Grecji sojusz zbrojny obejmujący większość państw Peloponezu pod hegemonią Sparty, ukształtowany ostatecznie w drugiej połowie VI w. p.n.e. **Ateny** **(ustrój, ostracyzm, reformy Solona, Klejstenesa, Peryklesa)** Attyka, kraina grecka, w której leżą Ateny, jest niewielkim półwyspem. W czasach mykeńskich funkcjonowało tam osobne królestwo. W IX w. p.n.e. nastąpiło zjednoczenie gmin attyckich na zasadach synojkizmu (gr. *synoikismos* -- współżycie, od *syn* -- razem, jednocześnie; *oikein* -- mieszkać). Tak powstała *polis* ateńska. **Ateny ** Niewiele wiadomo o początkach tego państwa. Historycy domyślają się, że w wiekach ciemnych i u progu epoki archaicznej (ok. XIII‑VIII w. p.n.e.) doszło tam do stopniowego ograniczenia władzy królewskiej przez arystokrację. Król (gr. *basileùs*) stał się członkiem kolegium najważniejszych urzędników ateńskich -- archontów (gr. *àrchōn* od *àrchein* -- rządzić) odpowiedzialnym za kult religijny. Pozostali archonci zajmowali się różnymi dziedzinami: jeden dowodził wojskiem, jeden rządził, sześciu było sędziami, a jeden -- sekretarzem. Kadencja archontów trwała rok, wybierali ich spośród siebie arystokraci. Archonci, którzy zakończyli swoją kadencję, przechodzili do rady byłych archontów -- Aeropagu (określenie pochodzi od nazwy wzgórza na zachód od Akropolu, na którym pod gołym niebem obradowała rada).  *Widok ze wzgórza Filopapposa na Akropol w Atenach.* *Rekonstrukcja Akropolu na ilustracji z początków XX w. Ok. 1000 w. p.n.e. na wzgórzu mieścił się pałac, a od VI w. p.n.e. miejsce kultu bogini mądrości i sprawiedliwości Ateny. W połowie V w. p.n.e. po zniszczeniach spowodowanych w czasie wojen perskich odbudowę Akropolu zainicjował Perykles. Powstał tu wtedy kompleks świątyń: Partenon, Erechtejon, Apteros, sanktuarium Artemidy Brauronia i Propyleje. * [[https://zpe.gov.pl/a/animacja/DHqMdrsGp]](https://zpe.gov.pl/a/animacja/DHqMdrsGp) Procesowi kształtowania się *polis* ateńskiej towarzyszyły gwałtowne zaburzenia społeczne. W trakcie konfliktu między ludem a arystokratami pojawił się postulat spisania praw. Dokonał tego w 621 r. p.n.e. **archont Drakon**. Jego kodeks był niezwykle surowy: przewidywał karę śmierci za każde niemal przestępstwo. Potomni ukuli nawet powiedzenie o drakońskich prawach -- bezwzględnych i okrutnych. Powodem społecznego wrzenia w Atenach na przełomie VII i VI w. p.n.e. było zadłużenie chłopów attyckich u arystokratów. W jego konsekwencji dochodziło do przejmowania ziemi za długi, a nawet sprzedawania dłużników w niewolę. W 594 r. p.n.e. **Solon**, zubożały arystokrata, który następnie wzbogacił się na handlu, został archontem i rozjemcą Ateńczyków. Reformy Solona polegały na jednorazowym umorzeniu („strząśnięciu") długów chłopskich i wykupieniu za państwowe pieniądze chłopów sprzedanych w niewolę oraz przeprowadzeniu podziału obywateli na cztery klasy majątkowe, w wyniku czego prawa polityczne przyznane zostały najbogatszym, a nie tylko arystokratom (z urodzenia). Z reform Solona nikt jednak nie był zadowolony i walki stronnictw wybuchły w Atenach na nowo. W 561 r. p.n.e. przywódca ludowy **Pizystrat** dokonał zamachu stanu i objął [władzę tyrańską.] Tyrania Pizystrata była okresem pomyślnym dla *polis* attyckiej. Nastąpił wówczas rozwój rzemiosła związany m.in. ze wznoszeniem budowli na życzenie władcy. Również z inicjatywy Pizystrata Ateńczycy założyli swoje kolonie w rejonie Hellespontu (starożytna nazwa cieśniny Dardanele). Tyran ateński nakazał także spisanie (lub uzgodnienie tekstu) *Iliady* i *Odysei*.  *Solon (ok. 635 -- ok. 560 p.n.e.), ateński mąż stanu, poeta i prawodawca, przyczynił się do rozwoju ustroju demokratycznego. Jego wiersze zachęcały Ateńczyków do walki z Megarejczykami o ważną strategicznie wyspę Salaminę. * Do stworzenia podstaw demokracji ateńskiej znacznie przyczynił się **Klejstenes**, który w 510 r. p.n.e., jako przywódca arystokratycznego rodu Alkmeonidów, obalił tyranię Pizystratydów. Po ich upadku przeprowadził w latach 508 - 507 p.n.e. reformy, będące kontynuacją dokonań Solona. Wprowadził m.in. [nowy podział administracyjny Aten], którego podstawą stały się **demy -- wspólnoty**, obejmujące swym zasięgiem dzielnice Aten oraz pobliskie wsie. Poszczególne demy posiadały własne zgromadzenia oraz urzędnika z (demarchosa). Trzydzieści demów tworzyło trityes, które wchodziły w skład 10 fyle. Każda fyle składała się z części miasta, wybrzeża i równiny. To w fyle dokonywano wyboru urzędników oraz losowano spośród obywateli wybranych w demach przedstawicieli do Rady Pięciuset. Zajmowała się ona nadzorowaniem urzędników oraz przygotowaniem porządku obrad eklezji, czyli Zgromadzenia Ludowego. Prawdopodobnie to Klejstenes wprowadził też instytucję zwaną **ostracyzmem**. Termin ten (gr. *ostrakismos*) pochodzi od greckiego słowa *ostrakon* -- skorupa. Co roku zgromadzenie ludowe rozważało, czy uruchomić procedurę ostracyzmu. Jeżeli większość zgromadzonych była za, wyznaczano termin głosowania, które miało wskazać, kto pójdzie na wygnanie. Tego dnia na eklezji musiało się zebrać przynajmniej 6 tys. Ateńczyków, inaczej procedura nie byłaby ważna. Podczas głosowania każdy obywatel na glinianej skorupie wypisywał imię tego polityka, który -- jego zdaniem -- zagrażał ustrojowi *polis*. Na wygnanie szedł ten, kto otrzymał największą liczbę głosów. Najstarszy udokumentowany przypadek zastosowania ostracyzmu znamy z 487 lub 486 r. p.n.e. -- 20 lat po reformach Klejstenesa. Obraz zawierający mapa, tekst, atlas Opis wygenerowany automatycznie *Mapa starożytnej Grecji, VIII‑V w. p.n.e. * Za ojca demokracji ateńskiej i twórcę potęgi Aten uważa się **Peryklesa** (ok. 495 -- 429 p.n.e.), który odebrał areopagowi część jego dotychczasowych funkcji (uprawnienia kontrolne i administracyjne) i przekazał je **Zgromadzeniu Ludowemu**. Po tych reformach stało się ono najważniejszym organem władzy państwowej w Atenach. Perykles wprowadził również [wynagrodzenie] za pełnienie urzędów, aby umożliwić ubogim obywatelom udział w życiu politycznym i zasiadanie w sądach. W niektórych państwach greckich (np. w Atenach w ciągu V w. p.n.e.) ewolucja ustrojowa poszła w kierunku rozszerzania praw politycznych na coraz niższe i biedniejsze grupy ludności, co doprowadziło do ukształtowania się demokracji. W okresie rozwiniętej demokracji Ateńczycy nazywali swój ustrój **izonomią, czyli równością praw**. Każdy obywatel ateński (a więc Ateńczyk, którego rodzice także byli Ateńczykami) mógł uczestniczyć w zgromadzeniu ludowym. Zazwyczaj w jednej sesji brało udział kilka tysięcy członków *polis*. Zgromadzenie decydowało o polityce państwa. Po wysłuchaniu mówców proponujących różne rozwiązania obywatele głosowali i podejmowali decyzję większością głosów. Sprawujący niektóre urzędy, zwłaszcza sędziowie, otrzymywali wynagrodzenie. Dzięki temu stanowiska stawały się dostępne dla wszystkich obywateli, nawet najbiedniejszych. Demokracja ateńska zyskała miano bezpośredniej ze względu na osobisty udział obywateli w zgromadzeniu ludowym, a nie za pośrednictwem przedstawicieli -- posłów -- jak to się dzieje we współczesnych demokracjach. [[https://zpe.gov.pl/a/wprowadzenie/DmLJvd73d]](https://zpe.gov.pl/a/wprowadzenie/DmLJvd73d) **Wojny grecko - perskie (przyczyny, najważniejsze bitwy i dowódcy, skutki)** [**[https://zpe.gov.pl/a/wprowadzenie/DRKMHvBOb]**](https://zpe.gov.pl/a/wprowadzenie/DRKMHvBOb) **Niewola perska** Wybuch wojen perskich był ściśle związany z losami *poleis* które znajdowały się na zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej. To one jako pierwsze poznały smak niewoli, jako pierwsze także podjęły trud walki o wolność. Ich przeciwnikiem była Persja Cyrusa Wielkiego, który podporządkował sobie miasta małoazjatyckie, oraz Dariusza I Wielkiego, któremu te miasta wydały wojnę zapamiętaną jako powstanie jońskie (499‑494 r. p.n.e.). Pomoc, której udzieliły powstańcom Ateny, mimo że była dość symboliczna, to jednak miała kolosalne znaczenie dla dziejów Grecji właściwej. Wedle tradycji Dariusz I zlecił jednemu ze służących, aby mu, ilekroć zasiądzie do stołu, powtarzał trzy razy: „Panie, pamiętaj o Ateńczykach". Służący sumiennie wypełnił zadanie.  Przed panowaniem Krezusa wszyscy Hellenowie byli wolni. Według Herodota był on pierwszym barbarzyńcą, który podbił Greków i zmusił ich do płacenia haraczu. Nowa sytuacja polityczna nie dotyczyła jednak wszystkich Greków, a wyłącznie tych, którzy zamieszkiwali wybrzeża Azji Mniejszej. Krezus był ostatnim władcą Lidii (panował w latach ok. 560--546 p.n.e.), prężnego państwa obejmującego południowo‑zachodnie tereny dzisiejszej Turcji. Jego poprzednicy uczynili z Lidii lokalne mocarstwo, a za rządów Krezusa przeżywało ono okres największej świetności. Jarzmo, które Krezus narzucił azjatyckim Grekom, nie było ciężkie: król zadowalał się niewygórowanymi daninami i nie ingerował w wewnętrzne życie greckich wspólnot. Poza tym został zapamiętany jako władca przyjazny kulturze greckiej: miał mówić po grecku, składać ofiary greckim bogom i słać dary do panhelleńskiego sanktuarium w Delfach. Utrzymywał także poprawne stosunki z *poleis* Grecji właściwej, czego najważniejszym przejawem było przymierze ze Spartą, która wiodła wśród nich prym. Położenie Greków azjatyckich uległo zmianie wraz z podbojem Lidii przez Persów. **Perski podbój... ** W 546 r. p.n.e. Krezus poniósł klęskę w wojnie z Cyrusem Wielkim. Lidia stała się perską satrapią. W trakcie wojny Grecy postawili na złą kartę. Persowie proponowali, aby Grecy porzucili Lidyjczyków i walczyli po stronie perskiej, jednak Grecy nie usłuchali tego wezwania. Po upadku Krezusa *poleis* na wybrzeżu Azji Mniejszej gotowały się do obrony. Sparta odmówiła pomocy militarnej, wezwała jedynie Persów, żeby uznali niezależność miast greckich, co zostało w Persji przyjęte z pogardą i lekceważeniem. Cyrus podsycał nieufność pomiędzy Grekami. Uczynienie z Miletu, najpotężniejszej *polis* na tamtych terenach, perskiego sprzymierzeńca nadszarpnęło greckie morale i uniemożliwiło powstanie koalicji wszystkich Greków małoazjatyckich. Niektórzy zdecydowali się na ucieczkę: obywatele Fokai wsadzili na pentekontera dzieci, żony i całe mienie ruchome i odpłynęli do Italii, złożywszy przysięgę, że nie wrócą, dopóki bryła żelaza, którą zatopili w morzu, nie wypłynie na powierzchnię. Podobnie postąpili mieszkańcy Teos, którzy po opuszczeniu ojczyzny założyli Abderę. Ci, co pozostali, zdołali obronić niezależność do ok. 540 r. p.n.e. Wówczas wszyscy Grecy z Azji Mniejszej znaleźli się pod panowaniem perskim. **...i porządki ** Panowanie perskie oznaczało znaczne pogorszenie statusu Greków. To właśnie wówczas Grecy zaczęli z utęsknieniem wspominać i zapewne idealizować Krezusa. Wiele wskazuje na to, że porządki zaprowadzone przez Persów budziły ich niezadowolenie. **Powstanie ** Niezadowolenie z rządów perskich narastało, by w 499 r. p.n.e doprowadzić do **wybuchu powstania pod hasłem wolności (*eleutheria***). Powstanie wywołał tyran Aristagoras - władca Miletu, co paradoksalne, ponieważ cieszył się on większymi przywilejami niż inne *poleis* podporządkowane władzy perskiej. W krótkim czasie powstanie ogarnęło Jonię, stąd często nazywa się je „jońskim", a także całe wybrzeże Azji Mniejszej. Aristagoras, były perski namiestnik Miletu, który w momencie wybuchu powstania zrzekł się władzy tyrańskiej, wyruszył do Grecji kontynentalnej z prośbą o wsparcie. W Sparcie niczego nie wskórał, natomiast Ateńczycy i Eretryjczycy wysłali w sumie 25 okrętów. Była to pomoc raczej symboliczna (sam Milet dysponował siłą 80 okrętów): nie mogła przesądzić o losach powstania, ale miała duże znaczenie propagandowe. Powstanie trwało pięć lat; zakończyło się porażką Greków z powodu chaosu organizacyjnego i przytłaczającej przewagi militarnej Persów, którzy dysponowali niewyczerpanymi zasobami ludzkimi i finansowymi. Milet został zburzony, wielu mieszkańców wymordowano albo deportowano w głąb państwa perskiego, a na resztę małoazjatyckich *poleis* spadły represje. Niewielka pomoc udzielona przez Ateny i Eretrię miała kolosalne znaczenie dla dalszych losów Grecji, gdyż stanowiła bezpośrednią przyczynę wojen perskich. **Słownik ** **Jonia** kraina w środkowej części wybrzeża Azji Mniejszej, skolonizowana przez Jonów, jedno z greckich plemion, przed początkiem IX w. p.n.e. **pentekontera** (gr. pentēkónteros) grecki rodzaj okrętu z pokładem i 50 żeglarzami, stąd nazwa: *pentekonta* -- pięćdziesiąt ***proskynesis*** gest oddania władcy, który przybierał różne formy zależnie od statusu i pozycji tego, kto składał hołd: pocałunek, zbliżenie się w ukłonie, uklęknięcie, padnięcie na twarz **satrapia** nazwa prowincji w starożytnej Persji **talent** podstawowa jednostka wagi o różnej wielkości, zależnie od okresu i regionu; najpopularniejszy był talent attycki (26,2 kg) i eginecki (37,1 kg) **tyran** (gr. *tyrannos* - jedynowładca), jednostka, która w wyniku uzurpacji objęła władzę w *polis* [[https://zpe.gov.pl/a/przeczytaj/DXtdPz6vl]](https://zpe.gov.pl/a/przeczytaj/DXtdPz6vl) **Wojny grecko-perskie** [[https://zpe.gov.pl/a/wprowadzenie/Dh7uQtTN5]](https://zpe.gov.pl/a/wprowadzenie/Dh7uQtTN5) **\ **W 548 r. p.n.e. Persowie podbili Azję Mniejszą i ustanowili tyranów w jońskich poleis, co tamtejsi Grecy uznali za pogwałcenie ich wolności. W 500 r. p.n.e. w Milecie, Efezie i innych miastach jońskich wybuchło powstanie, w wyniku którego tyrani zostali obaleni. Jonowie zaapelowali o pomoc do wszystkich Greków, niewielkie posiłki przybyły jednak tylko z Aten. Obraz zawierający tekst, zrzut ekranu, Czcionka, numer Opis wygenerowany automatycznie **\ Wojny Greków z Persami ** Po sześciu latach armia perska zdobyła Efez i Milet, tłumiąc powstanie jońskie, a w 490 r. p.n.e. w odwecie za wsparcie zbuntowanych Jonów Persowie pod dowództwem Datysa (wodza króla Dariusza I) wyruszyli przeciw Atenom. Do bitwy doszło pod Maratonem, gdzie Ateńczycy, dowodzeni przez Miltiadesa, odnieśli wspaniałe zwycięstwo. Wkrótce w Attyce odkryto złoża srebra. Początkowo dochody z kopalni dzielono między Ateńczyków, lecz Temistokles, czołowy polityk ateński, przewidując kolejny atak Persów, przekonał współobywateli, aby przeznaczyć je na budowę floty. Pod koniec lat 80. V w. p.n.e. do Grecji dotarły wieści o wielkich przygotowaniach wojennych podjętych przez króla perskiego Kserksesa. Nie ulegało wątpliwości, że Persowie zamierzają wyprawić się przeciw Helladzie. W 481 r. p.n.e. część państw greckich utworzyła **Związek Panhelleński** pod egidą Sparty. Spora grupa *poleis* zachowała jednak neutralność i oczekiwała na dalszy rozwój wydarzeń. W 480 r. p.n.e. Kserkses wyruszył na czele ogromnej armii. Aby mogła się ona przeprawić przez cieśninę Hellespont, dzielącą Europę i Azję, specjalnie zbudowano most. Najpierw Persowie zajęli leżącą na północy Grecji Tesalię. Grecy postanowili stawić im opór w górskim wąwozie Termopile. Ich wojskami dowodził król spartański Leonidas. W obozie helleńskim znalazł się jednak zdrajca, który przeprowadził wojska perskie na tyły Greków. Leonidas odesłał więc większość swej armii. Z około tysiącem żołnierzy (w tym z 300 spartiatami) stawił czoło Persom i poniósł śmierć.  *Wojny Greków z Persami (500--479 r. p.n.e.)* Po przejściu Termopil Kserkses skierował się do Attyki. Ateńczycy za radą Temistoklesa opuścili miasto. Persowie weszli do opustoszałych Aten i je zniszczyli. We wrześniu 480 r. p.n.e. u wybrzeży Salaminy flota grecka, dowodzona przez Temistoklesa i złożona w znacznym stopniu z okrętów ateńskich, rozgromiła flotę perską. Kserkses wycofał się do Azji, pozostawiając w Grecji potężną armię lądową. W 479 r. p.n.e. pod Platejami w Tesalii świetne zwycięstwo odniósł regent spartański Pauzaniasz, głównie dzięki męstwu spartiatów. Po pokonaniu Persów Pauzaniasz oswobodził całą Grecję. W tym samym roku kolejne zwycięstwo w bitwie morskiej -- pod Mykale u wybrzeża Jonii -- otworzyło Grekom drogę do Azji. Miasta jońskie zostały wyzwolone spod władzy Persów. Zwycięstwo poróżniło sprzymierzeńców. Między Spartą a Atenami wybuchły niesnaski, które doprowadziły do rozpadu \[Związku Panhelleńskiego\]. W 478 r. p.n.e. Ateny stworzyły swój własny Związek Morski, którego siłą była potężna flota. *Poleis* stowarzyszone w Związku Morskim płaciły składki pieniężne deponowane w skarbcu na wyspie Delos, niektóre współtworzyły także związkową flotę. Sparta przewodziła Związkowi Peloponeskiemu. Dalsze dzieje Grecji upływały pod znakiem ostrej rywalizacji między Spartą a Atenami o hegemonię nad wszystkimi Hellenami. Obraz zawierający statua, na wolnym powietrzu, monument, niebo Opis wygenerowany automatycznie *Płaskorzeźba z pałacu w Persepolis. Jej twórca przedstawił perskiego króla Kserksesa jako wyraźnie większego od podtrzymujących baldachim służących. * **Ciekawostka** **Falanga**  Współczesna rekonstrukcja falangi hoplitów Ten styl wojenny w państwach Grecji pojawił się w VII w. p.n.e. To zwarty, liniowy szyk bojowy. Falangę tworzyli żołnierze piechoty - hoplici, którzy ustawiali się w wzdłuż frontu w linii składającej się najczęściej z 8‑12 szeregów, jeden za drugim. Gdy w pierwszym rzędzie ginął hoplita jego miejsce natychmiast zajmował żołnierz z drugiego szeregu. Podczas starcia do walki przystępowały jedynie pierwszy i drugi szereg, a pozostałe napierały na walczących uniemożliwiając im odwrót. Kluczowy moment bitew polegał na starciu dwóch walczących na całej linii falang. **Słownik ** **Persowie** lud stanowiący trzon mieszkańców współczesnego Iranu oraz zamieszkujący w niewielkiej liczbie Afganistan, Irak, Arabię Saudyjską i Bahrajn **powstanie** zbrojne wystąpienie narodu lub jakiejś grupy w obronie swojej wolności **polis** (l. mn. *poleis*) w starożytnej Grecji: miasto‑państwo, w którym wszelkie istotne decyzje były podejmowane przez zgromadzenie ludowe **Związek Morski** w starożytnej Grecji sojusz (symmachia) łączący Ateny z greckimi państwami Morza Egejskiego **Związek Panhelleński** (Związek Hellenów) sojusz 31 państw greckich pod przewodnictwem Sparty, miał on koordynować greckie wysiłki zmierzające do odparcia perskiej inwazji **Związek Peloponeski** w staroż. Grecji sojusz zbrojny obejmujący większość państw Peloponezu pod hegemonią Sparty, ukształtowany ostatecznie w 2. poł. VI w. p.n.e. **Wojna peloponeska** Założony przez Ateny w V w. p.n.e. Związek Morski stał się narzędziem ich polityki, co nieustannie prowadziło do konfliktów z Persją i Spartą. Stowarzyszone w nim *poleis*z czasem przestały mieć wpływ na działania organizacji, a Ateńczycy stosowali represje wobec tych, które chciały z niej wystąpić. Skarb Związku Morskiego przeniesiono do Aten. Z jego zasobów finansowano już nie tylko działania floty sojuszniczej, lecz także wielkie ateńskie inwestycje budowlane, takie jak Partenon (świątynia Ateny Dziewicy) z wystrojem rzeźbiarskim Fidiasza, Propyleje (monumentalny budynek bramny na Akropolu) czy Długie Mury, które połączyły ateński port Pireus z miastem. Wzrost potęgi Aten niepokoił Spartę, tym bardziej, że w Atenach po władzę sięgnął zwolennik demokracji i zdecydowany przeciwnik spartiatów - Perykles. Między dwiema ówczesnymi potęgami świata greckiego, czyli ateńskim Związkiem Morskim oraz Związkiem Peloponeskim pod przywództwem Sparty, stopniowo rosło napięcie, dodatkowo potęgowane działaniami zrzeszonych *poleis*. Do pierwszego starcia doszło w 460 r. p.n.e., a zawarty w 446 r. p.n.e. trzydziestoletni pokój dał tak naprawdę Atenom i Sparcie czas na przygotowanie się do ostatecznego rozstrzygnięcia. Jak się ono zakończyło? Obraz zawierający tekst, zrzut ekranu, Czcionka, numer Opis wygenerowany automatycznie **Rozkwit Aten** [[https://zpe.gov.pl/a/przeczytaj/DiSixAjYT]](https://zpe.gov.pl/a/przeczytaj/DiSixAjYT) Wzrostowi potęgi Aten towarzyszył dalszy rozwój demokracji. Już w czasach Temistoklesa druga klasa solońska (należeli do niej tzw. jeźdźcy, czyli osoby z dochodem powyżej 300 „miar") otrzymała możliwość piastowania urzędów. Dalsze rozszerzenie praw politycznych nastąpiło w 462 r. p.n.e., kiedy to przewagę w Zgromadzeniu Ludowym (eklezji) zdobyli zwolennicy demokracji pod przywództwem Efialtesa oraz jego następcy, Peryklesa. Pod ich wpływem Ateńczycy uchwalili odpłatność za pracę w sądach ludowych (co otworzyło biednym obywatelom drogę do sprawowania funkcji sędziowskich), rozszerzenie praw do piastowania urzędów na trzecią klasę solońską (tzw. „właściciele zeugos -- jarzma wołów" z dochodem powyżej 200 „miar") oraz ograniczenie roli areopagu do sądownictwa w sprawach o zabójstwo, podpalenie i trucicielstwo. Najwyższą władzę w Atenach sprawowała odtąd **eklezja**, a **Rada Pięciuset** stała się jej organem wykonawczym, organizującym obrady zgromadzenia. Nastąpił w tym czasie wyraźny wzrost roli sztuki wymowy (**retoryki**), umiejętności potrzebnej przywódcom do przekonania zgromadzenia ludowego do swoich racji. Dziesięć lat później wprowadzono rygorystyczne ograniczenie obywatelstwa ateńskiego: aby być pełnoprawnym członkiem polis, trzeba było mieć oboje rodziców Ateńczyków. Wzrosła więc liczba **metojków** (gr. *metá* -- pośród; *oikéo* -- mieszkać), ludności stale zamieszkującej Ateny, ale pozbawionej praw politycznych.  *Perykles (ok. 500--429 p.n.e.) dzięki swemu autorytetowi latami kierował polityką Aten, wpływając na decyzje eklezji, a od 444 r. p.n.e. przez 15 lat, aż do swej śmierci, piastował urząd stratega. Z jego imieniem kojarzy się okres największej świetności politycznej i kulturalnej Aten.* **Wojna peloponeska (431--404 p.n.e.)** W 432 r. p.n.e. wybuchł spór między Korkyrą a jej kolonią Epidamnos. Pierwsza polis zwróciła się o pomoc do Aten, druga -- do Koryntu (metropolii Korkyry), który był sprzymierzeńcem Sparty. Doprowadziło to do wybuchu wojny między zdominowanym przez polis ateńską Związkiem Morskim, a kierowanym przez spartiatów Związkiem Peloponeskim. Działania zbrojne długo nie przynosiły ostatecznego rozstrzygnięcia, ponieważ Ateny przeważały na morzu, a Sparta na lądzie. Zawarty w 421 r. p.n.e. tzw. pokój Nikiasa przywrócił stan sprzed wybuchu wojny. Jednak nie był trwały. Przełom przyniosła dopiero wyprawa Ateńczyków na Sycylię (415--413 r. p.n.e.), podjęta w celu podporządkowania sobie tej wyspy. Ateny doznały na Sycylii druzgocącej klęski. Państwa Związku Morskiego zbuntowały się wówczas przeciw Ateńczykom i wraz z Persją opowiedziały się po stronie Związku Peloponeskiego. W 411 r. p.n.e. wódz spartański Lizander założył stałą bazę wojskową w Attyce. Jednocześnie za pieniądze perskie Sparta zbudowała flotę i zaczęła nękać Ateny zarówno od strony lądu, jak i morza. Wreszcie w 404 r. p.n.e. Ateny skapitulowały. Obraz zawierający mapa, tekst, atlas Opis wygenerowany automatycznie ***Ciekawostka - Metropolie i kolonie greckie*** *W starożytnej Grecji związek między metropolią (gr. mētēr -- matka; pólis -- miasto), czyli macierzystym miastem kolonistów, a kolonią, czyli polis‑córką, był przeważnie dość luźny. Nowy ośrodek miejski od razu stawał się zupełnie niezależnym podmiotem politycznym -- tym kolonie greckie różniły się od rzymskich. Oczywiście najczęściej podtrzymywano jednak przyjazne kontakty między metropolią a kolonią.* **Grecja po wojnie peloponeskiej ** Kapitulacja Aten rozpoczęła okres hegemonii Sparty w Grecji. Lacedemończycy, wdzięczni za pomoc w wojnie z Atenami, pozwolili Persom na zaciąganie wojsk greckich na służbę. Wykorzystał to jeden z pretendentów do tronu perskiego, który z 10 tys. Greków wyruszył w głąb Persji (tzw. wyprawa dziesięciu tysięcy). Gdy zginął w bitwie, wojska helleńskie znajdowały się w Mezopotamii. Zostały tam otoczone przez przeważające siły Persów. Grecy zdołali się jednak wycofać i, bijąc po drodze kolejne armie perskie, wracali do ojczyzny. Wyprawa ta pokazała Hellenom ich ogromną przewagę nad Persami. Po zwycięstwie nad Ateńczykami Sparta narzuciła im surowe warunki kapitulacji: zburzenie Długich Murów, wydanie floty i wprowadzenie w Atenach rządów wąskiej grupy ludzi, którzy gwarantowali utrzymanie tam wpływów spartańskich. Ateńczycy nazywali ich obraźliwie „trzydziestoma tyranami". W 403 r. p.n.e. Attykę ogarnęła wojna domowa. Po paru latach zmagań zwyciężyli demokraci. W ateńskiej polis została przywrócona demokracja. Niesnaski wśród wodzów spartańskich sprawiły, że zbrojna interwencja lacedemońska w Attyce zakończyła się fiaskiem. Ateńczycy podjęli też starania, by odbudować Związek Morski. Ich działaniom sprzyjało osłabienie Sparty po wojnie peloponeskiej, którego znaczącym przejawem był spadek liczby spartiatów: zostało ich około 2 tysięcy. Stanowiło to efekt pogłębiającego się rozwarstwienia majątkowego obywateli lakońskiej polis i masowej deklasacji biednych spartiatów, którzy, nie mogąc opłacić składek na wspólne uczty, wypadali poza nawias wspólnoty. W tych warunkach Ateny otwarcie wystąpiły przeciw hegemonii spartańskiej. Wybuch nowej wojny wykorzystała Persja, aby powiększyć swoje wpływy w Helladzie. W 387 r. p.n.e. król perski narzucił Grekom pokój królewski, gwarantujący wolność każdej greckiej polis (stąd jego nazwa grecka *koinē eirene* -- pokój wspólny). Na jego straży miała stać Sparta.  *Strefy wpływów z okresu hegemonii Teb w IV w. p.n.e.* *Koinē eirene* złamali Tebańczycy: po wprowadzeniu w ich polis demokracji władzę objął Epaminondas, który zaczął prowadzić politykę mocarstwową. W 371 r. p.n.e. w bitwie pod Leuktrami w Beocji wojska tebańskie pokonały spartiatów. Epaminondas dokonał reformy armii, w bitwie pod Leuktrami zastosował nowatorski szyk skośny. Rozwiązał też Związek Peloponeski i nadał wolność Mesenii. Oznaczało to hegemonię Teb w Grecji. Aby ją zlikwidować, Sparta sprzymierzyła się z Atenami. W 362 r. p.n.e. Epaminondas wprawdzie pokonał ich koalicję pod Mantineją na Peloponezie, ale sam poniósł śmierć na polu bitwy. Tak zakończył się okres dominacji Teb. Wkrótce przewagę na terenie Grecji zaczęło uzyskiwać nowe mocarstwo: **Macedonia.** Obraz zawierający tekst, diagram, Czcionka, linia Opis wygenerowany automatycznie *Bitwa pod Leuktrami w 371 r. p.n.e* **Słownik ** **aeropag** (gr. *Áreios págos* - wzgórze Aresa) w starożytnych Atenach rada polis, która obradowała  na wzgórzu Aresa **demokracja** (od gr. *demos* -- lud i *krateo* -- władam) ustrój polityczny, w którym władza sprawowana jest przez ogół obywateli; powstała w starożytności i była zestawiana z arystokracją (władza sprawowana przez grupę ludzi) i monarchią (władza w rękach jednostki); w ramach filozofii polityki przedstawiane są różne formy demokracji i odmienne wytyczne, jakie należy spełniać, by mówić o ustroju demokratycznym **eklezja** w starożytnych Atenach Zgromadzenie Ludowe czyli najwyższy organ władzy państwowej **hegemonia** (od gr. *hēgemonia* -- kierownictwo, panowanie) przywództwo jakiegoś państwa, organizacji lub grupy społecznej lub ich przewaga nad innymi **Lacedemończycy** wspólne określenie grup społecznych i ludów zamieszkujących okolice Sparty; nazwa pochodzi od Lacedemonu, starożytnej nazwy Sparty **metojkowie** (od gr. *métojkoj* -- wspólnie mieszkający) w starożytnej Grecji: cudzoziemcy, którzy osiedli w polis **Partenon** (od gr. *Parthenṓn*) marmurowa świątynia Ateny Partenos \['dziewicza'\] na Akropolu ateńskim **polis** (gr., l.mn. *poleis*) u starożytnych Greków był to termin oznaczający zarówno miasto‑osadę, jak i zamieszkującą ją społeczność **Propyleje** (gr. *propylajon* -- przedsionek) w architekturze starożytnej Grecji: monumentalna brama z wewnętrzną kolumnadą, prowadząca zwykle do wielkich sanktuariów **spartiata** w starożytnej Sparcie jej pełnoprawny obywatel, a także wojownik; miał prawo do sprawowania urzędów i uczestniczenia w Zgromadzeniu Ludowym, ale nie pracował zarobkowo; podstawą jego utrzymania była przydzielona ziemia uprawiana przez przypisanych do niej helotów **Związek Morski** w starożytnej Grecji sojusz (*symmachia*) łączący Ateny z greckimi państwami Morza Egejskiego **Związek Peloponeski** w staroż. Grecji sojusz zbrojny obejmujący większość państw Peloponezu pod hegemonią Sparty, ukształtowany ostatecznie w drugiej połowie VI w. p.n.e. **Podboje Filipa II Macedońskiego i Aleksandra Wielkiego (cele, najważniejsze bitwy, skutki)** [[https://zpe.gov.pl/a/przeczytaj/DQl2bN18Q]](https://zpe.gov.pl/a/przeczytaj/DQl2bN18Q) Macedonia i Epir to krainy położone na północ od Grecji. Macedończycy i Epiroci byli blisko spokrewnieni z Grekami, w świecie helleńskim postrzegano ich jednak jako barbarzyńców. W ogniu ciągłych walk z sąsiadami od strony północnej -- Ilirami i Trakami -- w Macedonii i Epirze wykształcił się ustrój monarchiczny. Kluczową rolę w budowaniu potęgi macedońskiej odegrał Filip II, który przejął państwo na skraju upadku, a dzięki swojej polityce, reformom i dyplomacji stworzył regionalne mocarstwo. Jednak to z jego synem Aleksandrem najczęściej kojarzy się wielkość i znaczenie starożytnej Macedonii.  **Macedonia Filipa II ** Od przełomu V i IV w. p.n.e. w Macedonii nasiliły się wpływy greckie. Król Archelaos (413--399 r. p.n.e.) sprowadził do swej stolicy, Pelli, wielu greckich uczonych i artystów. Jednocześnie starał się on wzmocnić swoje państwo, uwłaszczając chłopów (czyli nadając im użytkowaną ziemię na własność) i tworząc oddziały piechoty chłopskiej obok arystokratycznej konnicy. W okresie hegemonii tebańskiej Epaminondas zdołał podporządkować Macedonię Tebom. Zakładnikiem gwarantującym lojalność Macedonii został Filip, brat króla macedońskiego, który przebywał w domu Epaminondasa i zdobył tam wykształcenie oraz umiejętności dowódcze. Skutkiem tego Filip zaczął uważać się za Greka. Dlatego też później sprowadził do Pelli jednego z najwybitniejszych filozofów greckich, Arystotelesa, i uczynił go wychowawcą swego syna, Aleksandra. Po bitwie pod Mantineją Filip powrócił do ojczyzny i w 359 r. p.n.e. wstąpił na tron macedoński jako Filip II. Nowy król, wykorzystując wojny między greckimi *poleis*, przystąpił do budowy mocarstwa. Najpierw opanował Tesalię, która słynęła z konnicy.\ Dzięki Tesalom Filip II zaczął stosować na polu bitwy taktykę połączonych broni, czyli współdziałania piechoty i konnicy. Następną jego zdobyczą stała się zachodnia Tracja, gdzie znajdowały się kopalnie złota, co dało Macedonii niezależność gospodarczą. Filip II zaczął wówczas bić własne złote monety -- statery. W 349 r. p.n.e. Filip II zdobył greckie miasto Olint, leżące na Półwyspie Chalcydyckim. Chociaż król Macedonii starał się, aby Grecy nie uważali go za obcego i wroga, wielu helleńskich polityków zaczęło zdawać sobie sprawę z zagrożenia macedońskiego, czemu chyba najbardziej stanowczo dawał wyraz Demostenes, polityk ateński, który uważał działania Filipa II za największe zagrożenie dla wolności greckich *poleis*. Otwarta konfrontacja stała się nieunikniona. W 339 r. p.n.e. flota ateńska uniemożliwiła Filipowi zdobycie Bizancjum. Król przeniósł zatem wojnę do Grecji. W 338 r. p.n.e. Macedończycy spotkali się z Grekami na polach pod Cheroneją w Beocji. Bitwę rozstrzygnęła wspaniała szarża kawalerii poprowadzona przez 18‑letniego syna Filipa II, Aleksandra. Klęska Hellenów pod Cheroneją kończy okres niepodległości greckiej. Po tym zwycięstwie Filip II utworzył Związek Koryncki pod przewodnictwem Macedonii. Rozpoczął się okres hegemonii Macedonii w Helladzie. Członkostwo w nim zostało narzucone niemal wszystkim greckim *poleis* oprócz Sparty. Głównym celem Filipa stała się wspólna wyprawa Macedończyków i Greków przeciw Persji. W trakcie przygotowywania ekspedycji, w 337 r. p.n.e., Filip został zamordowany. Decyzją wojska macedońskiego, z wodzem Parmenionem na czele, królem został Aleksander, najstarszy z synów Filipa. Żołnierze zdawali sobie sprawę z wodzowskich talentów Aleksandra i uznali, że właśnie on najskuteczniej poprowadzi ich na Persję. Obraz zawierający tekst, mapa, atlas Opis wygenerowany automatycznie *Królestwo Macedonii w 336 r. p.n.e* Na wieść o śmierci Filipa Ilirowie zaatakowali Macedonię, Aleksander wyruszył więc na północ i ich pokonał. Tymczasem pod nieobecność młodego króla macedońskiego Demostenes zorganizował powstanie w Grecji. Aleksander błyskawicznie przerzucił armię pod zbuntowane Teby, zdobył i zburzył miasto, a jego ludność sprzedał w niewolę. Reszta greckich *poleis* poddała się królowi. **Wyprawa Aleksandra Macedońskiego ** W 334 r. p.n.e. wojska macedońsko‑greckie, liczące ok. 40 tys. żołnierzy, pod wodzą Aleksandra uderzyły na Persję. Król pozostawił w Grecji kilkanaście tysięcy żołnierzy pod dowództwem Antypatra, a sam po wylądowaniu ze swą armią w Azji Mniejszej starł się z siłami miejscowych satrapów nad rzeką Granik i odniósł zwycięstwo, które oddało w jego ręce cały półwysep. Król perski Dariusz III, gdy dowiedział się o klęsce, wysłał flotę, aby odcięła Aleksandra od Europy. W związku z tym Macedończycy i Grecy podjęli marsz na Fenicję, gdzie znajdowały się bazy floty perskiej. W 333 r. p.n.e. Dariusz III zastąpił Aleksandrowi drogę w wąskim przesmyku pod Issos, na północnych rubieżach Syrii. Armia macedońsko‑grecka odniosła tam świetne zwycięstwo nad Persami. Dariusz III zdołał uciec. Władca macedoński wkroczył do Syrii i Fenicji, gdzie z wyjątkiem fenickiego miasta Tyru nikt nie stawiał mu większego oporu. Następnie Aleksander wyruszył do Egiptu, który w 332 r. p.n.e. poddał mu się bez walki. Po dwóch latach od rozpoczęcia wyprawy wiadomo było, że Macedończycy trwale zawładną przynajmniej częścią terytoriów perskich. W Egipcie Aleksander postanowił więc przyjąć wschodni obyczaj królewski. Egipscy kapłani Amona -- utożsamianego przez Greków z Zeusem -- ogłosili, że władca macedoński jest synem boga. Trwałym śladem pobytu króla w Egipcie stało się miasto Aleksandria, założone na jego rozkaz. Kliknij, aby uruchomić podgląd  W 331 r. p.n.e. Aleksander wraz ze swoją armią pomaszerował ku centrum państwa perskiego. O losach wschodniego imperium przesądziła ostatecznie bitwa pod Gaugamelą. Dariusz III poniósł w niej zupełną klęskę i został zamordowany podczas ucieczki w zamachu przeprowadzonym przez satrapę Bessosa. Aleksander zajął Babilon, Ekbatanę, Suzę i Persepolis -- główne stolice perskie. Obraz zawierający tekst, zrzut ekranu, Czcionka, numer Opis wygenerowany automatycznie W latach 329--325 p.n.e. Macedończycy podbili już całą Wyżynę Irańską i wkroczyli do Indii. Na skutek ogromnego zmęczenia armii Aleksander po 10 latach trwania wyprawy zarządził odwrót, osiadł w Babilonie i przystąpił do organizowania swojej władzy. Zgodnie ze wschodnimi obyczajami wymagał okazywania sobie jako królowi czci boskiej. Łaskawie traktował elity perskie i popierał małżeństwa mieszane, gdyż starał się stworzyć z Macedończyków i Persów jednolitą arystokrację. Sam nawet ożenił się z kobietą pochodzącą z Baktrii o imieniu Roksana. Aleksander utrzymał też perski podział państwa na satrapie, wiele z nich powierzając Persom, lecz zarazem punkty ważne strategicznie dawał we władanie swym towarzyszom, umacniając je nowo założonymi koloniami greckimi. Macedończycy zorganizowali jednak silną opozycję przeciw orientalizacji państwa. Aleksander krwawo rozprawił się z rzeczywistymi i domniemanymi przeciwnikami, wydając wyroki śmierci, m.in. na Parmeniona i jego syna, Filotasa, oraz -- niewykonany -- na Antypatra. W 323 r. p.n.e. Aleksander Wielki zmarł nagle w Babilonie, być może na zapalenie płuc. Ponieważ król nie pozostawił po sobie dorosłego syna, losy imperium znalazły się w rękach wodzów armii, zwanych diadochami, czyli następcami (w domyśle: Aleksandra). Najważniejsi z nich to Perdikkas, najwyższy wódz armii macedońskiej i regent po śmierci Aleksandra, oraz satrapowie: Antypater w Grecji i Macedonii, Ptolemeusz w Egipcie, Antygonos Monoftalmos, czyli Jednooki, we Frygii i Lizymach w Tracji. **Słownik ** **barbarzyńcy** w starożytności: osoba spoza kręgu cywilizacji grecko‑rzymskiej **diadochowie** (z gr. *diádochos* -- następca) w starożytności wodzowie macedońscy, którzy po śmierci Aleksandra III Wielkiego (323 p.n.e.) podzielili między siebie jego państwo **hegemonia** (gr. *hegemonia* - panowanie, kierownictwo), przywództwo, panowanie jednego państwa (lub grupy społecznej) nad innymi **monarchia** forma państwa, w której władzę sprawuje monarcha; Oparta na silnej władzy królewskiej w najwyższym stopniu gwarantuje jedność państwa, pokój i powszechne dobro. **orientalizacja** nadawanie komuś lub czemuś cech orientalnych **satrapia** w starożytnej Persji: prowincja zarządzana przez satrapę **sarissoforoi** lekka jazda w wojskach Aleksandra Macedońskiego, która w walce posługiwała się długą włócznią - sarisą **peltastowie** lekkozbrojna piechota w wojskach starożytnej Grecji i Macedonii, posługująca się krótkimi włóczniami i lekkimi tarczami **Zwyciestwa Aleksandra Wielkiego** Ród Argeadów rządził Macedonią w latach 700‑309 p.n.e.  Najwybitniejsi przedstawiciele tego rodu to Filip II, który podporządkował Greków i stworzył silne państwo, oraz jego syn Aleksander III Wielki, który pokonał Persów i utworzył wielkie imperium. Od czasów króla Perdikkasa III Macedońskiego (IV w. p.n.e.) istniała przepowiednia, że dynastia Argeadów przetrwa tak długo, jak długo członkowie dynastii będą chowani po śmierci do jednego grobu. Tak działo się aż do momentu, gdy tego łańcucha nie przerwał Aleksander Wielki, który zmarł w Babilonie. Jego syn, ostatni z Argeadów, Aleksander IV, był już tylko władcą tytularnym  **hellenizm (+ przykłady w sztuce)** Po śmierci Aleksandra Wielkiego niemal natychmiast jego wodzowie rozpoczęli między sobą wojnę. Diadochowie -- jak ich nazywano -- odsunęli arystokrację perską od współudziału w rządach i konsekwentnie dobierali sobie współpracowników spośród Macedończyków i Greków. Rywalizacja diadochów była wynikiem ścierania się w imperium Aleksandra tendencji centralistycznych z dążeniami do decentralizacji. Jednak wpływ Aleksandra na świat starożytny nie polegał wyłącznie na budowie ogromnego imperium, które systematycznie rozpadało się po jego śmierci na mniejsze części. Jego zgon wyznacza początek epoki hellenistycznej, która trwała trzy stulecia, aż do podboju Egiptu przez Rzymian w 30 r. p.n.e. Połączenie elementów charakterystycznych dla Wschodu z jednej strony, z drugiej -- dla antycznej Grecji zaowocowało bardzo kosmopolityczną kulturą, synkretyzmem religijnym oraz wyjątkową rolą kultu władców hellenistycznych. **Świat hellenistyczny ** Zwolennikiem jedności był Perdikkas. Został on jednak pokonany przez koalicję pozostałych diadochów. W efekcie doszło do kolejnego podziału państwa: Seleukos został satrapą Babilonii. Po zwycięstwie nad Perdikkasem diadochowie poczuli się już tak pewnie, że mogli się poważyć na wymordowanie rodziny Aleksandra i przyjęcie tytułów królewskich, co nastąpiło w latach 306--305 p.n.e. Dalsze walki między diadochami wynikały z rywalizacji o hegemonię. W 301 r. p.n.e. bitwa pod Ipsos we Frygii, w której klęskę i śmierć poniósł Antygonos Monoftalmos, zadecydowała o utrzymaniu *status quo* i ostatecznym, jak się okazało, upadku idei jedności imperium macedońskiego. Diadochowie najczęściej bez przeszkód przekazywali władzę swoim synom, zakładając własne dynastie królewskie. Kolejne pokolenie władców hellenistycznych określa się mianem epigonów. ------------------------------------------------------------- **Bitwa pod Ipsos** --------------------- ------------------- ------------------- Strony konfliktu Antygonidzi Macedończycy,\ Seleucydzi  Dowódcy Antygon,\ Prepelaos,\ Demetriusz Lizymach,\ Seleukos,\ Plejstarchos  Siły 70 000 piechoty,\ 64 000 piechoty,\ 10 000 jazdy,\ 10 500 jazdy,\ 75 słoni 400 słoni,\ 100 rydwanów ------------------------------------------------------------- Wskutek wojen między diadochami ukształtowały się dwa wielkie mocarstwa hellenistyczne: Syria i Babilonia pod rządami dynastii Seleukidów, ze stolicą w Antiochii, oraz Egipt, ze stolicą w Aleksandrii, rządzony przez potomków Ptolemeusza -- Lagidów. Oprócz nich istniało sporo mniejszych państw hellenistycznych, zwłaszcza w najbardziej rozdrobnionej Azji Mniejszej. Najważniejsze z nich to Pergamon, Bitynia i Pont. Sama Macedonia po wyprawie Aleksandra przeżywała okres znacznego osłabienia w wyniku odpływu ludności na Wschód. Dało to o sobie znać w 279 r. p.n.e., kiedy podczas najazdu indoeuropejskich Celtów armia macedońska poniosła klęskę. Dopiero w cztery lata później Antygonos Gonatas, wnuk Monoftalmosa pokonanego pod Ipsos, epigon „bez ziemi", odniósł zwycięstwo nad Celtami, został królem Macedonii i założył dynastię Antygonidów. Po najeździe celtyckim odżyły niepodległościowe dążenia Greków. Walkę z Macedonią podjęli spartańscy królowie reformatorzy: Agis IV i później Kleomenes III. Ten drugi w trakcie wojny z Macedonią zdecydował się na rozpaczliwy krok: nadanie wolności helotom. Jednak w 222 r. p.n.e. Lacedemończycy zostali pokonani, a król macedoński Antygonos Doson zdobył Spartę -- pierwszy raz w historii tej *polis* wróg zajął jej stolicę. Od początku II w. p.n.e. państwa hellenistyczne stały się celem coraz skuteczniejszych ataków agresywnych sąsiadów: Rzymu od strony zachodniej i Partów od wschodu. **Kultura hellenistyczna**  *Mozaika Aleksandra sfotografowana w Narodowym Muzeum Archeologicznym w Neapolu. Mozaika została odnaleziona w 1831 r. w Pompejach. Wykonana została pod koniec II w. p.n.e. z bardzo małych kamiennych i szklanych płytek połączonych kolorową zaprawą. Przedstawia starcie Aleksandra Macedońskiego z Dariuszem, prawdopodobnie decydujący moment bitwy pod pod Issos stoczonej w listopadzie 333 r. p.n.e. Wskazuje na to nagie drzewo symbolizujące zimę. Aleksander przedstawiony został na koniu w pancerzu ozdobionym głową Gorgony* Podbój Persji, dokonany w latach 334--330 p.n.e. przez króla macedońskiego Aleksandra Wielkiego, historycy uznali za początek epoki hellenistycznej. Młody władca został starannie wykształcony pod kierunkiem Arystotelesa i czuł się Grekiem. Także elity macedońskie podkreślały związek z kulturą grecką. Ekspansja Macedonii oznaczała rozprzestrzenienie się cywilizacji starożytnych Hellenów, która wkraczając na obszary Wschodu, sama ulegała przemianom. Z tego powodu w dziejach Grecji odróżnia się okres hellenistyczny od klasycznego. Zdjęcie przedstawia kamienną rzeźbę - głowę mężczyzny. Ma włosy zakrywające uszy. Delikatnie się uśmiecha. *Hellenistyczna rzeźba przedstawiająca Aleksandra Wielkiego, przełom I i II w. p.n.e. Stała prawdopodobnie w aleksandryjskim Muzejonie. Aleksandria założona w 332 r. p.n.e. przez Aleksandra Macedońskiego jest obecnie drugim co do wielkości miastem Egiptu.* Wyprawa Aleksandra zapoczątkowała wzmożoną grecko‑macedońską kolonizację zajętych obszarów. Grecy osiedlali się głównie w miastach. Ludność miejscowa powszechnie ulegała wpływom kulturowym przybyszów, lecz także Grecy i Macedończycy przejmowali elementy obyczajów orientalnych. Już sama zmiana miejsca zamieszkania powodowała przemiany światopoglądowe. Hellenowie z obywateli *polis* (gr. *politai*), a więc członków małego społeczeństwa, stali się obywatelami świata (gr. *kosmopolitai*). Wśród emigrantów upowszechniła się ponadlokalna, literacka wersja języka greckiego zwana *koinē* (gr., wspólny; w domyśle: wspólny język). Ważnym zjawiskiem epoki hellenistycznej stał się patronat władców nad uczonymi i artystami. W 285 r. p.n.e. Ptolemeusz I, władca Egiptu, jeden z diadochów, czyli wodzów macedońskich, którzy podzielili między siebie imperium Aleksandra, założył w Aleksandrii egipskiej Muzejon (przybytek muz). Był to instytut wyposażony w bogatą bibliotekę, ogród botaniczny i pracownie naukowe. Ptolemeusz wspierał też greckich badaczy i twórców. W tym samym czasie zaczęła powstawać Biblioteka Aleksandryjska -- najsłynniejszy księgozbiór świata starożytnego.  *Częściowo odrestaurowane popiersie Ptolemeusza I (III w. p.n.e., Muzeum Luwru), króla Egiptu w latach 305--282 p.n.e., założyciela dynastii Ptolemeuszy. Rzeźbę zidentyfikowano, opierając się na wizerunkach z monet.* W okresie hellenistycznym rozwinęła się również sztuka -- malarstwo i przede wszystkim rzeźba. Postaci zaczęły być ukazywane w ruchu, który miał służyć uwydatnieniu emocji. Wyraźne są ekspresja, swoboda twórcza, rozmach i realizm. Artyści sięgają po nowe tematy: zwykli ludzie w codziennych sytuacjach i kobiece akty. Najważniejsi twórcy to Agesander z Rodos (Grupa Laokona), Myron z Teb (Pijana żebraczka), Doidalses, czy przedstawiciele szkoły rodyjskiej Appolonis i Trauriskos, bracia z Tralles. Obraz zawierający Rzeźba klasyczna, Artefakt, Rzeźbienie w kamieniu, Płaskorzeźby Opis wygenerowany automatycznie *Umierający Gal (ok. 228 r. p.n.e.), jeden z pomników z przedstawieniami pokonanych przez króla Atallosa I w III w. p.n.e. Galów.* **„Epoka hellenistyczna"** to pojęcie nowożytne na określenie okresu między śmiercią Aleksandra Wielkiego (323 r. p.n.e.) a śmiercią Kleopatry VII (30 r. p.n.e.). Był to okres ekspansji kultury greckiej na nowe obszary, znajdujące się pod władzą następców Aleksandra Wielkiego, tzw. diadochów. Zetknięcie się Greków z innymi ludami doprowadziło do przemian i niebywałego rozkwitu kultury i nauki, również inne czynniki miały na to wpływ.  **Literatura ** Umiłowanie słowa (albo wiedzy), czyli filologia -- tak nazwano nową dyscyplinę naukową, która narodziła się w Bibliotece Aleksandryjskiej. Filologowie starożytni zajmowali się badaniem rękopisów: porównywali zachowane kopie dawnych tekstów literackich i starali się odtworzyć ich pierwotny kształt, a wszelkie niejasności opatrywali komentarzami. Wymagało to rozległej wiedzy. Często tacy uczeni mężowie, na co dzień mający styczność z poezją, sami zaczynali pisać wiersze. Nic dziwnego, że ich twórczość pełna była odwołań do historii, geografii i mitologii. Dziś nie sposób czytać wielu powstałych wówczas utworów literackich bez dobrego komentarza encyklopedycznego. Najsłynniejszym przykładem typowego dla epoki hellenistycznej nurtu poezji erudycyjnej była *Aleksandra* Lykofrona z III w. p.n.e. (tekst zachował się do naszych czasów, można go przeczytać w języku polskim). Dzieło to szybko stało się lekturą obowiązkową dobrze wykształconych Greków i Rzymian. Już w starożytności z powodu nagromadzenia zagadek zyskało miano „mrocznego poematu". Do najbardziej znanych twórców literackich należy ponadto zaliczyć m.in.: **Filozofia ** Okres hellenistyczny przyniósł niezwykły rozwój filozofii. Do powstałych w epoce klasycznej Akademii i Lykejonu dołączyły nowe szkoły filozoficzne. Tym, co było dla nich charakterystyczne, to skupienie się na etyce i próba znalezienia odpowiedzi na podstawowe pytanie: jak znaleźć szczęście? Odpowiedzi były jednak inne niż w epoce klasycznej, bo i sytuacja była odmienna: upatrywanie szczęścia w działalności politycznej w obrębie *polis* (tak jak to sobie wyobrażali Platon i Arystoteles) stało się niewystarczające z uwagi na powstanie wielkich monarchii i skupienie władzy w rękach królów, a nie wspólnot obywatelskich. Filozofowie hellenistyczni zaczęli głosić, że to nie państwo uszczęśliwia -- szczęście każdy może odnaleźć w sobie, ale drogi, które do tego prowadzą, są różne. **Nauka ** „Eureka!" (*heureka*), „znalazłem!" -- krzyknąć miał Archimedes z Syrakuz (III w. p.n.e.), kiedy wymyślił sposób na rozwiązanie zagadki, przed którą stanął z polecenia Hierona II (zob. animację poniżej). Był to największy uczony epoki hellenistycznej, odkrywca wielu praw w dziedzinie matematyki i wynalazków, na czele z tzw. śrubą Archimedesa. Obraz zawierający kościół, sztuka, obraz, Święte miejsca Opis wygenerowany automatycznie Szkoła Ateńska*, malowidło ścienne autorstwa Rafaella, 1509--1511. Autor przedstawił na nim najważniejszych filozofów starożytnej Grecji-- Platona (wskazuje palcem niebo), Arystotelesa (wskazuje ziemię) czy Heraklita (siedzi na schodach i pisze coś, podpierając się o kamienny blok). Malowidło znajduje się w Pałacu Apostolskim w Watykanie.* [[https://zpe.gov.pl/a/przeczytaj/DiqdXGPyS]](https://zpe.gov.pl/a/przeczytaj/DiqdXGPyS) **kultura grecka (bogowie, architektura ze szczególnym uwzględnieniem Akropolu i 3 rodzajów kolumn greckich, filozofia, igrzyska olimpijskie)** Sztuka grecka, której bodaj najdoskonalszym wyobrażeniem jest **Partenon,** stanowi dla nas pewną zagadkę. Z jednej strony wydaje się, że była ona kolejnym etapem sztuki mykeńskiej (kultury, która zniknęła w XII w. p.n.e., ale wciąż oddziaływała na Helladę), z drugiej zaś dziełem całkowicie odmiennym, odrywającym się od swojej mykeńskiej przeszłości. Prawda leży, jak to zwykle bywa, gdzieś pośrodku.