Examen Samenvatting Theorie van het stadsontwerp (PDF)

EXAMENVRAGEN GDB - Leg uit en kader CONCEPTEN (tijdsperiode en bepaald ontwerp) + Verband ontwerp en sociale en politieke motieven geven - Vergelijk 2 soorten ontwerp, opbouwen rond gelijkenissen en verschillen (vorm en maatschappelijke context) MVA - Een behandeld stedenbouwkundi...

EXAMENVRAGEN GDB - Leg uit en kader CONCEPTEN (tijdsperiode en bepaald ontwerp) + Verband ontwerp en sociale en politieke motieven geven - Vergelijk 2 soorten ontwerp, opbouwen rond gelijkenissen en verschillen (vorm en maatschappelijke context) MVA - Een behandeld stedenbouwkundig concept in essentie kunnen samenvatten, contextualiseren en verklaren vanuit het in de lessen aangereikte studiemateriaal. - Een vergelijkende analyse die toetst op inzicht. Succesvol verschillende ontwerptheorieën kunnen duiden en onderling vergelijken. - Een stedenbouwkundige concept correct kunnen herkennen in een concrete toepassing en kritisch kunnen evalueren op basis van het aangereikte materiaal. Examenvraag '23-'24 ZIT1: Welke 5 punten herken je in de aanpak van de ring? Antwoord: 1. Geleider: facilitator voor mobiliteit 2. Infrastructuur: anker voor ontwikkelingen 3. Artefact: een architecturaal object 4. Testplaats: een plaats voor innovatieve typologieën 5. Zachte infrastructuur: een zone voor groen open ruimtes Theorie van het stadsontwerp/ontwerptheorie '23-'24 **Het grid** ['the grid] -- the gridiron or checkerboard -- is by far the [commonest pattern for planned cities in history]. It is universal both geographically and chronologically (though its use was not continuous through history). No better urban solution recommends itself as a standard scheme for disparate sites, or as means for the equal distribution of land or the easy parcelling and selling of real estate... a rectilinear street pattern has also been resorted to in order to keep under watch a restless population. Refugees and prisoner camps are obvious settings... Yet, ubiquitous as the grid has always been, it is also [much misunderstood], and often treated [as if it were one unmodulated idea] that requires little discrimination.' Greeks = philosophy and democracy, organized as a community of citizens.\ Romans = the rule of law and the structural significance of civil engineering, organized as an empire with strong rulers. Antieke beschaving ================== Archaic Period: the polis, the sovereign city-state, arose as a new way of living together. With its own administration and politically independent, these city-states were a civil society where citizens held the power. De polis (de Grieken) --------------------- ### Het idee van de 'just city" - De politiek, filosofie en de westerste wetenschap zijn een kind van de Griekse stad, van de polis. - Een gemeenschap bestuurd door de groep van vrije burgers - De stad lag niet meer rond een gesloten burcht (Akropolis), het hart van de nieuwe stad was een open plein (agora). ### Stedelijkheid 'Socrates, de 'eerste filosoof, pretendeerde: \... de stad is de plaats waar al wat voor een mens en voor de gemeenschap belangrijk en wezenlijk is, voorwerp is van een redelijk [gesprek]. De stad is zo de plaats van de filosofie: [een agora, een gespreksplaats, een publieke ruimte]. En deze definitie beïnvloedt, tot op de dag van vandaag, het filosofische en urbanistische denken over de stad: [de stad wordt gedacht als 'publieke', in de zin van politieke en als ethische ruimte, als plaats van collectieve beslissingen en van het goede samenleven.'] 'As a central element of a social, economic and political network, the agora would come to play an intermediate role in promoting social cohesion in the polis.' Belangrijke voetnoot: verschil tussen staatsvormen - Sparta: enkel landeigenaars konden meedoen - Corinth: kleine groep mensen regeerde '\... the (layout of the) polis made it possible [for each citizen] to realize his spiritual, moral and intellectual capacities. The polis was [a living community]; almost an extended family. While the Greeks were very private in many ways, Kitto notes that their public life was [essentially communistic]. The polis as a social (and spatial) institution [defined the very nature of being human] for its citizens.' 'Elke [stadstaat] is -- zoals wij ze zien --een soort van gemeenschap en elke [gemeenschap is ontstaan met het oog op het goede] \... Het is daarom duidelijk dat allen naar het goede streven en dat in het bijzonder de meest soevereine gemeenschapen die boven alle anderen staat naar het [hoogste goed] streeft: dit is namelijk [de gemeenschap die men de stad of de politieke gemeenschap noemt] \... Hieruit blijkt dat de stad een schepping is van de natuur en dat [de mens] van nature een [politiek dier is (een wezen voorbestemd om in de stad te leven]) \... Ook gaat [de stad van nature voor af aan het gezin en het individu] \... Het bewijs dat de stadstaat een schepping is van de natuur en vooraf gaat aan het individu dat is duidelijk. Want, wanneer het individu -- geïsoleerd -- niet voor zichzelf kan zorgen, dan zal hij zich in het algemeen in een zelfde toestand bevinden zoals [een deel ten opzichte van een geheel]. Maar hij die niet kan leven in een gemeenschap, of die dat niet nodig vindt omdat [hij autarkisch is, moet of een beest zijn of een god].' 'Men dient zich een idee te vormen van het Griekse begrip 'stad', dat los stond van huidige criteria zoals inwonerstallen en toen vooral betrekking had op een [bepaalde levenswijze die zich onderscheidt van het plattelandsbestaan]. In de 8ste v.C. noemde men de rurale bevolking nog de '[komé'] in de betekenis van clan voor wie het recht van de sterkste heerst, terwijl de '[polis'] in die tijd al naar een milieu van orde en recht verwijst. De stad is volgens deze opvatting een [georganiseerde gemeenschapsvorm] die over zelfstandige en functioneel afgebakende instellingen beschikt zoals een raad, magistraten en een gemeenschappelijke religie. Deze maatschappelijke binding zou diepgaande invloed gaan uitoefenen op de urbane vorming en de architectonische details... vanaf het begin staan [openbare functies centraal], maar nog niet hun monumentale uitwerking... tussen de 6de en 4de eeuw VC nog een groot [onderscheid] tussen de politieke, morele en wetenschappelijke [bewustwording] enerzijds en het [pragmatisch stedenbouwkundige denken] anderzijds.' ### Eerste steden -- Hippodamische systeem [Zoals Athene, Sparta en Syracuse ontstaan rond de 7^e^ eeuw VC -- grote groei in klassieke periode (500-336VC)] - **geografie** - **Akropolis** (religie) -- **agora** (burgerlijke openbare ruimte): scheiding niet absoluut, ook tempels in de stad - **geleidelijke groei, volgens politiek-sociale dynamiek** - **permanent -- vergankelijk** Athene **schijnbaar ongepland, maar**: - **zichtlijnen in grote assemblages van Acropolis en Agora** - Akropolis: beïnvloed door logische sequentie van een geordende en gebalanceerd universum - Agora: geordend volgens een logische landschappelijke sequentie - **Panthenaïsche weg als ordenend principe** #### Acropolis 'The seemingly random placement of temples on the Acropolis was influenced by the logical sequence of an ordered and balanced universe. This created a composition that used surprise and changing perspective to reveal the full drama of architectural forms, with [movement and procession being used as structuring element].' #### Agora **Het belangrijkste trefpunt van de stad en kern van politieke, religieuze en commerciële activiteiten, en zetel van rechtspraak.** 1. De agora kreeg vorm omstreeks 500 v.C.: vierkant gebouw waar bestuur van de stad vergaderde 2. Stoa met brede portieken, vooral gebruikt door kooplieden 3. 3de eeuw v.C. agora wordt meer omkaderd door openbare gebouwen en vervolledigen het plein. Perspectieven. 4. Vijf eeuwen later was Athene overbevolkt en de agora lag er overbeladen en chaotisch bij. Wat als een ongeordend geheel lijkt op plan, ontvouwt zich als een logische sequentie wanneer het landschappelijk ervaren wordt. #### Stoa Flexibel in vorm en functie, gaf de stoa de **publieke** ruimte vorm én bood onderdak aan het publieke leven. **Duurzame** en esthetische zuilengalerij. **Private** huizen daarentegen waren laag en keerden zich weg van de straat. **Vergankelijke** materialen. ### Ontwikkelingen van rationele stedenbouw (vanaf 5^e^ eeuw VC) [Algemeen welzijn van de polis en haar burgers centraal] - Hippocrates: 'over lucht, het water en de steden' oriëntatie van de stad - Oribasius: het raster [De stad als sociaal en politiek leefkader] [Stedenbouw als ruimtelijke vertaling/operationalisering] van het concept van de polis of de garantie deel te nemen aan de openbaarheid (politiek) + gezondheidszorg. De ideale stad van Plato - standen: de boeren en ambachtslieden / de soldaten en beambten / de regerende klasse (geen kooplieden: zou leiden tot materialistisch ingestelde collectiviteit en contrast arm-rijk) - Sterk gezag, gecentraliseerd op Akropolis (karakteristiek voor overgangsfase van de eerste steden waarin het ontbrak aan lokale gezagsorganen die collectief ruimtegebruik kon beïnvloeden) - 20,000 huishoudens, verspreid over 5040 kavels van identieke grootte - Vestingsplaats van de stad: vlakte (tabula rasa), klimaat - Scheiding tussen wonen, publieke zones en commerciële zones: Zonering De ideale stad van Aristoteles - De stedeling bevoegd om deel te nemen aan zowel uitvoerende als rechtelijke ambten: de stad als zelfstandige associatie van personen. - In de nabijheid van de Akropolis moeten de religieuze en bestuurlijke gebouwen liggen, enigszins afgescheiden van de markten, ambachtsstraten en woongebieden. - Hygiënische overwegingen: oriëntatie op heilzame oostelijke en noordelijke winden - Ruimtelijke functionele specialisatie - Scheiding tussen wonen, publieke zones en commerciële zones: Zonering ### ### Hippodamische systeem (ontstaan 5^e^ eeuw VC) Zoals Priëne, Milete, Piraeus, Rhodos - Hippodamus kan beschouwd worden als de eerste stedenbouwkundige: de ruimtelijke vorm is gerelateerd aan sociaal-politieke theorievorming - Aristoteles beschrijft hem als de uitvinder van de regelmatige verdeling van de stad - het bouwblok als basis van de gelijkmatige structuur: het dambordpatroon - Ideale stad: 10.000 mannen (met vrouwen, kinderen en slaven: 50.000) - 3 groepen (ambachtslieden, landbouwers, krijgers) en 3 delen (godsdienst, openbare leven, private leven): zonering voor optimale wisselwerking tussen openbare en private ruimte; tussen burgerlijke en militaire gebieden; tussen woon-en handelsbuurten → Ruimtelijke ordening = ordening samenleving (maakbare samenleving) Het raster - regelmatig patroon: werkend op schaal van de stad en van het gebouw - oriëntatie (beschut tegen westenwind; ligging tegen zuid gerichte helling) - het bouwblok als structurerend principe, niet de aswerking - flexibel: Evenwijdige, loodrechte straten met hiërarchie. → Bouwblokken Geen grondeigendom - a priori geen centrum: Agora is inpasbaar → wordt scharnier - geen relatie tussen raster en stadsmuur Onregelmatige stadsmuur volgens geografie, weinig aansluiting met infra. Stadsmuur voornamelijk voor verdediging - uitgestrekte openbare ruimte -- compacte woonzones keerzijde: politieke onschuldigheid is fictie. Werd gebruikt om eigen landeigenaars te bevervoorrechten tot een territoriale aristocratie. Priëne: - het grid blijft intact, ongeacht hoogteverschillen - De agora, tempel, theater en forum krijgen een prominente plaats in de stad, nabij het geometrische centrum. Ze definiëren samen het publieke hart van de stad. - In tegenstelling tot Athene, wordt de stad expliciet gepland. Ook de agora wordt a priori vormgegeven - Administratieve functies (bouleuterion), commerciële gebouwen (stoa), religieuze tempels en het theater worden ingepast in het rationele grid. - De agora werd zoveel mogelijk gevrijwaard van handel en was vooral bestemd als maatschappelijk trefpunt - Woonblokken: de horizontale stad - Ondergeschikt aan publieke domein: Eenvoud en gelijkvormigheid (weinig decoratie, gering verschil status) - Hiërarchie in straten - Woningen naar binnen gericht - Ontwerp woningen: privacy / licht Milete: - raster, optimaal georiënteerd, maar ongeacht topografie - uitsparingen voor publieke functies en tempels - grootte van agora en theater in relatie tot bevolkingsaantal - theater: zicht op scène en op landschap ### Mozaïek van stadstaten - Geografische reden: fysieke barrières - Economische reden: moeilijk transport van goederen (afstanden gelimiteerd door bergachtige streken en nog onzekere zeevaart) - Culturele reden: Grieks karakter. - 'The English farmer likes to build his house on his land, and to come into town when he has to \... The Greek prefers to live in the town or village, to walk out to his work, and to spend his rather ample leisure talking in the town or village square.' → Concept van territorium: Autochthony (zie Stuart Elden, The Birth of Territory, 2013) de mythe dat de mens, volledig gevormd, geboren wordt uit de grond.Bv. Volgens Socrates waren de inwoners van Athene afstammelingen van... "not foreigners, nor are these their sons settlers in this land, descended from strangers who came to our country from abroad. These men were autochthonous, sprung from the land itself, living and dwelling in their true fatherland, nurtured by no stepmother, as others are, but by their mother the land (khoras) where ther dwell" → Expliciete link tussen bevolking, de grond/land (khora) en de polis. De Romeinen/Invloed van Etruskische beschaving ---------------------------------------------- - orde, harmonie - technologie (vnl. infrastructuur/landbouw) - huiselijkheid, realiteitszin → geformaliseerd, symboliek - knooppunten van handel - verkeer en circulatie - grootgrondbezit en controle omliggend land → Hiërarchie en controle ### Romeinse beschaving [the Senate massively outweighed the people in votes] [citizenship was tied to descent and legal status] ### Territoriale expansie als leidmotief Een netwerk van geplande steden: elke stad was een voorpost van Rome; een goed ontworpen stad werd beschouwd als een waarborg voor vrede en welvaart, én disciplinering. - Uniform stedenbouwkundig concept - Pasklare oplossingen - Gestandaardiseerd model - Orde en rationalisme \ Griekse harmonie - Duidelijke scheiding tussen ruimtelijke functies - Door haar starheid kende de Romeinse stedenbouw ook geen revolutionaire vernieuwers zoals Hippodamus van Milete, maar eerder bouwkundigen zoals Vitruvius die eeuwenoude gebruiken alleen maar in pasklare voorschriften vastlegden ### Romeinse stedenbouw [Marcus Vitruvius Pollio] [Groma: Romeinse landmeetkundige -\> rechte lijnen, haakse hoeken] [Stichting van een stad:] - [RITUELE STICHTING VAN EEN SAMENLEVING] - [HET RASTER: FORMEEL, SYMBOLISCH, HET MILITAIRE KAMP] [Castrum: militair kamp] - Raster uitgezet op basis van infrastructuur en 1 centrum i.p.v. het bouwblok, meerdere centra en gelijkvormigheid (zoals de Grieken) - De stadsomwalling begrenst het raster en heeft naast verdediging voornamelijk een juridische territoriale betekenis (bij de Grieken andere logica en werd gebouwd na de oprichting van de stad) - Vb.: Ostia (haven van Rome): - FORUM: condensatie van Agora en Acropolis (politiek, maatschappelijk, handel, religieus knooppunt van de stad) - Vb. Pompeï: - Forum: Ordelijke stadsuitleg (verharde straten, rooilijn, publieke ruimten) - Domus en insulae: - Vernuftige aaneenschakeling van verschillende schalen, publiek-privaat-semi-publieke ruimten - Overwegend laagbouw - Weerspiegeling van sociale stratificatie Verspreiding: Timgrad (Algerije), Lambèse (Algerije), portchester (Engeland), Keulen (Duitsland), Lyon (Frankrijk), Trier (Duitsland), Orange (Frankrijk), Chester (Engeland), Arles (Frankrijk), Como (Italië) ### Antieke Rome - 8^e^ eeuw VC: vereniging van nederzettingen op de hoogten - 6^e^ eeuw VC: drainen lager gelegen gebieden -\> eerste Forum (Romanum) als knooppunt van het openbare stedelijke leven. Kreeg een sacrale betekenis vergelijkbaar met Griekse Akropolis. Leidde tot de ruimtelijke en bestuurlijke bundeling van de verspreide conglomeraten. - Uitbreiding tot val van West-Romeinse Rijk: enorm grote stad in vgl. met andere Romeinse steden - Technologisch vernuft/fora en monumenten als leidraad → Forum Romanum: Het politieke, commerciële en religieuze centrum van de stad (en later het imperium) - Drooglegging van terrein / Aanleg Via Sacra: eerste concentratie gebouwen - Opeenvolging van uitbreidingen: Koninkrijk, Keizerlijke fora (groei bevolking en profilering) - Binnen-buiten / Laag-Hoog / Boven-onder Forum Martius: Van marsveld naar parade van meesterwerken ### Stedelijkheid Militair kamp: discipline Centraal georiënteerde planuitleg **Heidegger: verschil tussen Grieken en Romeinen\ **'im-perare = to install, to take preliminary measures, that is, [prae-cipere, to occupy in advance] and by so doing to have the "possessed" as domain, to dominate over it. [The imperium is the domain that founds itself on the basis of the order], and under whose dominion the others are subject. The imperium is the command in the sense of the disposing order... No god of the [Greeks]... is a god who commands, but rather a god who shows, who [indicates]. The [Roman] "numen," by which the Roman gods are characterized, signifies by contrast "injunction" and "will" and has the character of [command].' **Foucault: gelijkenis tussen Romeins kamp en panopticon\ **'In the perfect camp, all power would be exercised solely through [exact observation]; each gaze would form a part of the overall functioning of power. The old, traditional square plan was considerably refined in innumerable new projects. The geometry of the paths, the number and distribution of the tents, the orientation of their entrances,... [The camp is the diagram of a power that acts by means of general visibility.'] ### De val van het West-Romeinse Rijk Lot van Romeinse steden varieert: - leegloop, wegkwijnen - inkrimping: dorp binnen stadsomwalling - bv. Bologna (van 75 naar 25 ha); Trier (gereduceerd naar enkele woonkernen) - stedelijke verblijven van Europese vorsten - bv: Pavia (Ostrogoten); Barcelona (Visigoten); Parijs (Merovingers) Crisis van het stedelijke systeem ### Vorming van een nieuwe beschaving → crisis van het stedelijke systeem '... \[economische\] achterstand en het gebrek aan \[politieke\] eenheid maakten de weg vrij voor een zeer brede scala van [onbevangen, vernuftige experimenten] die op de lange duur het fundament zouden gaan vormen van een [nieuwe beschaving, zowel in materieel als in geestelijk opzicht]. Gedurende de 'donkere eeuwen', die tussen de zevende en de tiende eeuw liggen en een twaalftal generaties beslaan, maakte de westerse christelijke wereld een radicaal veranderingsproces door. Uit de traditionele geografie van de mediterrane wereld verrees de [nieuwe historische realiteit] die vanaf dat moment [Europa] wordt genoemd.' 'In de reeds geürbaniseerde gebieden zag men zich allereerst voor het probleem gesteld van de [bouwkundige erfenis van de oudheid]... thermen, theaters, amfitheaters, circussen en pakhuizen... Het in vergelijking met andere facetten van het stedelijk keven duurzame karakter van de fysieke uitrusting van de stad creëerde het [anachronisme van een maatschappij die het materiële omhulsel van een andere, verdwenen samenleving bewoonde, waarmee ze op technisch noch op intellectueel gebied kon wedijveren. Confrontatie met de 'ruïnes'] van de antieke wereld zou een constante factor blijven binnen de Europese beschaving. Deze overblijfselen leverden niet alleen de modellen van en uiterst geperfectioneerde bouwkunst die nog eeuwen later tot voorbeeld zou dienen, maar ze leidden ook tot het besef van het bestaan van een andere beschaving, die tegelijkertijd vreemd en vertrouwd was; en tot een reeks overdenkingen van algemenere aard, over de broosheid van het menselijk streven en het overheersen van hogere krachten -- de tand des tijds, de wisselvalligheid van het lot -, overdenkingen die binnen de Europese cultuur nog lang een belangrijke rol zouden spelen in het individuele en collectieve bewustzijn.' Middeleeuwen ============ 4-7de eeuw: Breuk met de antieke wereld --------------------------------------- - Romeinse keizerrijk ten einde; periode van onzekerheid, schaarste en verval (constante dreiging) - Stedelijk leven vermindert; in Engeland vrijwel verdwenen - Opbouw nieuwe beschaving: [Christendom]: ontstaan bisdommen (midden 4deE), vielen nauw samen met bestuurlijke-territoriale gebiedsindeling van Romeinen (civitas). Omdat bisschoppen, volgens het kerkelijk recht uit die tijd in een stad moesten wonen, vestigden ze zich in de hoofdplaatsen. [De stad als middelpunt van het geestelijke en religieuze leven voor een wijde omgeving] ### Ontwikkelingstypologieën **Steden van organische groei** - Steden van Romeinse oorsprong - Vestingsteden, gebouwd als versterkende militaire basis met later commerciële functie - Steden die zich ontwikkelen vanuit agrarische nederzettingen **Nieuwe steden**, op een bepaald moment gesticht, met een volledige stedelijke status, **wel of niet op basis van een gepreconcipieerd stadsplan** - Bastide-steden, gesticht in Frankrijk, Engeland en Wales - Gestichte steden door geheel Europa ### De voorboden van het westerse stedelijk stelsel Transformaties van de stad - Landschappelijke heroriëntatie - Vb. Parijs: Romeins erfgoed + landschappelijke heroriëntatie - Geografie, landschap - Vb.: La Petit-Pierre, Vézelay, Entrevaux, Anagni - Christendom: verschuiving van bouwkundige en symbolische zwaartepunten (perifere ligging van de eerste kerken op toegangswegen) - Vb. Leuven Vroege nieuwe stedelijke vestigingen - Aan goed bevaarbare rivieren of aan de zee - Niet gebonden aan Romeins patroon - Verdediging en handel als leidraad voor de aanleg - Samengaan van internationale handel en boerenbedrijf (in de havenbuurt was de bebouwing vrij compact en daarachter verspreide boerderijen) - Houten woningen - Grachten en houden palissade 'Het verval van de steden in de geromaniseerde streken en het begin van de urbanisatie van de gebieden daarbuiten brachten geleidelijk een [eenheid] teweeg in het landschap vanaf de Middellandse Zee tot aan de zeeën in het noorden van Europa. Maar tegelijk werden er [talloze regionale en lokale verschillen] zichtbaar... Zo ging een [gebied waar de Romeinse stad min of meer was blijven voortbestaan] -- Italië, Zuid-Frankrijk, Spanje... - geleidelijk over in een gebied dat zich uitstrekte tot aan de Rijn, de Germaanse limes \[grens\] en de Donau, waar de verdere uit elkaar liggende Romeinse steden [eilanden] bleven in hun [landelijke \[en bosrijke\] omgeving], en vervolgens in een onmetelijk gebied, naar de rand van het continent, waar een [nieuw systeem van geïsoleerde steunpunten tot ontwikkeling] kwam. Zo tekende zich een nieuwe, [heterogene eenheid af, die karakteristiek voor Europa zou blijven].' Vanaf 10de eeuw: Steden krijgen vorm ------------------------------------ - Opnieuw [politieke stabiliteit], weer opbloeiende handel; bevolkingstoename; - Door de [Romeinen gestichte steden] opnieuw tot leven gewekt. - [Vestingen] worden omgezet in commerciële centra (handelssteden). - Een langzaam proces in gang gezet, waarbij [dorpsnederzettingen] transmuteren in steden ### Een nieuw stedelijk stelsel #### structuur en functie van de middeleeuwse stad Toename bevolking en productiviteit door: - Vrijwaring van externe dreigingen - Nieuwe landbouwtechnieken, methode van energieopwekking en navigatiewerktuigen In de loop van dit proces werden de steden [gespecialiseerde centra] van secundaire en tertiaire activiteiten... Zij vervulden een complementaire functie ten opzichte van een [klein omliggend agrarisch gebied], of hadden helemaal geen direct achterland. De [versterkte nederzettingen uit de vroege middeleeuwen], doorgaans burchten genoemd, waren niet groot genoeg om al deze mensen op te nemen. Zo ontstonden [buiten de poorten nieuwe vestigingen] die als snel even belangrijk werden als de oorspronkelijke centra en uit een [uitbreiding van de stadsmuren] noodzakelijk maakten. = 2^e^ stadsomwalling Vanaf de 12de eeuw: Gestichte steden ------------------------------------ - Veel nieuwe steden gesticht. Hoewel gedurende de ME steeds opnieuw steden zijn gesticht, een grote piek tijdens de 13de eeuw; dergelijke steden hebben niet hun oorsprong in een voorafgaande periode ### De kolonisatie van het platteland en nieuwe steden Effecten stedelijke bloei - het platteland werd gedwongen de productie te verhogen ([toename bevolking]). Daartoe moest [nieuwe grond in cultuur] worden gebracht en dienden reeds bebouwde akkers [efficiënter] te worden [geëxploiteerd]. - In deze periode [verschoven de Europese grenzen verder] naar het oosten door de [kolonisatie (offensief of defensief)] van de gebieden voorbij de Elbe, en naar het zuiden door de geleidelijke herovering van de door de Arabieren overheerste gebieden in Spanje. Beide ontwikkelingen maakten de [aanleg van nieuwe steden noodzakelijk].' Ex novo gestichte steden: [ontwerpen van een stadsplan en het systematisch uitvoeren]. - Engelse new towns (handel en landbouw) - Frankische steden in Noord-Italië en Midden-Italië (uitbreiding stedelijk systeem Franken) - Pobliaciones in Zuid-Spanje (uitbreiding van de Reconquesta op de Moren) - Steden door Duitse Orde (Duitse kolonisatie in Polen en in Bohemen) - Bastides in Frankrijk (honderdjarige oorlog) Kerstenen 'Veel nieuwe kleine stadjes, gesticht om bepaalde gebieden [te koloniseren en vaak tevens te kerstenen], kregen een [vierkante of rechthoekige plattegrond], die door [twee loodrecht] op elkaar staande [hoofdroutes in vier min of meer gelijke delen] werd verdeeld. Men denkt bijvoorbeeld aan de Duitse 'Ostkolonisation', waarin de Duitse Orde een belangrijke rol heeft gespeeld. Er is hier duidelijk sprake van een [christelijke symboliek]. Jeruzalem en later het christelijke Rome zouden volgens de overlevering met hun [kruisvormig] stratenpatroon ook een indeling in vier kwartieren hebben gehad. (ook verwijzing naar Romeinse planning) In de bisschopsstad Utrecht zorgde het zogenaamde [kerkenkruis], bestaande uit de kathedraal en vier kapittelkerken, voor een symboliek geladen stadsplattegrond en een functionele opdeling ervan.' Bastide - 50-tal nieuwe steden in Zuid-Frankrijk: economische terugval door ziekten (ontvolking platteland, landbouwareaal daalt) / strijdende partijen in de Honderdjarige oorlog (Engelsen drijven wig tussen Franse koning en zijn vazallen in Zuid-West Frankrijk) / uitvalsbasis voor kruistochten naar Heilige land (religie) - nieuwe steden als economische, militaire verdediging + religieuze component - Slechts enkelen zijn gegroeid ### Een nieuw stedelijke stelsel: structuur en functie van de middeleeuwse stad Politiek-economische organisatie: assemblage van belangen Ruimtelijke organisatie: grote verscheidenheid: 4 fundamentele vernieuwingen 1. De openbare en particuliere gebouwen, die nu (brekend met de antieke traditie) naast elkaar gebouwd werden, sloten zich aaneen tot een compact geheel met een sterk individueel karakter, dat van buitenaf direct herkenbaar was. De pleinen bieden meer ruimte maar verschillen in functie niet wezenlijk van straten... Particulier bouwers dragen bij tot verfraaiing van de collectieve ruimte: de façade. 2. Maatschappelijke complexiteit kristalliseert ruimtelijk. Elke stad van enige omvang had meer dan één centrum 3. Het gesloten, bevoorrechte karakter van de middeleeuwse steden leidde tot een hoge bebouwingsdichtheid. De bebouwing werd steeds hoger, waardoor het profiel van de stad beheerst werd door verticale openbare gebouwen 4. Het dynamische karakter van de middeleeuwse stadsontwikkeling leidde tot een permanente staat van onvoltooidheid Onderscheid van 3 gebieden: 1. Deel van het [Middellandse Zeegebied] waar in de klassieke periode urbanisatie plaatsvond (Noord- en Midden-Italië, Zuid-Frankrijk) en waar bijna alle steden volgens het [Romeins stadsplan verder ontwikkelden / nieuwe zeesteden gesticht werden] a. Van rechthoekige castrum naar ronde of halfronde (wanneer aan rivier) stad b. Rijke zeesteden met elk een eigen vorm: uitgestrekte mediterrane wereld als achterland 2. Zuid-Italië en Spanje, waar de herovering van de door Arabieren en Byzantijnen bezette gebieden een directere confrontatie met eerdere stedelijke modellen noodzakelijk maakte 3. Het gebied [tussen de Loire en de Rijn, Duitsland, England, en de Scandinavische en Slavische landen], waar de sporen van de Romeinse vestigingen schaarser waren of geheel ontbraken, waardoor steden met een Romeinse aanleg minder voorkwamen en de meeste steden uit deze periode volgens een geheel nieuw plan werden aangelegd. ### Stedelijkheid De wereld werd teruggebracht tot de vertrouwde omgeving van de stad Spanningsveld globaal -- lokaal / productie -- consumptie / stad -- platteland De stad als microkosmos zonder kosmos te willen/kunnen representeren Een veelvormige stedenbouwkundige eenheid De publieke ruimte: de straat; de markt. De strikte scheiding tussen publiek en privaat van de klassieke stad vervaagt. Griekse stad: Polis / Agora\ Romeinse stad: Legalisme / Forum\ Middeleeuwse stad: Assemblage van machten / de straat en de 'markt' De moderne stad: - De interactie en polariteit lopen uit op scheiding vanwege: Scheiding van werk en vrije tijd - Scheiding van werk en wonen, leidend tot radicale privatisering - De private sfeer is voor ontspanning Het private huis wordt een fort (Sociale segregatie) De moderne stad - Nostalgische theorievorming en praktijk - Focus op morfologie - Ontstaan van de discipline stedenbouw Camillo Sitte en Raymond Unwin - Leren van de traditionele stad - Esthetische invalshoek ontbreekt bij ingenieurs - Verticale dimensie van de stad - Studie naar ruimtelijke patronen van steden, pleinen en monumenten - Niet isoleren van kerken en monumenten - Stad als geheel, laat het detail over aan particulier initiatief - Verrassing Renaissance =========== Opkomst van een nieuwe artistieke cultuur ----------------------------------------- Maar nog voor het ontwerpen van de nieuwe steden in beeld en geschrift een theoretische uitwerking kon vinden, ging ze [verloren] door de demografische en economische crisis tgv de pestepidemie van 1347-48. (bv. Firenze verloor driekwart van inwoners) - Diepe economische crisis van 1330 tot 1450 bracht de ontwikkeling van de Europese steden tijdelijk tot [stilstand]. (en verhoogd contrast tussen sociale klassen (concentratie van de macht); stad en platteland; politiek en religie; versterking positie handelaar) - [Een periode van stabiliteit en bezinning]: aandacht voor wat reeds tot stand gebracht was en [verder perfectioneren] (mooier maken) door toevoeging van nieuwe gebouwen én [bijdrage artistieke cultuur] (literatuur, schilder- en beeldhouwkunst) - Het perspectief: tegelijk beschrijven en ontwerpen/focus op centrum: beschrijven en ontwerpen - Geometrische, antieke vormen, gestandaardiseerde elementen uit de oudheid: Herkenbaarheid en overzicht - Geometrische, antieke vormen + perspectief: de utopie - Wetenschap, mechanica: proportie en harmonie - Ideale steden: perspectief, geometrie, wetenschap - Tegelijk despotische en militaristisch opgebouwd: de relatie met de buitenwereld wordt geregeld en beschermd door versterkingen. (Machiavelli, *Il Principe*) - Stadstaten: autonome politieke en culturele entiteiten - Materialisatie - Alberti: de brug tussen theorie en praktijk - Het perspectief -- de scène - Vestingsteden Vestingsteden ------------- Naast opkomend wetenschappelijk discours (harmonie, proportie, geometrie, relatie kunst-ruimte  de utopie/ de ware stad) ook publicaties zoals: Machiavelli, Il Principe, 1513 (over verkrijgen en behouden van macht/de versterkte stad) Antonio Filarete, Sforzinda (1457-64) "Italian Renaissance theory began to see radial design as, or at least centrally-planned schemes, as the diagram of [humanist perfection], and went furthur, in urban-political terms, to equate [perfect social order] with the humanist prince.... Filarete's Sforzinda is first...diagram that interlocked the four elements and four Aristotlian qualities -- dryness, humidity, cold and heat." "It was designed in 1457-64 for Francesco Sforza, [tyrant] of Milan, and named after him, but was never built...Sforzinda is the archetype of the humanist city of the High Renaissance, where [perfect form is the image of a perfect society]. Sforzinda and its High Renaissance successors share that conflict between the ideal of a humanist view of life and the [reality of despotism]. Since their execution demands centralizd power and the resources it can command, the perfect society has to be moored to the concept of the good prince." De versterkte stad en koloniale steden ====================================== Opkomst van soevereine staten vanaf 16^e^ eeuw betekende dat naties zich sterker gingen organiseren en zelfbewuster werden. Dat leidde tot veroveringsdrang en imperialisme op grote schaal. "ideal schemes like Filarete's with a sociopolitical program were embraced after the mid-16th century with a defensive program in mind, where [strategic considerations overweighed all others]." [Militaire motieven:] - Aanval strategieën: meerdere verdedigingsgordels - Rekening houden met traject projectiel en zicht/verdedigingslijnen - Vermijden van loodrechte inslag kanonnen - Op afstand van kanonnen: open ruimtes (veld/gracht) - Inslag: dikke muren - Centrale macht en efficiënte mobilisatie van troepen: centraal georiënteerd stadsplan - heeft oorsprong in de ideale stad van de renaissance en wordt verder uitgewerkt in de 17^e^ en 18^e^ eeuw - de ingenieurskunde geeft de steden vorm (17^e^-18^e^ eeuw) "...cities, old and new, were encased in an elaborate, often [star-shaped, ring of pointed low-spreading bastions with an enormous physical reach]. Within this ring, the vast majority of the new towns were straightforward grids; a few towns adopted radial-concentric street systems inspired by Renaissance projects of ideal cities like Filarete's Sforzinda, as subsequently reinterpreted by military engineers for the artillery age." → Ideale stad met militaire logica (16^e^ -- 17^e^ eeuw)\ → Militaire ingenieurs die ideale stad herinterpreteren (17^e^ -- 18^e^ eeuw) - Albrecht Dürer, 1527 - centrale macht - verschillende verdedigingsgordels - Daniel Speckle (Specklin) 1589 - meerdere verdedigingsgordels - vermijden loodrechte inslag kanonnen - Adam Fritach - Radialen - Francesco de Marchi - Zicht en verdedigingslijnen: overlappende vuurlinies - Pietro Cataneo 1554 - Militaire/disciplinaire principes - Scamozzi 1558 -- 1616 - Militaire/disciplinaire principes Vauban (1633 -1707) - Frans militair ingenieur - Handboeken over aanval en verdediging van forten: ontwerp - Aanpassingen/verbeteringen van ca. 300 fortificaties - Ontwerp van meer dan 30 nieuwe forten en versterkte havens - Ontwerp evolueert met aanvalstechnieken - Zijn bolwerken werden ook ver buiten Frankrijk klassieke modellen van militaire stedenbouw. - oorlogsvoering: geen veldslagen, maar korte hevige belegeringen van steden. De inname van steden bepaalden verloop van de strijd. Het bezit van een vestingstad bood onderdak van waaruit nieuwe aanvallen gepland konden worden. - Vestingwerken niet langer op kosten van de stad, maar van de staat (Frankrijk). - Het idee van territorium als stad: enkel beschermen aan de randen - De randen worden opgevat zoals versterkingswerken: verschillende linies - Moderne notie van territorium (binnen-buiten) -\> versterken territoriale grenzen -\> open systeem binnen de grenzen Stedelijke netwerk en stedelijkheid ----------------------------------- Soevereiniteit en kolonisatie: terwijl in Europa de natiestaat werd gevormd en territoria versterkt, breidde 'mondiale economie' ongebreideld uit - Soevereiniteit (statisch) en economie circulatie (dynamisch) - Kolonisatie - Europese stedelijke modellen en lokale cultuur - Law of the Indies, 1573: gebaseerd op Vitruvius - Territoriaal raster van Jefferson (1785) en Philadelphia (1683) Barok/Classicisme: de aanpassing aan het perspectief ==================================================== Stadsplanning onder nieuwe omstandigheden ----------------------------------------- Absolutisme: hoofdsteden - Aangroeiende macht van een gecentraliseerd gezag - Door monumentaliteit: symboolwaarde - Militaire efficiëntie en overzichtelijkheid - Dramatische effecten - Afhankelijkheidsrelatie/kloof tussen centrum/rijke machtshebbers en periferie/arme ondergeschikte - Bevolkingsgroei van de (meestal hoofdstedelijke) centra - Macht wordt systematisch gevestigd door: - Monumentaliteit: symboolwaarde - Militaire efficiëntie en overzichtelijkheid: structuren van stad en territorium - Dramatische effecten Verandering in wereldbeeld - [Wereldwijde schaalvergroting en afhankelijkheidsrelaties]: opheffing van ingeboren begrenzing waarbinnen men zijn wereld waarnam - Ontwikkeling in [wetenschappelijke theorievorming]: Newton en Descartes versus Copernicus: dynamiek en oneindigheid vs evenwicht en begrenzing Oneindigheid, expansie: - Assen en symmetrie - Beweging en volume - Unificatie en perspectief - Geanimeerde/gedetailleerde architectuur - Monumentale synthese +-----------------------------------+-----------------------------------+ | Renaissance | Barok | +===================================+===================================+ | Ommuurde tuin: begrensd | Muur weg, integraal stedelijk | | | project: expansie | +-----------------------------------+-----------------------------------+ | Nevenschikking tuin en gebouw, | Tuin in dialoog met paleis: | | stad: isolatie | aswerking, symmetrie, coherentie | +-----------------------------------+-----------------------------------+ | Nevenschikking elementen van de | Patroon opgebouwd rond as: | | tuin: dambord | hiërarchie (promenade) | +-----------------------------------+-----------------------------------+ | Geen hiërarchie in traject, | De 'promenade' wordt | | structurele logica voor invulling | voorgeschreven door ruimtelijke | | | | | percelen | aanleg. De beleving/het spektakel | | | staat centraal voor adel | +-----------------------------------+-----------------------------------+ Stedelijke vernieuwingen ------------------------ ### Rome - Gutkind - Assen en symmetrie - Beweging en volume - Unificatie en perspectief - Geanimeerde/gedetaileerde architectuur - Monumentale synthese\ → overlappende begrippen - Palazzo en Piazza Farnese (Michelangelo) - Santa Maria della Pace - Capitool (Michelangelo) - Piazza Sant Pietro (Bernini) - Piazza Navona (Bernini) Top down city planning -\> raamwerk voor avenues en monumentale bebouwen ### Parijs: tuinen Frankrijk: tuileries (landschapsarchitectuur als stadsplanning) Open stad met monumentale parken en buitenwijken Vaux-le-Vicomte - Tuileries - Versailles (Parijs) Frankrijk - Nancy (Architect-planner Héré de Corny) - Origineel middeleeuwse stad met Renaissance vill-neuve met verdedigingsomwalling\ → afbreken omwalling = afgescheiden stadsdelen\ → 1) Axiaal verbinden van middeleeuws en renaissance stadsdelen\ 2) bouw Place de Carrières linkt Palace Royale met het Hemicycle en Procincial Government palace - Sequentie - - as die verschillende entiteiten schakelt (verzelfstandiging van de plek/afgesloten + grotere figuur) - positie in de stad en de betekenis van de gevel primeert over functie - naast officiële gebouwen worden ook woningen opgenomen in vormgeving - controle / sociale exclusie - Rouen (Le Carpentier) - Parijs - Van afgesloten plein naar open plein - Van koningsplein naar verkeersplein - Van differentiatie straat/plein naar convergentie - Van volume (architecturaal object) naar abstracte, uitgezuiverde geometrie (organisatorisch systeem) ### Washington, USA ### Engeland: Londen Act for Rebuilding the City of London: De in 1667 ingesteld Act liet het oude kadastrale plan ongewijzigd. Wel werden enkele verbeteringen doorgevoerd. - Straten werden verbreed, rivieren gekanaliseerd en voor verschillende soorten gebouwen werden bouwvoorschriften opgesteld. - Standaardisering van constructiemethoden (dikte muren, balken) en bouwmaterialen (baksteen, steen). - Standaardisering hoogtes - kleine projecten, rand van de stad (zoals Bloomsbury Square, King Square, Bedford Square,...) - nieuwe bruggen over de Thames (Westminster, Blackfriars) - koninklijke en particuliere parken (Hyde Park voor publiek opengesteld, St-James) Edinburgh, Engeland - Rationeel geometrisch systeem - Nieuwe stad i.p.v. punctuele/abstracte interventies - Uitbreidingen corresponderen niet met classicisme (grillige vormen, landschap centraler, verlaten van perspectief/geen zichtassen...) Classicisme/Romantiek: afscheid van het perspectief =================================================== Nieuwe esthetische categorieën: het sublieme en het pittoreske. Anders dan de zuiver intellectuele cultuur, blijft architectuur en stedenbouw een mengvorm, met stijlkenmerken van het classicisme. Romantiek: eind 18de eeuw -- begin 19de eeuw - Meer dan 'fin de siècle'-gevoel: (intellectuele) reactie tegen absolutisme, Verlichting en startende industriële revolutie - centraal stellen (democratiseren) van de individuele ervaring - subjectieve i.p.v. objectieve: grilligheid, variatie i.p.v. symmetrie, geometrie - verlaten perspectief: verwachting/verrassing i.p.v. overzicht/controle - natuur, landschap centraal: organische i.p.v. mechanische - Zoektocht naar nieuwe vormen. Hoewel de sociale context enorm verschilt, zullen deze experimenten een grote invloed uitoefenen op de 19^de^-eeuwse stedenbouw Engeland: (upper class) woontypologie eind 18de-begin 19de eeuw - BATH - John Wood (the Younger): architect / aannemer van stadsprojecten (witte steen) - ondernemende adel - recreatie (kuuroorden); cultuur van tweede verblijven - stadsuitbreidingen met nieuwe typologieën: van vierkant naar rond, ovaal en organisch - Queen Square: klassieke opzet - Uitsparing in het raster - Op zichzelf staand plantsoen (omheind) - Eenheid in vormgeving gevel, diversiteit door reliëf terrein - Royal Circus: landschap centraler - Cirkel: op het landschap betrokken decor - Meer privé (zicht op geheel i.p.v. 1 overbuur) - Eenheid in vormgeving gevel - Royal Crescent: landschap centraal - Straat komt uit in einde stad; volledig gericht naar het landschap - Geen overbuur - Eenheid vormgeving gevel - Landsdown Crescent: landschap centraal + grillige vormgeving - Gericht naar het landschap (oneindig) + vorm volgt de hoogtelijnen (niet kunstmatig, geometrisch) - Geen overbuur - Eenheid in vormgeving gevel, maar niet langer majestueus (voor nieuwe middenklasse) - Slingerbeweging: koeren + zicht op landschap - Kemp Town (Brighton) - Park en zee - Minder majestueus: individuele affirmatie - Londen - Regent's Park - stadsuitbreidingen met nieuwe typologieën - John Nash: totaalplan (park en woningen) - collage van geometrische en grillige vormen, van strakke bebouwing en organisch landschappelijke elementen - façadisme - eclecticisme De industriële stad en de veranderende conceptie van het territorium ==================================================================== Disciplinary crisis of architecture and urbanism ------------------------------------------------ Meervoudige crisis/revolutie: - industriële revolutie - transformatie landbouw - politieke revolutie - technologische revolutie/transformaties (landbouw, industrie, transport... ) - Sociale-economische problematiek - Exponentiele groei van steden - Migratie van werkers naar de steden - Sociale/hygiëne crisis - Shift in klanten - De utopie (stedenbouw) en de technologische oplossing (ingenieurskunde) - Benevolo: 'From this moment onwards the dual nature, scientific and moralistic, of town-planning, is constantly emphasized... Within this sphere there existed two possible, and for the moment completely separate, courses of action. The problems of modern town-planning could be approached either by drawing up, as an alternative to the existing towns, a complete ideological model, to be created experimentally, de novo and independently from the original it set out to correct, or by tackling the various technical needs connected with the growth of the industrial town and attempting to cure its individual effects.' Moet genuanceerd worden -\> imagineren Drastische transformatie van de discipline? - Eerste shift: tussen disciplines - de ingenieur, dokter, socioloog (andere rationaliteit: geen eindbeeld/vorm, maar proces) - stad: rioleringen, metro, overwelvingen, boulevards... - territorium: spoorwegen, kanalen... - Tweede shift: van de discipline - de stedenbouw (nieuwe agenda voor historische vormen) - de utopie (vaak: terugplooien op de rurale gemeenschap) Case: kempen Van terra incognita tot hotspot ============================================ Grenzen: Met tal van externe en interne grenzen heeft men de Kempen doorheen de tijd trachten af te bakenen en in te delen in subregio's. Geen van die grenzen zijn volledig objectief te onderbouwen, wat wetenschappers deed besluiten dat een exacte afbakening van de Kempen wellicht onmogelijk is. De Kempense regio ontleent zijn naam aan het Latijnse campus of Campina - een streek van velden. In het begin van de negentiende eeuw werd dit uitgestrekte territorium nog omschreven als "woeste grond, even steriel als de zandvlaktes aan de kust". Turnhout was de enige stad. Voorts was de streek dunbevolkt en woonden de Kempenaars verspreid in kleine dorpen en gehuchten, die door heidevelden, moerassen en laagveen van elkaar waren gescheiden. Het natuurlijke, bijna maagdelijke landschap van de Kempen zou in de twintigste eeuw in een mum van tijd transformeren tot een van de meest geïndustrialiseerde regio's van België. Het verstedelijkingspatroon van de Kempen wordt vaak aangehaald als exemplarisch voor de wanordelijke verstedelijking, geassocieerd met de zogenaamde diffuse 'rasterstad'. Deze schijnbare isotrope conditie werd sinds de oprichting van de Belgische staat gedeeltelijk gestuurd door infrastructuur. Die infrastructuurprojecten zijn vandaag nog nationale monumenten, met ronkende namen die de toenmalige internationale ambities onthullen, of ten minste een nationale bravoure: de Yzeren Rijn, het Albertkanaal en de Koning Boudewijnsnelweg. Genesis van een nationaal testgebied: het Kempense heidelandschap tot 1840 -------------------------------------------------------------------------- - Het natuurlijke, bijna maagdelijke landschap van de Kempen zou in de twintigste eeuw in een mum van tijd transformeren tot een van de meest geïndustrialiseerde regio's van België. - Het verstedelijkingspatroon van de Kempen wordt vaak aangehaald als exemplarisch voor de wanordelijke verstedelijking, geassocieerd met de zogenaamde diffuse 'rasterstad'. - Deze schijnbare isotrope conditie werd sinds de oprichting van de Belgische staat gedeeltelijk gestuurd door infrastructuur. Die infrastructuurprojecten zijn vandaag nog nationale monumenten, met ronkende namen die de toenmalige internationale ambities onthullen, of ten minste een nationale bravoure: de Yzeren Rijn, het Albertkanaal en de Koning Boudewijnsnelweg. Stedenbouwkundige modellen gebaseerd op autarkie en gericht isolement - Kunstenaars zoeken de Kempen op omwille van de desolaatheid en stilte - De onherbergzaamheid van het landschap werd ook een militaire troef - Omwille van militaire motieven (invasie vanuit Nederland) wordt de ontwikkeling van extra ontsluitingsinfrastructuur tegen gehouden - Eén van de eerste nieuwe ontwikkelingen was een [militair kamp] - [Kamp Leopoldsburg (1835)] bestond uit 1250 barakken en tenten, inclusief een koninklijk paleis - De meeste beleidsmakers beschouwden echter de 'maagdelijke' status van de regio als onwaardig voor een geïndustrialiseerd land en pleitten voor een 'valorisatie' van de streek en om de woeste gronden te temmen. Kanaliseren en koloniseren van de Kempen: een nieuw territorium voor een door het waternetwerk 1838-1900 -------------------------------------------------------------------------------------------------------- - Lang voor de oprichting van de Belgische staat (1830) werden er al ontwerpen gemaakt voor de aanleg van kanalen die dwars door de Kempense regio zouden snijden. In al die opeenvolgende projecten was het kanaal een loutere transportweg. - Al in de vijftiende eeuw stond de kanalisering van de Grote en de Kleine Nete op de agenda. - Latere plannen hadden de bedoeling Antwerpen met kleinere steden, zoals Herentals, te verbinden. Napoleon Bonaparte droomde dan weer van een ["Canal du Nord"] dat Schelde en Maas, de twee belangrijkste rivieren van het land, zou verbinden. Zijn plannen werden in 1808 opgeborgen. - In de daaropvolgende jaren werd nog herhaaldelijk voor een waterverbinding tussen de Antwerpse haven en de Rijnregio gepleit. Uiteindelijk kwam er geen kanaal maar, in 1834, een snellere en goedkopere spoorwegverbinding van 'terra incognita' naar 'site aedificandum' - Het kanaalproject voor de Kempen werd pas geloofwaardig en haalbaar toen de transportmogelijkheden in de negentiende eeuw expliciet aan regionale ontwikkeling werden gekoppeld. Midden negentiende eeuw kende Vlaanderen immers een exponentiële bevolkingsgroei en worstelde de regio met een hardnekkige landbouwcrisis. - De ontwikkeling van de Kempense heidevlaktes als een interessante uitdaging beschouwd. Het in cultuur brengen van deze schaars bevolkte regio zou werk kunnen verschaffen aan werkloze boeren uit "de Vlaanders" (Oost- en West-Vlaanderen). De [ontginning van de Kempen] zou ook de lokale bevolkingsgroei kunnen stimuleren en zo kunnen leiden tot een significante stijging van belastinginkomsten. - Hoewel de bodem niet a priori onvruchtbaar was - de samenstelling was vergelijkbaar met die van andere Vlaamse landbouwgebieden -- verliep de ontginning volgens de overheid te traag. Een wijdverspreid en fijn vertakt netwerk - Het ontginningsproject bestond slechts bij de gratie van het kanalisatieproject, en omgekeerd. Kümmer kon teren op eigen ervaring met polderontwikkeling, bestudeerde de plannen van collega-ingenieurs Teichmann en Masui en kwam tenslotte met een eigen voorstel. - Het kanaaltraject evolueerde van een enkelvoudige lijn dwars door de regio in de oudere plannen tot een ontwerp met meerdere, gelijkmatig verdeelde kanalen die de verste uithoeken van de desolate heideregio zouden kunnen bevloeien. - Door de vertakkingen tegen de Kempense "hoogvlakte" te leggen, ontstond een netwerk van lange continue wateroppervlaktes, waarvoor aanvankelijk geen dure sluizencomplexen zouden moeten worden gebouwd. - In het begin was voor Kümmer de landbouwfunctie belangrijker dan het boottransport over water. - Via dit fijnmazige net van irrigatiekanalen zou water uit de hoofdkanalen worden afgetapt om het over de aangrenzende velden te laten vloeien. - Kümmers oorspronkelijke tekeningen bevatten meer dan 25.000 ha [vloeiweiden] langs de Kempense kanalen. - In 1843, onmiddellijk na de goedkeuring van het project, werd met de gefaseerde aanleg van het kanalennetwerk gestart. Het zestig kilometer lange centrale gedeelte tussen Herentals en Bocholt werd minder dan drie jaar later al opgeleverd. De KOLONIE als urbanisatiemodel - In Europa hadden landbouwkolonies al in de vroege achttiende eeuw hun efficiëntie bewezen. Toen verschaften kolonies onderdak aan mensen voor wie er geen plaats in de industrialiserende wereld was. - graaf [Rumfords Militärgarten.] - de [Armen Erziehungsrepublik] van Baron Von Fellenberg: wezen, zwervers en bedelaars werden voor militaire doeleinden of voor landbouwproductie ingeschakeld. - Ook het kasteel van Hoogstraten, nabij Antwerpen, werd als kolonie ingericht. In onze contreien stelde de (Nederlandse) koning in 1817 de militaire ingenieur [Johannes van den Bosch] aan om het ['pauperisme'], de alom heersende, hardnekkige armoede in de Zuidelijke Nederlanden te bestrijden. - Dat leidde tot de stichting van verschillende kolonies, waaronder die van Wortel en Merksplas in de Kempen. In de ["vrije" kolonie van Wortel] kregen noodlijdende gezinnen kleding en konden ze ook over een woning en landbouwgrond beschikken. Ze werden geacht in de eigen behoeften te voorzien. Een deel van hun inkomen moesten ze aan de associatie afstaan om hun lening terug te betalen. In [Merksplas] werden mannen en vrouwen dan weerin groep tewerkgesteld. - Na de Belgische onafhankelijkheid (1830) vielen deze Hollandse projecten in ongenade. - Minister Rogier ziet in 1847 de kolonies als een goedkope en efficiënte manier om "overtollige" en werkloze inwoners van Oost- en West-Vlaanderen naar deze schaars bevolkte regio te doen verhuizen. Rogier pleitte er aanvankelijk voor om drie, langs de kanaalstructuur verspreide voorposten te stichten. - De fijnmazige kanalenstructuur werd in het ontginningsproject aan de beproefde woonvorm van de landbouwkolonies gekoppeld. Tussen de nieuwe, door irrigatiekanalen afgebakende landbouwvelden zouden uit Oost- en West-Vlaanderen geïmporteerde werkloze boeren in clusters van boerderijen worden ondergebracht. - Bij die boerderijen hoorden ook enkele [gemeenschapsvoorzieningen]. Elke voorpost zou bestaan uit een dertigtal boerderijen, een kapel en een schooltje. - In 1849 kwam Kümmer tot de conclusie dat de kolonies niet als armengestichten maar als [voorbeeldondernemingen] moesten worden opgezet. In dit overheidsproject zou de geïmporteerde boeren worden geleerd hoe ze de woeste gronden konden cultiveren. - Het succes van deze landbouwinstellingen zou privé-initiatief uitlokken: geïnspireerde kandidaat kolonisten zouden met eigen middelen het ontginningsproces van de Kempen op grote schaal voortzetten. De KOLONIE van Lommel - \(1849) op grondgebied van Lommel, op de kruising Kempens kanaal met de weg die Hasselt - 's Hertogenbosch, nabij aanlegdok en tolhuis. - De reclamefolder die vrijwillige arbeiders naar de kolonie van Lommel moest lokken: het hybride concept van het masterplan voor de site. Met pijlen die de vloeirichting van de drainage aangeven, had de advertentie meer weg van een ingenieursschema. - infrastructureel frame voor 2 X 10staatsboerderijen begrensd door met het kanaal, verbonden irrigatiekanalen, en aan de andere kant door een weg die de boerderijen met de hoofdweg verbond. - autarkie 1 : landbouwkavels. Bij de start zou elk huishouden vijf hectaren ter beschikking krijgen. - autarkie 2 : voorzieningen. Op het einde van de centrale weg -- die vandaag nog steeds Koloniestraat heet -- werden de gemeenschappelijke voorzieningen gebouwd : een kerk, een pastorie en een school. Landschappelijke impact - [Ontginningswet van 1847]: de gemeenten verplicht om hun eigen woeste gronden aan kandidaat eigenaars te verkopen -- schreef naast landbouw als herbestemming ook de aanplanting van coniferen voor. - De vraag naar hout vanuit de Waalse mijnindustrie zeer groot was en het onderhoud van dergelijke bossen weinig intensief was, gingen veel nieuwe privéeigenaars over tot de aanplanting van bomen. - Die naaldbomen en de bomenrijen langs de kanalen domineren ook vandaag nog het Kempens landschap. - Grootschalige ontginningsproject geen succes : slechts 2.257 ha. van de door Kümmer beoogde 25.000 ha vloeiweiden kwamen er. - Gebrek aan voorbeeld rol kende vele oorzaken : ziektes, mislukte oogst, beperkt debiet, aanpassing kanaal en recyclage water brachten geen soulaas, beperkte winstmarge,... - Maar het enthousiasme van de overheid straalde wel af op privéeigenaars die op kleinschalige boerderijen aan de slag gingen. Tegen het eind van de negentiende eeuw hadden die privéeigenaars meer dan twee derden van de totale ontginning van de woeste gronden voor hun rekening genomen - bv. Grootschalige visie Project Van Schendel Het tweede leven van de Kempense kanalen: de Yzeren Rijn 1879-1914 ------------------------------------------------------------------ Het traceren van industrie - Nochtans zou de aanleg van de Kempense kanalen, de verstedelijking van de Kempen voorgoed tekenen. Niet alleen zouden de kanalen de Kempen ontsluiten, bij het graven ervan werd ook de rijkdom van de dieperliggende ondergrond zichtbaar: wit zand en klei. - Bovendien zou de koppeling tussen de Kempense kanalen en een nieuwe transporttechnologie -- de spoorwegen -- de industrialisatie en de verstedelijking van de Kempen op minder dan twintig jaar tijd in een hogere versnelling schakelen. - De discussie over het traject van de toekomstige spoorweg, de Yzeren Rijn genoemd, zou bijna veertig jaar duren. De spoorweg moest primair als sluitstuk dienen in het goederenvervoer tussen de florerende industrie in het Duitse Ruhrgebied en de haven van Antwerpen. Water vs. spoor: van rivaliteit tot synergie - Het definitieve traject kwam eind negentiende eeuw, parallel aan het centrale Kempens kanaal te liggen tussen Herentals en Neerpelt. - Tussen deze twee infrastructuurlijnen werd een stuk heidegrond ingesloten dat gemakkelijk ontwikkeld kon worden als industrie. In synergie met de Yzeren Rijn zouden de kanalen condities creëren ten gunste van ongeziene grootschalige industrie, die geleidelijk aan de Kempen zouden veroveren. - Eind negentiende en begin twintigste eeuw vestigden chemische en metallurgische fabrieken en glasbedrijven hier grootschalige zandontginningen. Industriële autarkische oases - Spoorweg ontwikkeld tentakels tot ver in het landschap. Nieuwe treinhaltes voor passagiers ontstaan. - bv. Lommel-werkplaats, nabij fabriek - Ook waternetwerk ontwikkelt nieuwe dokken en kraaninstallaties - Fabrieken richten nieuwe woonwijken op om arbeiders aan te trekken, met betere wooncondities dan in de steden. bv. Overpelt, Lommel en Balen - Net zoals kolonies ook uitgerust met voorzieningen, cfr. Engelse tuinwijk : school, boerderij, ziekenhuis, klooster en kerk. speeltuin, gemeenschapszaal, casino - Typologie van de woningen reflecteert de hiërarchie binnen de industriële organisatie - bv. Schulte masterplan voor Lommel en Overpelt Een park van poelen: industrieel residueel landschap - Tot op vandaag zijn de vele zandontginningsputten, die deze industrie achterliet als een reeks van grote en kleine meren, tekenend voor dit deel van het Kempense landschap. - Zandputten liepen naar verloop van tijd gevuld met water. - Schadelijke uitstoot fabrieken vernietigde alle vegetatie in de omgeving, bedekt met wit zand. - Bebossing rondom de poels om verdere verzanding tegen te gaan. - Vandaag zeer verschillend gebruik: recreatieve, ecologische waarde. Endogene trajecten naar een nationale industrie: het kanaal en de buurtspoorweg 1894-1914 ----------------------------------------------------------------------------------------- Een nieuwe transportmodus zonder eigen netwerk - De vervlechting van de kanaaltak Schoten-Turnhout-Dessel met de buurtspoorwegen zou de lokale Kempense steenbakkerij-industrie doen boomen tot nationaal niveau. - De buurtspoorwegen werden bedacht als lichtere en goedkopere vorm van spoortransport, waardoor afgelegen dorpen en landbouwontwikkelingen en fabrieken toch konden verbonden worden met het treinspoornet, en dus ook met de grotere steden, hun markten en de havens. Water en spoor verstrengeld tot één productielijn - Ook de noordelijke tak van de Kempense kanalen, in de omgeving van Turnhout, zou een tweede leven krijgen na het mislukte ontginningsproject. - Verstrengeld met elkaar, leverden de kanalen en de buurtspoorwegen een katalysator voor de endogene klei-industrie - Een nieuwe en beslissende stap in de industrialisatie en verstedelijking van de Kempen. Een batterij aan kleinschalige baksteenfabriekjes, droogovens en cementfabrieken verdrongen elkaar voor een plaats aan de trein en de boot. Op zoek naar het Kempense zwarte goud: het Albert kanaal en de ijzeren ruggengraat 1901-1939 -------------------------------------------------------------------------------------------- Een Kempens kanaal voor kolen : het Albertkanaal - Al vanaf 1901, bij de ontdekking van de Kempense steenkoollagen, werd het snel duidelijk dat de ontginning van dit zwarte goud de Kempen voorgoed zou transformeren van 'een woestijn van zand en heide' naar een 'nieuwe industriële provincie'. - Om de steenkool efficiënt te ontginnen en tegemoet te komen aan de eisen van de industrie, had de Kempense regio opnieuw nood aan adequate infrastructuur. De spil van het nieuwe infrastructuurprogramma moest het Albertkanaal worden. - Het bestaande Kempens kanalennetwerk werd in 1930 uitgebreid, verdiept en verbreed tot het Albertkanaal. Het kanaal zou de kolenmijnen ontsluiten en verbinden met de Antwerpse haven en de Luikse industrie. 1. de Maastricht-bouchon: tunnels, sluizen, douane, draaibruggen,\... veroorzaakten dagenlange vertragingen (3/16) 2. Schelde-Rijn of Schelde-Maas?: project door architect Hentrich for a Rhine-Meuse-Scheldt canal between Crefeld and Antwerp in 1912 3. militaire argumenten: met WOI in het achterhoofd, het Albertkanaal als een nieuwe linie achter de eerste verdedigingslijn van de oudere Kempense kanalen en complementair aan de topografie in het zuiden 4. topografische huzarenstuk: zoeken naar een zo kort mogelijk traject doorheen Kempens plateau en het vermijden van verdeelpanden 5. ontsluiting van de mijnputten: study on the water supply for the Canal Charbonnier project 6. Noord of Zuid: een dubbel wig-concept, voorgesteld door ingenieur Van Caenegem in 1925, om zowel Antwerpen als de Brusselse industriële regio te kunnen bereiken Een helix van water en ijzer: Kolenspoor - 40 jaar tussen ontdekking kolenontginning en afwerking Albertkanaal - In tussentijd staat spoornetwerk in voor distributie van kolen, materiaal en werknemers - Dringend nood aan fijnmaziger spoornetwerk : toch polemisch debat over de beste infrastructuur: water of spoor? - Ingenieurs stellen hybride netwerken voor die spoor met kanaal verstrengelen via industriele sporen en nieuwe dokken : Plan d'Ensemble (1923) De stichting van het zwarte Utopia - Naast de mijnzetels en terrils, ontwikkelden zich ook volwaardige mijndorpen om de broodnodige arbeiders aan te trekken en te huisvesten, midden in het desolate heidegebied van Genk, Beringen, Heusden-Zolder, Houthalen en Eijsden. - Naast arbeiderswoningen waren de meeste Kempense tuinwijken ook voorzien van scholen en kerken, ziekenhuizen en woningen voor leraren en priesters en in sommige gevallen zelfs van een feestzaal, een casino, een park, en voetbal- en tennisvelden. Infrastructuur entert verstedelijking: de snelweg en het gemoderniseerde kanalennetwerk 1952-1965 ------------------------------------------------------------------------------------------------- Ontdubbelen van het kanaal met een perifere snelweg - De graafwerken van het Albertkanaal in de vroege jaren 1930 lokten ook de discussie uit om een nieuwe, nationale weg aan te leggen dwars door de Kempen, tussen het industriële centrum van Luik en de Antwerpse haven. Deze route zou ook het zware wegtransport tussen de haven en het Ruhrgebied faciliteren. - Het debat viel samen met de intrede van een nieuwe infrastructuurtechnologie: de snelweg. - De Koning Boudewijnsnelweg (vandaag E313) werd bewust parallel aan het Albertkanaal getraceerd. Bandstad Kempen: moderne integrale visies - Na de Tweede Wereldoorlog kenden de oevers van het Albertkanaal immers nog maar weinig industriële vestigingen. - Afgebakend tussen de snelweg en het kanaal ontstond een strip grond die kon ingezet worden voor de verdere industrialisatie van de Kempense regio. - Gelijktijdig met de aanleg van de Koning Boudewijnsnelweg in de jaren 1950, werd het volledige Kempense netwerk opnieuw grondig aangepast: de kanalen werden verbreed, gemoderniseerd en uitgerust met verschillende types industriële havens en publieke handelsdokken. - Ingenieurs hebben meer vertrouwen in infrastructurele stimuli dan in zoneringsplannen om de moderne industrialisatie langs het Albertkanaal nieuw leven in te blazen - Tot op vandaag blijft het zogenaamde 'Economisch Netwerk Albertkanaal' een van de belangrijkste nationale assen voor nieuwe industriële en logistieke ontwikkelingen. Snelweg verankert verstedelijking - De industrie die zich vestigde langs de armatuur van het Albertkanaal en de snelweg tijdens de jaren 1960, ontbeerde een complementaire huisvesting. - Als gevolg van de nationale huisvestingspolitiek na de Tweede Wereldoorlog ontstond een wijdverspreide, fijnmazige vorm van huisvesting. Eengezinswoningen met lage dichtheid -- denk type huisje tuintje- boompje -- zouden grotendeels de suburbanisatie in de tweede helft van de twintigste eeuw vormgeven. - Met de Koning Boudewijnsnelweg werd het mogelijk om beroep te doen op het arbeidsreservoir in de bestaande kleine dorpen en steden, in plaats van alleen huisvesting naast de fabriek aan te bieden. - Het grootste deel van het verkeer op de snelweg vandaag is dan ook geen vrachtverkeer, maar lokaal forensenverkeer. Het resultaat van dit alles is een verstedelijking die niet past binnen een klassiek concentrisch morfologisch schema, maar het kan evenmin gelabeld worden als een structuurloze homogene sprawl. Snelweg als remedie voor revitalisatie mijnregio - Wanneer de mijnen van Zwartberg sluiten halverwege de jaren 1960, wordt opnieuw de snelweginfrastructuur ingezet als strategisch instrument binnen een nationaal reconversieplan voor de Kempense mijnindustrie. - De huidige E314 werd gezien als een nieuwe as van economische expansie, die de vooroorlogse industrie moest vervangen door een modern hertewerkstellingsprogramma. Het traject van de snelweg flankeert de mijnconcessies in Heusden-Zolder, Houthalen en Genk. - Gelijktijdig werd het Albertkanaal opnieuw gemoderniseerd. - Als een gevolg hiervan ontstonden de industriële zones van Opglabbeek en Genk, die de Fordfabrieken zouden huisvesten. Van terra incognita tot hotspot: de Kempen vandaag in kaart gebracht -------------------------------------------------------------------- Bodem: Onvruchtbaar zand (Podzolen en Arenosolen) vormt de essentie van de Kempense bodem. Door eeuwenlange menselijke arbeid ontstonden de plaggenbodems (Anthrosolen). Ze behoren tot de vruchtbaarste bodems ter wereld. Water: De rijke combinatie van natuurlijke en artificiële watersystemen maakt van de Kempen een uniek landschap. Ingenieuze watergebonden landbouwkolonies maakten de Kempen vroeger al tot een van de meest vooruitstrevende regio's van België. Vandaag hebben de Kempen het potentieel om de eerste water neutrale regio van België te worden. Landbouw: In de voorbije anderhalve eeuw voltrok zich een Kempense 'aardverschuiving'. De vruchtbare plaggengronden rond de dorpskernen gingen op de schop en landbouwactiviteiten verhuisden naar de voormalige, onvruchtbare heidegronden. Mobiliteit: De Kempen; een lappendeken van dorpskernen en verkavelingen met sterk verspreide voorzieningen en bedrijven, aaneengeregen door verschillende infrastructuren die de regio doorheen de jaren keer op keer hebben getransformeerd. Industrie: In vergelijking met de rest van het land huisvesten de Kempen relatief veel industriële bedrijven. De nabijheid van de Antwerpse haven en andere grote infrastructuren zijn een belangrijke vestigingsfactor. Wonen: Het wonen in de Kempen is uitgesmeerd in verkavelingen en lintbebouwingen die bijna het hele territorium bedekken. Bovenop dit canvas van verspreide verstedelijking bevindt zich een aaneenschakeling van micro-Utopia's: bijzondere experimenten in samenwonen. Militair: Kastelen, donjons, forten, schansen, bunkerlinies en antitankgrachten. In de Kempen vinden we zowat alle militaire infrastructuur en architectuur uit onze Europese geschiedenis terug. Dat komt omdat de regio altijd al een grensgebied was tussen wisselende mogendheden. Cultuur: Restanten van woeste gronden, ontginningen en infrastructuren, evenals kolonies en micro-Utopia's vormen vandaag bijzondere plekken waar cultuur, toerisme en recreatie gretig op inspelen. Energie: Samenspel tussen Kempense landschappen en energievoorziening doorheen de tijd. Anders dan de 20ste-eeuwse, gecentraliseerde energievoorziening op basis van fossiele brandstoffen of kernenergie, heeft hernieuwbare energie een veel grotere impact op het landschap. Re-mining Midden-Limburg ------------------------ Naar een nieuwe wederopstanding - Het Kempens kanalennetwerk zou uitgroeien tot een van de meest structurerende lijnen van het landschap. Vele decennia na hun oorspronkelijke aanleg, zouden de kanalen in de opeenvolgende verstedelijkings- en industrialisatiegolven systematisch worden geherinterpreteerd als een armatuur van nieuwe ontwikkelingen. De kanalen zelf zouden daartoe telkens verbreed, gesplitst of verlengd worden. - Het kanalennetwerk genoot daardoor verschillende 'wederopstandingen' dankzij de synergie met andere transportnetwerken, die vaak pas vele jaren later geïmplementeerd werden. - Vandaag staat de Kempense regio opnieuw voor grote economische en sociale uitdagingen, zeker na de sluiting van de Fordfabrieken. - Het gevaar bestaat te vervallen in verspreide en sectorale remedies. - De geschiedenis van de Kempen nodigt ons uit om op geïntegreerde wijze na te denken over economische ontwikkeling, huisvesting en infrastructuur. Deze case stimuleert ons om, complementair aan nieuwe initiatieven, de bestaande infrastructuur en de historische landschappelijke lijnen te herdenken. - De Kempen van vandaag hebben geen nood aan een nieuw, megalomaan ontginningsproject, noch een zoveelste infrastructuurlaag die morgen autonoom over het hele territorium moet worden uitgerold. De toekomst begint wellicht met het herbedenken van een infrastructuur die er al ligt, en een verbeelding die zich verankert in de lokale, latente mogelijkheden. Case: Antwerpen geschiedenis van een ringlandschap en de rest is parking ======================================================================== Ringscape Antwerp: genese van een ringlandschap ----------------------------------------------- Over de ring: leefbaarheidsproject overkapping R1 Antwerpen ----------------------------------------------------------- ### Integrating mobility Masterplan Antwerpen Mobiel and the Oosterweelconnection, initially estimated at 3 billion euros, the project for the Antwerp Ring (R1) in order to put an end to the many accidents, congestion and through traffic. Initially engineering organization BAM suggested this last part as a double-deck bridge (Lange Wapper bridge), but it was replaced in the later plans through a tunnel.\ 100 jaar na het opheffen van de Brialmont, 45 jaar na de aanleg van de Kleine Ring blijft het RInglandschap de plek bij uitstek waarop de dromen, plannen voor de toekomst van de stad geprojecteerd worden. Vandaag vormt het Ringlandschap opnieuw het voorwerp van een veelvoud aan visies. 2012: Uit de ban van de Ring... een helder concept.\ \ Weaving movements: movement from left to right and vice versa = dangerous. Separation of traffic: separating through traffic that does not have to be in Antwerp in a separate tunnel tube from urban traffic that does have to go somewhere in Antwerp.\ \ Lanes become tunnels. Walls on that separation make the roof possible, more space for greenery and housing for the city that grows. Necessary that safe intersections, new tram lines and bicycle paths are placed on the roof. \ Future Alliance: On 15 March 2017, the citizens\' movements Staten-general, Ademloos and Ringland, the Flemish government and the city of Antwerp concluded a future alliance. This alliance benefits quality of life, mobility and public health. It lays the foundation for the projects we are tackling today, such as the Ring Parks and the Oosterweel Connection, but also for the projects of tomorrow. A ring for the city: The Antwerp Ring is completed and will be used for traffic within the city region and for traffic that must be in the city. A northern alternative around the city: Traffic that should not be in the city and port traffic is directed around the city as much as possible. To this end, investments are being made in a Port route. There will be a traffic management system. Ring\_scaping: landschappelijke en stedenbouwkundige concepten -------------------------------------------------------------- Spatial integration: 5 paradigms -- 5 challenges Enkel wanneer we de stedenbouwkundige potentie van infrastructuur ten volle erkennen, wanneer we de vijf paradigma's die infrastructuur vervult meenemen in het ontwerp en bij de evaluatie ervan, kunnen we tot een geslaagde integratie van infrastructuur in de stad komen. ### Conductor: a facilitator of mobility ### Infra-structure: an armature for development ### Artefact: an architectural object ### Test space: a habitat for innovative typologies ### Soft infrastructure: a bed for green and open space systems Metabolisme Antwerpen: Stad van stromen --------------------------------------- Framing the city ---------------- 4 delen -- 5 reflecties\ Infrastructuur als kader voor duurzame stadsontwikkeling 1. geïntegreerd infrastructuurontwerp als kader en katalysator voor stadsontwikkeling 2. van hinderbron tot innovatieve habitat 3. metabolisme als dynamische en circulaire blik op de stad 4. nieuwe spelers, nieuwe allianties 5. nood aan nieuwe organisatiestructuren