Psychologia Zdrowia Kolokwium ĆW PDF

**Dział psychologii stosowanej** Dział psychologii badający wpływ zjawisk psychicznych na ogólny stan zdrowia, a także wpływ ogólnego stanu zdrowia na samopoczucie psychiczne. Powstała ona na gruncie medycyny behawioralnej, medycyny psychosomatycznej i psychologii medycznej (Matarazzo, 1983,1987)....

**Dział psychologii stosowanej** Dział psychologii badający wpływ zjawisk psychicznych na ogólny stan zdrowia, a także wpływ ogólnego stanu zdrowia na samopoczucie psychiczne. Powstała ona na gruncie medycyny behawioralnej, medycyny psychosomatycznej i psychologii medycznej (Matarazzo, 1983,1987). **Psychologia zdrowia** - ,,utrzymanie i polepszenie zdrowia ludzi zdrowych lub przejawiających nasilenie pewnych czynników zagrażających zdrowiu; przywracanie zdrowia i poprawienia jakości życia ludzi chorych somatycznie\" **Joseph Matarazzo - jak definiuje psychologię zdrowia?** To całokształt specyficznego oświatowego, naukowego i profesjonalnego wkładu psychologii jako dyscypliny do promocjii utrzymywania zdrowia, zapobiegania chorobom i leczenia ich, rozpoznawania etiologicznych i diagnostycznych korelatów zdrowia, choroby i zbliżonych dysfunkcji, a także do analizy i ulepszenia systemu opieki zdrowotnej oraz kształtowania polityki zdrowotnej. **Shelley Taylor - jak definiuje psychologię zdrowia?** - Psychologia zdrowia jest działem psychologii zajmującym się poznaniem wpływu czynników psychologicznych na to, że człowiek pozostaje zdrowy, określeniem ich znaczenia w powstawaniu choroby oraz roli w kształtowaniu zachowania ludzi, kiedy zachorują. **Obszary psychologii zdrowia** W psychologii zdrowia, traktowanej zarówno jako dziedzina badań, jak i obszar zastosowań praktycznych wyróżniamy 2 obszary: - **Kliniczna psychologia zdrowia** (psychologia medyczna, psychologiczne aspekty chorób, wykorzystanie wiedzy psychologicznej do niesienia pomocy osobie chorej somatycznie, zależność między czynnikami psychicznymi) - **Pozytywna psychologia zdrowia** (psychologiczne uwarunkowania i korelaty zdrowia oraz oddziaływania ukierunkowane na ludzi zdrowych). **Psychologia zdrowia jako dziedzina zastosowań praktycznych** - praca z pacjentem - kształtowanie relacji interpersonalnych ważnych dla przebiegu choroby i ich leczenia. Przede wszystkim jest to relacja z lekarzem. Pomoc oczekiwana od psychologa polega na usuwaniu zakłóceń tej relacji przejawiających się najczęściej w nieprzestrzeganiu zaleceń lekarskich. - praca z rodziną pacjenta **Bariery badań prowadzonych metodą eksperymentu laboratoryjnego w psychologii zdrowia** - niemożność odtworzenia w laboratorium zdarzeń życiowych ważnych ze zdrowego punktu widzenia - ograniczenie eksperymentowania wynikające z zasad etycznych - dotyczące zwłaszcza badań z udziałem ludzi chorych, cierpiących z powodu różnych dolegliwości i podatnych na zmęczenie. - czynnik czasu - niemożność prowadzenia eksperymentu dostatecznie długo, aby mogły wystąpić oczekiwane skutki zdrowotne. - czynnik kontroli - obecność w warunkach naturalnych zmiennych zakłócających **Źródła wyodrębniania się psychologii zdrowia** 1. Zmiany charakteru chorób i struktury zgonów 2. Potrzeba humanizacji nauk medycznych 3. Rosnące koszty opieki zdrowotnej 4. Dowody znaczenia czynników psychologicznych dla stanu zdrowia 5. Przemiany społeczne - wzrost aspiracji ludzi do współdecydowania w sprawach własnego zdrowia. PREKUSORZY PSYCHOLOGII ZDROWIA 1. Medycyna psychosomatyczna 2. Medycyna behawioralna 3. Psychologia medyczna **Behawioralne i poznawcze uwarunkowani zdrowia i choroby** **Czynniki behawioralne (zachowania charakteryzujące styl życia)** Zachowania podejmowane w związku ze swoim zdrowiem - prozdrowotne - sprzyjające zdrowiu - antyzdrowotne - szkodliwe dla zdrowia (uzależnienia, nadużywanie alkoholu, palenie papierosów oraz niewłaściwe odżywianie się, brak ćwiczeń fizycznych, brak wypoczynku, obciążenie pracą i innymi zadaniami związanymi z napięciem). **Cechy sprzyjające zachowaniu zdrowia** - przekonanie na temat własnej skuteczności - indywidualna ocena tego, czy posiada się specyficzne umiejętności potrebne do wykonania określonego rodzaju zadania (Dembo,1997) - umiejscowienie kontroli - rozumiane jaako przekonanie jednostki na temat jej możliwości wpływania na wyniki osiągane przez nią w życiu. Wyróżniamy: - osoby o wewnętrznym umiejscowieniu kontroli są przekonane o tym,że działania jakie podejmują mają realny wpływ na wyniki jakie uzyskują - osoby o zewnętrznym umiejscowieniu kontroli nie wierzą, aby jakiekolwiek ich działania mogły wpływać na wyniki jakie osiągają - odporność psychiczna czyli zdolność przystosowania się, osiagania dobrostanu i radzenia sobie ze stresem pomimo poważnych zagrożeń dla rozwoju (Zimbardo, Johnson, McCann, 2015) - optymizm to postawa, która interpretuje stresory jako pochodzące z zewnątrz, przemijające i mające określone, konkretne skutki (Zimbardo, Johnson, McCann, 2015) **Psychologiczne mechanizmy chorobotwórcze** **Czynniki psychologiczne w genezie i patomechanizmie zaburzeń i dysfunkcji somatycznych** 1. Czynniki psychologiczne jako czynniki etiologiczne (migrena, anoreksja, otyłość, astma) 2. Czynniki psychologiczne jako istotny i konieczny czynnik ryzyka (choroby układu krążenia) 3. Czynniki psychologiczne powodujące zaostrzenie istniejącej choroby (cukrzyca, choroby reumatyczne) **Czynniki psychologiczne w genezie i patomechanizmie chorób psychodermatologicznych** 1. Zaburzenia pierwotnie psychiczne (obłęd pasożytniczy, zespoły urojeniowe dotyczące skóry, fobie np. wenerofobia) 2. Schorzenia dermatologiczne to etiologii psychogennej, tzw. dermatozy psychosomatyczne, kluczowa rola czynników psychologicznych (świąd samoistny, pokrzywka przewlekła, nadmierne pocenie się) 3. Schorzenia dermatologiczne, w których ważną rolę odgrywają czynniki psychiczne- ulegają zmianom pod wpływem czynników psychicznych (łuszczyca, AZS, łysienie plackowate, trądzik różowaty); pojawia się w stosunku do choroby dermatologicznej **Koncepcje wyjaśniające choroby i dysfunkcje somatyczne** 1. Psychodynamiczne 2. Rodzinne (podejście systemowe) 3. Psychofizjologiczne (konsekwencja przewlekłego stresu) 4. Psychoneuroimmunologia 5. Polietiologiczna **1. Psychodynamiczne koncepcje wyjaśniające choroby i dysfunkcje somatyczne** - Z. Freud: objawy somatyczne (np. niedowłady, brak czucia) są wynikiem konwersji - przeobrażenia wypartych treści popędowych w objawy somatyczne. - F. Aleksander - centralny konflikt intrapsychiczny wywołuje określone emocje i wzory reagowania wegetatywnego. - Teoria desomatyzacji i resomatyacji M. Schura - dziecko zdobywa umiejętność desomatyzacji czyli uniezależnienia rozwoju emocji i ich regulacji od zjawisk somatycznych. Resomatyzacja (odnowienie somatyzacji i rozwój zaburzeń psychosomatycznych) powstaje w wyniku doświadczeń traumatycznych lub aktywacji wczesnodziecięcych konfliktów. - Teoria traumy Krystal - doświadczenie zaniedbania, rozstania, śmierci rodziców itp. (trauma relacyjna) hamują rozwój afektu i skutkują objawami somatycznymi. **Wzory przywiązania** - Styl bezpieczny - opiekun charakteryzuje się dostępnością i przewidywalnością, co powoduje, że dziecko doświadcza poczucia bezpieczeństwa. - Styl lękowo-ambiwalentny - dziecko ma model opiekuna jako osoby mało przewidywalnej, a siebie jako osoby niemającej możliwości wpływania na innych, której potrzeby emocjonalne nie zawsze mogą być zaspokojone. Styl lękowo-unikający - dziecko ma model opiekuna jako osoby niedostępnej, niereagującej, a siebie jako osoby nieskutecznej, narażonej na porażkę (D. Senator, 2010; za: E. Kiliszek, 2015) - Styl zdezorganizowany - przywiązanie pozbawione poczucia bezpieczeństwa z elementami lęku przed agresją lub zaniedbania (Ciccarelii i White, 2015) **2. Rodzinne koncepcje chorób i dysfunkcji** - Munuchin opisał funkcjonowanie rodzin, w których jeden z członków był chory somatycznie (np. astma, anoreksja, alergia). - Napięcia i dysfunkcjonalności systemu rodzinnego pojawiają się tylko u tych osób, które są wrażliwe somatycznie lub ze słabością narządową (Heszen i Sęk, 2007). **Cechy rodzin z dysfunkcją somatyczną jednego z członków rodziny** 1. **Uwikłanie** Granice podsystemów zatarte, brak prywatności, utrudnienie usamodzielniania się i poczucia autonomii 2. **Nadopiekuńczość** Najbardziej charakterystyczna dla rodzin z zaburzeniami somatycznymi, uniemożliwia samodzielne funkcjonowanie poza rodziną 3. **Tłumienie konfliktów** Zaprzeczenie i unikanie konfliktów, brak przyzwolenia na różnice zdań 4. **Włączanie dziecka w konflikt** Koalicje przeciwko drugiemu rodzicowi Triangulacja konflikt małżeński konfliktem rodzicielskim 5. **Sztywność** Brak zdolności do dokonywania zmian np. brak zgody na odejście dorastających dzieci 3. Ujęcie psychofizjologiczne 3.1. Klasyczne badania nad psychofizjologicznymi aspektami stresu Podstawowe w podejściu fizjologa Waltera Cannona są pojęcia homeostazy oraz walcz i uciekaj. Homeostaza to skoordynowane procesy fizjologiczne, podtrzymujące stabilność większości stanów w organizmie\" (Cannon, 1939, s. 333 za: Heszen, Sęk, 1997). Cannon uwagę poświęcił współczulnemu układowi nerwowemu w warunkach zagrożenia, która powoduje wydzielanie głównie adrenaliny i noradrenaliny, co z kolei powoduje wzmożoną pracę serca, wzrost ciśnienia krwi i jej krzepliwości, zwiększenie stężenia cukru we krwi, przyspieszenie oddechu, rozszerzenie źrenic oraz dostarczenie większej ilości krwi do mózgu i mięśni. - Te procesy przygotowują organizm do walki i ucieczki. Gdy zagrożenie mija, objawy powoli ustępują. - ! Jednak przedłużenie tego stanu, gdy stres przekroczy poziom krytyczny - stanowi ryzyko dla zdrowia. 3 fazy: alarmowa, przystosowania (adaptacji) i wyczerpania w ogólnym zespole adaptacyjnym Charakterystyka ogólnego zespołu adaptacyjnego I. Faza alarmowa: dochodzi tu do mobilizacji zasobów organizmu przeciwko odbieranemu zagrożeniu II\. Faza przystosowania (adaptacji): organizm sięga po dostępne sposoby radzenia sobie z zagrożeniem, koncentruje się na zwalczaniu negatywnego bodźca, co często odbywa się kosztem pozostałych funkcji fizjologicznych czy psychologicznych. III\. Faza wyczerpania: charakteryzuje się obniżeniem możliwości energetycznych i obronnych organizmu, czego może być rozregulowanie funkcji fizjologicznych. 3. Ujęcie psychofizjologiczne 3.2. Współczesne badania nad zdrowotnymi skutkami stresu W badaniach Cohena (2005; za: Heszen, Sęk, 2007) osoby badane zostały poddane działaniu wirusów przeziębienia. Badania pokazują, że im wyższy wskaźnik stresu (obliczany za pomocą kwestionariusza stresowych wydarzeń życiowych, skali percepcji stresu i skali negatywnego afektu), tym większe prawdopodobieństwo wystąpienia objawów klinicznych przeziębienia w wyniku kontaktu z wirusem. Przeziębienie wystąpiło u 25% osób obciążonych średnim natężeniem stresu, a u 50% osób z największym obciążeniem. Nie miały znaczenia zmienne takie jak wskaźnik wyjściowej odporności na wirus, wek, pled, wykształcenie, BMI, pora roku czy obecność chorób alergicznych Szczególne znaczenie mają trwające ponad miesiąc problemy w kontaktach z bliskim problemy w pracy. 4. Psychoneuroimmunologia - dziedzina, która zajmuje się badaniem zależności pomiędzy działaniem ośrodkowego układu nerwowego, układu hormonalnego i odpomościowego. - - Ader, Cohen i Felton uważają, że układ immunologiczny jest zintegrowany z procesami OUN; doświadczenia życiowe i związane z nimi przeżycia psychiczne przekładają się na stymulację OUN i w konsekwencji wpływają na system odpornościowy (Heszen, Sęk, 2007) Wpływ emocji negatywnych na funkcjonowanie układu immunologicznego - przykłady - Żałoba po stracie - zmniejszona produkcja limfocytów, - Pesymistyczne nastawienie - obniżona reaktywność limfocytów i efektywność limf. T - Stres akademicki - obniżona aktywność komórek NK, limfocytów T, wzrost wrażliwości na zarażenie wirusem opryszczki, więcej immunoglobin A. - Samotność, brak wsparcia społecznego - obniżona aktywność komórek NK. 5. Polietiologiczna koncepcja chorób somatycznych - Choroba jako następstwo wielu czynników - Zdrowie człowieka zależy od powiązanych od siebie czynników: 4 główne grupy to: styl życia (ok. 50% udziału), środowisko fizyczne (naturalne i stworzone przez człowieka), środowisko społeczne życia, pracy, nauki (ok. 20%), czynniki genetyczne (ok. 20%), działania służby zdrowia (ok. 10%). - Czynniki wzajemnie powiązane, znaczenie danego czynnika zależne od rodzaju choroby, od właściwości osoby, a wpływ czynnika może być bezpośredni lub pośredni (poprzez związek z innym czynnikiem) (Włodarczyk, Skuza, 2007), KONCEPCJE I POJĘCIE ZDROWIA (3.1). GŁÓWNE UJĘCIA ZDROWIA; CO TO JEST ZDROWIE; JAKA JEST RELACJA MIĘDZY ZDROWIEM A SZCZĘŚCIEM/JAKOŚCIĄ ŻYCIA (3.4)PIJĘCIE ZDROWIA A POJĘCIA BLISKOZNACZNE Zdrowie - stan braku choroby i dolegliwości Zdrowie - jako dobrostan biopsychiczny - Zdrowie utożsamiane jest z pełnym dobrostanem fizycznym, psychicznym i społecznym, a nie wyłącznie z brakiem objawów chorobowych - dobrostan zależy od poczucia własnej skuteczności, samoaktualizacji potencjału intelektualnego i emocjonalnego oraz od poczucia autonomii Zdrowie - jako potencjał i właściwości człowieka i kontekst życia - zdrowie ma status dyspozycji umożliwiającej adaptacyjne funkcjonowanie w określonym kontekście środowiskowym. - zdrowie jest tu określone w kategoriach rozwojowo-funkcjonalnych. Zdrowie - jako proces - zdrowie to kraniec kontinuum, którego drugim krańcem jest choroba. Zdrowie nie jest stanem ani stałym zasobem, ale procesem przemieszczania się na kontinuum. Zdrowie - jako wartość - zdrowie jest wartością pozytywną, do której człowiek dąży, a jego przeciwieństwo -- choroba -- wartością negatywną, której człowiek unika - zdrowie i choroba nie są umieszczone na wspólnym kontinuum, ale podobnie jak inne wartości mają określony znak i traktowane są rozłącznie. Zdrowie a szczęście: Pojęcie zdrowia jest zbliżone znaczeniowo do pojęć szczęścia, dobrostanu i jakości życia. „Zdrowie" i „szczęście" to według Tatarkiewicza pojęcia bardzo podobne, ale nie tożsame. Poczucie szczęścia jest objawem zdrowia, a zdrowie jest ważnym, choć nie jedynym warunkiem szczęścia. Współcześni badacze dobrostanu utożsamiają je ze szczęściem i traktują jako kategorię przydatną w badaniach nad poziomem zdrowia, zwłaszcza psychicznego. Zdrowie a jakość życia: Pojęcie jakości życia ma szerszy zakres niż pojęcie zdrowia. Zdrowie i jego uwarunkowania można zaliczyć do wyznaczników jakości życia. Badania nad jakością życia związaną ze zdrowiem są prowadzone z dużą intensywnością zarówno przez przedstawicieli nauk medycznych, jak i przez psychologów. Należy jednak pamiętać o złożonych zależnościach pomiędzy stosowaną oceną subiektywną jakości życia a jej obiektywnymi wyznacznikami. POZNAWCZE I BEHAWIORALNE UWARUNKOWANIA ZDROWIA I CHOROBY (6) DEFINICJE, RODZAJE ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH, STYL ŻYCIA; (7) CO WPŁYWA NA KSZTAŁTOWANIE SIĘ PRZEKONAŃ ZDROWOTNYCH? LOKALIZACJA KONTROLI, PRZEKONANIE O WŁASNEJ SKUTECZNOŚCI Zachowania zdrowotne jako „zachowania rozpatrywane z punktu widzenia ich znaczenia dla zdrowia"; „zachowania związane ze zdrowiem". Możemy wyodrębnić dwie podstawowe klasy zachowań zdrowotnych: 1. prozdrowotne → zachowania korzystne dla zdrowia mogą promować zdrowie, zapobiegać chorobie i sprzyjać zdrowieniu; może być on bezpośredni i doraźny. W sytuacji napięcia i zdenerwowania robimy przerwy w pracy i wykonujemy proste czynności relaksacyjne. Przy bólach kręgosłupa stosujemy odpowiednie ćwiczenia, bierzemy kąpiel lub masaż albo zażywamy leki. 2. antyzdrowotne → zachowania niekorzystne dla zdrowia mogą je niszczyć (uszkadzać), mogą mu zagrażać (nazywa się je zachowaniami ryzykownymi) i mogą w różnym stopniu utrudniać proces zdrowienia; bezpośrednio mogą działać zachowania uszkadzające zdrowie. Palenie tytoniu, picie kawy w nadmiernych ilościach i wzrost ciśnienia, ryzykowny seks i zakażenie wirusem HIV Prozdrowotne lub antyzdrowotne wzory zachowań mogą być elementem tradycji i procesów socjalizacyjnych; wtedy ich wpływ rozciąga się na całe pokolenia. Mamy wówczas do czynienia ze znacznym wydłużeniem czasu pośredniego działania kulturowych wzorów zachowań zdrowotnych, jak np. higiena jamy ustnej Czynności celowo ukierunkowane na zdrowie - istotną rolę odgrywa w tym wypadku przekonanie o znaczeniu zachowania dla zdrowia. Jan Mazurkiewicz ujmuje zachowania zdrowotne jako „wszelkie zachowania (nawyki, zwyczaje, postawy jednostek ludzkich i grup społecznych oraz uznawane przez nie wartości) w dziedzinie zdrowia". Autor ten dalej dodaje, że to, jaki jest człowiek pod względem zdrowotnym, wyraża się w jego zachowaniu zdrowotnym. Określa ono, jak jednostka pojmuje zdrowie, jak je ocenia, w jaki sposób nim dysponuje, jak reaguje na zdrowie innych ludzi. zachowania zdrowotne: „reaktywne, nawykowe i celowe formy aktywności człowieka, które pozostają na gruncie wiedzy obiektywnej i subiektywnego przekonania w istotnym, wzajemnym związku ze zdrowiem" Kolejnym kryterium podziału zachowań zdrowotnych, wyróżnionym w zestawieniu, może być poziom zdrowia lub nasilenie choroby (sytuacja zdrowotna). Wówczas możemy wyodrębnić: - zachowania w sytuacji zdrowia -- promocyjne, profilaktyczne; - zachowania w sytuacji choroby -- zachowania w sytuacji poczucia załamania zdrowia, zagrożenia zdrowia, np. poszukiwanie diagnozy i pomocy, zachowania typu samoleczenia. - samoleczenie - w sytuacji komercjalizacji przemysłu farmaceutycznego Możemy także wyodrębnić działania zdrowotne wynikające z roli społecznej: - rodzicielskie zachowania zdrowotne przejawiające się w prozdrowotnej i antyzdrowotnej opiece rodzicielskiej; - zdrowotne zachowania medyczne, podejmowane przez personel medyczny, przedstawicieli różnych profesji pracujących w instytucjach opieki zdrowotnej. Styl życia - zespół zachowań (nawyków i czynności) charakterystyczny dla danej jednostki lub grupy społecznej i mający istotne znaczenie dla zdrowia. Z psychologicznego punktu widzenia można by więc określić styl życia związany ze zdrowiem jako „charakterystyczny dla jednostki system zachowań zdrowotnych uwarunkowanych cechami temperamentu, wiedzą, uogólnionymi poglądami i przekonaniami na temat świata, życia i własnej osoby, kompetencjami, systemem wartości i indywidualnymi doświadczeniami w zakresie zdrowia oraz zmiennymi społeczno-kulturowymi **roz 7 - co wpływa na kształtowanie się przekonań zdrowotnych, lokalizacja kontroli, przekonanie o własnej skuteczności)** Potoczne koncepcje dotyczące problematyki zdrowotnej kształtują się w kontekście trzech systemów przekonań, współistniejących w nowoczesnych społeczeństwach: medycyny pierwotnej, medycyny ludowej i medycyny naukowej. W przypadku każdego człowieka na kształt tych przekonań wpływa także jego osobiste doświadczenie zdrowia i choroby. Ważnym czynnikiem decydującym o ostatecznym kształcie indywidualnych przekonań zdrowotnych jest ponadto własna aktywność poznawcza. W badaniach nad nimi stosuje się dwa podejścia: - poznawcze - w umyśle osoby badanej istnieje stosunkowo stabilna reprezentacja zdrowia i choroby. To założenie potwierdzają dane uzyskiwane za pomocą kwestionariuszy samoopisowych, stosowanych w ramach tego podejścia. - społeczne - prowadzi jednak do wniosku, że reprezentacje poznawcze mają charakter dynamiczny i w dużym stopniu kształtują się w trakcie badania. Można się o tym przekonać, stosując takie metody, jak dyskurs i narracja. Lokalizacji kontroli w sprawach zdrowotnych określają źródło wpływu na stan zdrowia. Źródłem tym może być własne działanie, działanie innych osób obdarzonych mocą, lub przypadek. Poczucie własnej skuteczności w odniesieniu do działań zdrowotnych -- to ocena swoich możliwości zrealizowania tych działań. ZDROWIE I CHOROBA W PARADYGMACIE STRESU PSYCHOLOGICZNEGO. STRES A FUNKJCONOWANIE PSYCHICZNE CZŁOWIEKA (9) UJĘCIA STRESU PSYCHOLOGICZNEGO, RADZENIE SOBIE 9.1.2 Poznawczo-transakcyjny paradygmat stresu Lazarusa i Folkman Lazarus i Folkman wychodzą od założeń ogólnych, dotyczących wszelkich form aktywności człowieka. Przyjmują jako podstawową tezę, że owa aktywność przebiega w określonym otoczeniu, stanowiącym jej kontekst sytuacyjny. - **Istotą relacji człowieka z otoczeniem są wzajemne oddziaływania - transakcje.** Polega ona na tym, że jednostka i aktualny kontekst sytuacyjny łączą się w całość o właściwościach niesprowadzalnych do sumy elementów składowych i stanowiącą nową jakość **OCENA PIERWOTNA**  - transakcja człowieka z otoczeniem podlega ocenie poznawczej podmiotu mającej charakter nieprzerwanego procesu - proces oceniania dotyczy przede wszystkim tych elementów relacji z otoczeniem, które są ważne dla dobrostanu (well-being) jednostki. Z tej perspektywy relacja może być oceniana jako: niemająca znaczenia, sprzyjająco-pozytywna lub stresująca. - jest nim „określona relacja (relationship) osoby z otoczeniem, oceniana przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi" - uznaniu relacji za stresową ma tu rozstrzygać subiektywna ocena jej znaczenia dla osoby w niej uczestniczącej **Transakcja stresująca może być ujmowana w ocenie pierwotnej jako:** - (harm/loss) - dotyczy już zaistniałej szkody w postaci utraty wartościowych obiektów, jak zdrowie, pozycja społeczna, bliska osoba. Charakterystyczne emocje to: złość, żal, smutek krzywda/strata - (threat) - straty, które jeszcze nie zaistniały, ale mogą nastąpić w przyszłości i są antycypowane przez podmiot. Charakterystyczne emocje: strach, lęk, martwienie się zagrożenie - (challenge) - ma charakter antycypacyjny, ale dotyczy sytuacji, w których mogą nastąpić zarówno szkody i straty, jak i korzyści. Charakterystyczne emocje są złożone - obejmuje emocje negatywne i pozytywne (strach, lęk, nadzieja, zapał, podekscytowanie) wyzwanie **OCENA WTÓRNA**: Jeśli w wyniku oceny pierwotnej nastąpi uznanie relacji za stresową, zapoczątkowuje to następny proces poznawczy -- ocenę wtórną - dotyczy ona możliwości podjęcia działania usuwającego przyczyny stresu lub przynajmniej łagodzącego jego skutki, a w przypadku wyzwania -- prowadzącego do osiągnięcia dostępnych korzyści. Ocena wtórna odnosi się więc zarówno do źródeł stresu, jak i do własnych zasobów. Oba procesy poznawcze -- oceny pierwotnej i wtórnej -- przebiegają równocześnie i są ze sobą sprzężone. Np. optymistyczna ocena możliwości własnego działania może zmienić pierwotną ocenę sytuacji stresowej z „zagrożenia" na „wyzwanie", a ocena pesymistyczna -- na odwrót. Radzenie sobie ze stresem - znaczenie oceny wtórnej dla zachowania człowieka polega na tym, że jest ona punktem wyjścia aktywności ukierunkowanej na poprawę transakcji z otoczeniem i/lub własnego samopoczucia. Jest nieodłączną składową zjawiska stresu psychologicznego, podobnie jak ocena poznawcza i emocje. Transakcja stresowa obejmuje zatem trzy jednoczesne, wzajemnie na siebie oddziałujące procesy: 1) procesy poznawcze, 2) procesy emocjonalne i 3) proces radzenia sobie 9.1.3. Teoria zachowania zasobów Hobfolla Teoria zachowania zasobów - zasady kierujące celowym zachowaniem człowieka Hobfoll nawiązuje do kontekstu interdyscyplinarnego W odniesieniu do źródeł ludzkiej aktywności Hobfoll przyjmuje założenie, że istnieje jej ogólny cel, którym jest uzyskiwanie, utrzymywanie i ochrona cenionych obiektów, określonych jako zasoby. Zasoby definiowane są jako przedmioty, warunki, własności osobiste i formy energii, które albo same są wartościowe dla przeżycia, albo służą jako środek do osiągnięcia obiektów mających tę właściwość. (powiedzmy, że podobna istotna rola w definiowaniu stresu jak ocena poznawcza u Lazarusa) Hobfoll krytykuje uznanie subiektywnej percepcji za kryterium wystąpienia zjawiska stresu. Rozpoznanie go może nastąpić tylko wtedy, gdy zachodzą obiektywne okoliczności określonego rodzaju - odnoszą się one do zasobów. Są to: - zagrożenie utratą zasobów - faktyczna utrata zasobów - brak zysków w następstwie zainwestowania zasobów Sam stres jest wewnętrznym stanem jednostki, zdeterminowanym przez percepcję tych okoliczności. **Źródłem stresu jest zagrażające lub zakłócenie równowagi w wymianie zasobów między jednostką a otoczeniem** Gospodarka zasobami obejmuje dwa cykle: 1. strat 2. zysków. Przebieg tych cyklów autor określa obrazowo jako spiralę, co oznacza, że strata jak i zysk mają tendencję do powiększania się w kolejnych cyklach. Spirala strat charakteryzuje się jednak większą dynamiką w porównaniu ze spiralą zysków. Utrata zasobów jest istotniejsza, bardziej dotkliwiej odczuwalna niż zysk. Następstwa gospodarowania zasobami zależnie od ich początkowego poziomu → posiadacze większych zasobów są mniej podatni na ich utratę i bardziej zdolni do uruchamiania spirali zysku, nawet w warunkach dramatycznego uszczuplenia zasobów spowodowanego np. bankructwem. Natomiast ludzie, którym brakuje zasobów, nie tylko są podatniejsi na ich utratę, lecz w dodatku początkowa strata powoduje uruchomienie spirali strat. Osoby takie są bowiem pozbawione zasobów, które mogłyby zainwestować po początkowej stracie w celu odwrócenia sytuacji i uruchomienia spirali zysków. Przykładowe pozycje z polskiej listy zasobów: - bycie samodzielnym - umiejętność wyrażania uczuć - akceptacja własnego wyglądu - sprawność fizyczna - szacunek ze strony innych - dom, mieszkanie w bezpiecznej okolicy - poczucie bezpieczeństwa fizycznego itp. 9.2 Wielowymiarowa analiza zjawiska stresu a podejście do problemów zdrowotnych we współczesnej psychologii zdrowia Lazarus proponuje, by w badaniach nad stresem wyodrębnić trzy poziomy: - społeczny - pełnienie ról społecznych i relacji z innymi ludźmi - psychologiczny - ocena sytuacji, reakcje emocjonalne i organizacja zachowania - biologiczny - dotyczy skutków stresu dla organizmu Wyróżnione poziomy są w dużym stopniu niezależne. Nie można zakładać, że obciążenie stresem jednego poziomu automatycznie pociąga za sobą stres na innym. Np. perspektywa rozwodu (stres społeczny) może spowodować przygnębienie i zakłócenia kontroli emocjonalnej (stres psychologiczny) albo przeciwnie -- uczucie ulgi i nastawienie optymistyczne. Procesy psychiczne mogą dwojako oddziaływać na organizm. Z jednej strony mobilizują do działania, co umożliwia długotrwały wysiłek, z drugiej, ten wzmożony wysiłek może prowadzić do „chorób z przystosowania". 9.3 Radzenie sobie jako specyficzna forma aktywności w obliczu stresu - ujęcie klasyczne Istotą sytuacji stresowej jest obecność wymagań zewnętrznych i/lub wewnętrznych będących na granicy możliwości przystosowawczych człowieka albo je przekraczających. Jednostka odzwierciedla poznawczo sytuację; zdaje sobie sprawę z zakłócenia równowagi adaptacyjnej i istniejących zagrożeń. Towarzyszą temu przeżycia emocjonalne - przykre i intensywne. Radzenie sobie ze stresem - pobudza do aktywności mającej na celu zarówno zmianę na lepsze samej relacji możliwości i wymagań (zmianę sytuacji będącej źródłem stresu), jak i poprawę dokuczliwego stanu emocjonalnego. Lazarus i Folkman: Radzenie sobie to „stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki mające na celu uporanie się z określonymi zewnętrznymi i wewnętrznymi wymaganiami, ocenianymi przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby" - w tym ujęciu radzenie sobie jest ciągiem celowych wysiłków, podejmowanych w wyniku określonej oceny sytuacji. Kontynuowanie wysiłków jakiś czas oraz charakteryzująca je zmienność decydują o tym, że radzenie sobie ma charakter procesu. - wg Lazarusa i Folkman cel aktywności nie musi być uświadomiony, a ocena sytuacji nie musi być realistyczna, aby można było ją określić jako radzenie sobie. Pozwala to uznać za jego formę mechanizmy obronne, u których podstaw leży nieświadome zniekształcenie rzeczywistości. Przypisują mechanizmom obronnym ważną funkcję adaptacyjną, zwłaszcza w sytuacjach stresowych niedających się kontrolować i w początkowych fazach działania stresora (np. niespodziewana wiadomość o chorobie może być tak trudna emocjonalnie dla pacjenta, że w pierwszym odruchu nie przyjmuje jej do wiadomości - co chroni go przed paniką, rozpaczą) Dwie funkcje radzenia sobie ze stresem wg Lazarusa i Folkman: - instrumentalna, zadaniowa, zorientowana na problem - polega na poprawie niekorzystnej relacji wymagań do możliwości - samoregulacja emocji - obniżenie przykrego napięcia i łagodzenia innych negatywnych stanów emocjonalnych - ukierunkowanie na radzenie (wprowadzona nowa funkcja, Folkman) 9.4 Radzenie sobie jako specyficzna forma aktywności w obliczu stresu - współczesne ujęcia rozszerzające 9.5 Radzenie sobie z problemami zdrowotnymi z perspektywy postępów w psychologii stresu MODEL SALUTOGENETYCZNY I ROLA ZASOBÓW W PROCESIE ZDROWIA I CHOROBY. CZYNNIKI WZMACJANIJĄCE PROZDROWOTNE ZACHOWANIA PACJENTA (5) RÓŻNICE MIĘDZY PARADYGMATEM PATOGENETYCZNYM A SALUTOGENETYCZNYM; POCZUCIE KOHERENCJI, SKŁADOWE, DOWODY EMPIRYCZNE, ZNACZENIA POCZUCIA KOHERENCJI DLA ZDROWIA Aaron Antonovsky w swojej koncepcji procesualnego ujęcia zdrowia ukazuje, jak podejścia patogenetyczne i salutogenetyczne wzajemnie się uzupełniają, tworząc pełniejszy obraz zdrowia i choroby. - **Patogenetyczne:** Skupia się na identyfikacji czynników prowadzących do chorób i dysfunkcji somatycznych. Dostarcza wiedzy wykorzystywanej w medycynie i niektórych kierunkach terapii psychologicznej, koncentrując się na eliminacji objawów i uwarunkowań chorobowych. - **Salutogenetyczne:** Koncentruje się na czynnikach umożliwiających zachowanie zdrowia, nawet w obliczu szkodliwych okoliczności, oraz na rozwoju zasobów zdrowotnych. Zdrowie w koncepcji Antonovsky'ego jest dynamicznym procesem, w którym jednostka nieustannie balansuje pomiędzy wymaganiami a zasobami. Jego miejsce na kontinuum zdrowie--choroba zmienia się w zależności od zdolności radzenia sobie ze stresorami i wykorzystania zasobów odpornościowych. **Uogólnione zasoby odpornościowe** 1. **Właściwości jednostki:** - biologiczne -- genetyczne, konstytucjonalne, immunologiczne i biochemiczne; - psychologiczne -- cechy poznawcze, jak wiedza, intelekt; cechy osobowości, jak poczucie tożsamości, kontroli i sprawstwa, poczucie uczestnictwa, zaangażowania i zobowiązania oraz wyuczone strategie radzenia sobie 1. Cechy społeczno-kulturowe: cechy grupy -- więzi i wsparcie społeczne; cechy kultury -- religia, filozofia i sztuka. **Stresory w modelu salutogenetycznym** - Stresory definiowane są jako wymagania wprowadzające napięcie i entropię. Nie zawsze prowadzą one do stresu -- mogą również mobilizować i wspierać rozwój. - **Typy stresorów:** Psychospołeczne, fizyczno-biologiczne, krótkotrwałe (ostre) oraz przewlekłe (endogeniczne i egzogeniczne). - **Wydarzenia życiowe:** Mogą zarówno wspierać zdrowie, jak i generować trudności w radzeniu sobie z wymaganiami, szczególnie jeśli brakuje zasobów zaradczych. Poczucie koherencji Aaron Antonovsky (1987, 1995) określił je jako \"klucz do zdrowia\". - jest ogólnym nastawieniem orientacyjnym, wyrażającym trwałe i dynamiczne przekonanie o przewidywalności i racjonalności świata oraz własnego położenia życiowego Składniki poczucia koherencji: Składniki PK: 1. **Poczucie zrozumiałości**: Postrzeganie informacji jako spójnych i przewidywalnych (aspekt poznawczy). 2. **Poczucie zaradności**: Przekonanie o dostępności zasobów do radzenia sobie z wymaganiami (poznawczo-instrumentalne). 3. **Poczucie sensowności**: Życie i jego wyzwania są warte zaangażowania (aspekt motywacyjno-emocjonalny). Kluczowe funkcje PK (poczucie koherencji): - Wpływa pozytywnie na zdrowie i radzenie sobie ze stresem. - Silne PK pozwala postrzegać stresory jako wyzwania, zmniejsza ich negatywne skutki. - Słabe PK zwiększa ryzyko chronicznego stresu i problemów zdrowotnych. PSYCHOLOGICZNE MECHANIZMY POWSTAWANIA CHORÓB (11) PODEJŚCIA UJMUJĄCE ZALEŻNOŚCI PSYCHOSOMATYCZNE, JAKIE CECHY OSOBOWOŚCI SPRZYJAJĄ ZACHOROWANIU, NA CZYM POLEGA POLIETIOLOGICZNE UJĘCIE CHORÓB PSYCHODYNAMICZNE KONCEPCJE WYJAŚNIAJĄCE CHOROBY I DYSFUNKCJE SOMATYCZNE : 1. Konwersja (Freud) - transformacja treści wypartych popędowych "libido" objętych konfliktem w objawy somatyczne; chory odczuwa zalety choroby, gdyż następuje rozładowanie napięcia; ten tok rozumowania wykorzystano później w myśleniu o chorobie jako rodzaju ucieczki od trudności. 2. Profile osobowości (Dunbar) - w których określano przeżycia traumatyczne, doświadczenia emocjonalne itd jako podstawę do określenia profili osobowości jak np. "osobowość zawałowca"; jednak ten typ badań został zarzucony głównie dlatego, że ciężko jest określić osobowość przedchorobową 3. Centralny konflikt intrapsychiczny (F. Alexander)- sprzeczne tendencje do dawania i brania, zatrzymywania i usuwania; tym sprzecznościom towarzyszą emocje i wzory reagowania wegetatywnego (czyli kiedy dusza cierpi, a ciało mówi). 4. Teoria desomatyzacji i resomatyzacji (Schur)- desomatyzacja zachodzi w toku rozwoju niemowlęcia, kiedy kształtowanie się struktur poznawczych prowadzi do rozwinięcia i regulacji emocji (oddzielenie sfery psychicznej i somatycznej, dzięki czemu ograniczone są zjawiska rozładowania wegetatywnego; resomatyzacja to odnowienie somatyzacji i zaburzeń psychosomatycznych wczesnodziecięcych konfliktów u osób z ze słabymi procesami ego. 5. Teoria traumy (Krystal)- doświadczenie przez dziecko we wczesnym okresie rozwojowym traumy relacyjnej (zaniedbanie, śmierć, rozstanie, nadużycia seksualne itd) hamuje rozwój afektu (somatyzacji lub braku desomatyzacji). 6. wewnętrzne modele operacyjne- powstają przy relacji dziecka z opiekunem. warunkują jak dziecko postrzega świat, siebie i jak reguluje emocje. Badania wykazały podane wzory przywiązania: - ufny, - lękowo-unikający, - lękowo-ambiwalentny, - zdezorganizowany. (Schore): przy relacjach dziecko-matka wydzielane są substancje stymulujące rozwój połączeń nerwowych; przy pozabiezpiecznych wzorach przywiązania będą występować problemy w rozwoju emocjonanym (np. aleksytymia, czyli niezdolność do identyfikacji lub rozumienia własnych emocji). **ALEKSYTYMIA** Aleksytymia jest związana z z niepowodzeniem desomatyzacji i konsekwencją traumy relacyjnej. Polega ona na: - niezdolności do werbalizacji emocji, - niezdolność do odróżnienia pobudzenia fizjologicznego od emocji, co może wpłynąć na somatyzację, - ubóstwienie wyobraźni i fantazji -operacyjny styl myślenia (abstrahowanie, uogólnianie, myślenie nadmiernie abstrakcyjne, meta-myślenie). Osoby aleksytymiczne charakteryzują się emocjami negatywnymi, trudnościami w przeżywaniu pozytywnych emocji. Powodami są przeżycia traumatyczne lub konfliktowe ale także zablokowanie komunikacji między półkulami w mózgu, co skutkuje niemożnością symbolicznego i werbalnego opracowania doświadczeń emocjonalnych. (Schier) badania osób chorych na astmę oraz ich matek-\> matki takich osób wykazywały zachowania aleksytymiczne. BEHAWIORALNO-POZNAWCZE KONCEPCJE WYJAŚNIAJĄCE PROZDROWOTNE I RYZYKOWNE ZACHOWANIA ORAZ DYSFUNKCJE I ZABURZENIA SOMATYCZNE 1. Mechanizmy warunkowania i uczenia się zachowań związanych ze zdrowiem : warunkowanie klasyczne Ivana Pawlova- na tej zasadzie mogą powstawać fobie lub reakcje wegetatywne jak np. nudności, wymioty, ból; warunkowanie instrumentalne Thorndike'a- w ten sposób można nauczyć się zachowań prozdrowotnych jak i ryzykownych sprawiających przyjemność (np.palenie); modelowanie Bandury- w toku obserwacji nabywanie zachowań prozdrowotnych lub antyzdrowotnych (bez konieczności wzmacniania) 2. Poznawcze koncepcje wyjaśniające dysfunkcje i zaburzenia somatyczne:\ Ellis- nieracjonalne przekonania prowadzą do irracjonalnego myślenia; błędne koło ABC, czyli A: wydarzenie; B:aktywizuje nieracjonalne przekonanie; C: te powodują negatywne konsekwencje zarówno somatyczne jak i psychiczne; Ellis przeciwstawia postępowanie racjonalno-realistyczną terapią zachowania (REBT), która ma zamienić nieracjonalne podejście w racjonalne i realistyczne przekonania.\ Beck- kluczową strukturą poznawczą jest schemat poznawczy, który organizuje percepcję problemu (np. Ludzie i tak mi nie pomogą); w świadomości pojawiają się myśli automatyczne; terapia poznawcza Becka polega na zniekształceniu automatycznych myśli oraz błędnym rozumowaniu przez kwestionowanie katastroficznych myśli. RODZINNE KONCEPCJE CHORÓB I DYSFUNKCJI SOMATYCZNYCH Salvador Minuchin : badał funkcjonowanie rodzin, w których któryś z członków cierpiał na zaburzenia somatyczne typu astma, jadłowstręt, choroby alergiczne itp. Rodziny takie cechuje:\ uwikłanie- np. "wciąganie" dziecka w koalicję z jednym rodzicem; robienie wielu rzeczy razem, przez co wynika brak prywatności i autonomii,\ nadopiekuńczość,\ tłumienie konfliktów,\ włączanie dziecka w konflikt małżeński,\ sztywność- rodziny takie nie są w stanie dokonać zmian; rodzice przeciwstawiają się odejściu dziecka w etapie dorastania. WAŻNE! Ujawnienie się objawów dysfunkcji somatycznych służy utrzymaniu homeostazy w rodzinie!! Szkoła mediolańska : opisane wzorce transakcji rodzinnych, w których pojawia się anoreksja lub bulimia (etapy): 1. Dziecko zostaje wciągnięte w konflikt małżeński, 2. Dziecko zostaje stronnikiem jednego z rodziców, 3. Dziecko odczuwa większą miłość rodzica do innego rodzeństwa, więc zwraca się ku drugiemu rodzicu, 4. bunt dziecka przeciwko pierwszemu rodzicu np. niejedząc. Jest to forma walki dziecka z rodzicem. STRES JAKO PRZYCZYNA CHORÓB Hans Seyle- wprowadził pojęcie stresu do nauk medycznych. Homeostaza- skoordynowane procesy fizjologiczne, podtrzymujace większość stabilnych stanów organizmu (Cannon, 1939). Stres (pozytywne znaczenie adaptacyjne)-\> aktywacja autonomicznego układu nerwowego -\> "walcz lub uciekaj" Długotrwały stres prowadzi do wyczerpania zasobów energii i do zakłócenia homeostazy organizmu. Ogólny zespół adaptacyjny (Seyle): Wystąpienie stresora (biologicznego, psychicznego), 1. Powiększenie i wzrost aktywności kory nadnerczy (faza alarmowa), 2. Komórki kory nadnerczy pozbywają się zapasów hormonu (faza odporności) 3. Długotrwałe narażenie na działanie czynników szkodliwych prowadzi do wyczerpania. Choroby wywołane przez stres:\ wrzody żołądka,\ nadciśnienie tętnicze,\ ataki serca,\ zaburzenia nerwowe. Próg stresu- w określonej sytuacji jedne osoby odczuwają stres, inne nie. Próg tolerancji stresu- indywidualna granica stresu, po której następuje pogorszenie funkcji życiowych.\ Poziomy stresorów:\ uciążliwości dnia codziennego,\ zmiany życiowe, wydarzenia traumatyczne. Doraźny stres podwyższa poziom kortyzolu. Chroniczny natomiast obniża. Cytokiny to białka immunologiczny, wpływające na odporność organizmu, dokładniej na rozwój stanów zapalnych. Kortyzol hamuje wytwarzanie cytokin. Przy chronicznym stresie owe cytokiny są wytwarzane. Wniosek: wpływ stresu na podatność na choroby nie polega na tłumieniu funkcji odporności, lecz na zakłóceniu zdolności systemu odpornościowego do reagowania na sygnały hormonalne wyłączające działanie cytokin (Cohen). PTSD- zaburzenie po stresie traumatycznym PTG- wzrost potraumatyczny (kiedy zdarzenie traumatyczne daje początek rozwojowi osobistemu). **Temperamentalny czynnik ryzyka (WZA, WZB, WZC, WZD)** Badania Zawadzkiego nad związkiem między temperamentem, a zapadalnością na raka płuc i zawały serca-\> wniosek: uległość jako predyktor zapadania na raka płuc, wrogość jako predyktor zapadania na zawał serca. WZA(Friedman, Rosenaman):\ tendencja do rywalizacji,\ prowokacja do sytuacji stresowych,\ nadmierne angażowanie się w pracę,\ brak umiejętności wypoczynku, podatność na choroby serca, w tym zawały. **WZB:** umiejętność przeżywania emocji pozytywnych, umiejętność wypoczynku, asertywność. **WZC:** reagowanie poczuciem beznadziejności i bezradności w sytuacji stresu, tendencja do wypierania negatywnych emocji. nastroje depresyjne, poczucie winy z powodu bycia chorym, bycie "spokojnym". **WZD:** negatywna emocjonalność, zahamowanie społeczne (dyskomfort, skrytość, brak równowagi społecznej), tzw. "osobowość stresowa", większa zapadalność na choroby różnego rodzaju. **PSYCHONEUROIMMUNOLOGIA** Psychoneuroimmunologia to dziedzina interdyscyplinarna, w której wykorzystuje się wiedzę z nauk o zdrowiu (działanie układu hormonalnego, nerwowego i odpornościowego).\ Komórki immunologiczne: fagocyty\ limfocyty ○ limfocyty B (produkują przeciwciała) ○ limfocyty T:\ pomocnicze (wysyłają sygnały innym immunologicznym, by zaatakowały antygen), komórkom\ supresorowe (powstrzymują działanie limfocytów T w odpowiednim momencie),\ NK (natural killer - niszczą komórki antygenowe). Immunokompetencja jest pogorszona przez negatywne emocje (depresja, złość). POLIETIOLOGICZNE MODELE CHORÓB SOMATYCZNYCH- Jest to założenie, że choroba to następstwo wielu czynników (np. nieodpowiednia temperatura, obecność mikroorganizmów, zanieczyszczenia, czynniki osobowościowe, zachowania ryzykowne) PSYCHOLOGICZNE NASTĘPSTWA CHOROBY (12) Choroba powoduje rozległe i często dramatyczne zmiany we wszystkich ważnych obszarach życia i działalności człowieka. Są to przeważnie zmiany niekorzystne, ale zdarzają się też pomyślne dla chorego, określane jako wtórne zyski z choroby. Bilans choroby jest jednak na ogół ujemny i zazwyczaj stanowi ona źródło stresu, rozumianego zgodnie ze współczesnymi tendencjami jako zakłócenie równowagi między wymaganiami adresowanymi do człowieka a jego możliwościami. Badania potwierdzają taką właśnie ocenę poznawczą choroby ze strony ludzi chorych. Chorobie towarzyszą emocje odpowiadające jej poznawczemu odzwierciedleniu, zarówno negatywne, jak i pozytywne. Mimo przewagi tych pierwszych nawet u chorych w stanach beznadziejnych można stwierdzić obecność emocji pozytywnych, zwłaszcza nadziei. Ich źródłem jest radzenie sobie polegające na pozytywnym przewartościowaniu oraz pomyślne wydarzenia niezwiązane z chorobą. Choroba i spowodowane przez nią zmiany odzwierciedlane są w postaci obrazu własnej choroby. Obejmuje on jej przyczyny, istotę, własny aktualny stan, leczenie i dalszy przebieg choroby oraz jej skutki. Poznawcze odzwierciedlenie choroby pozostaje we wzajemnych związkach z emocjami, które również stanowią formę odzwierciedlenia. - Choroba jest źródłem rozmaitych dolegliwości, z których najbardziej dokuczliwą jest ból. Pierwotnie jest on reakcją na uszkodzenie tkanek i pełni ważną funkcję adaptacyjną. Przewlekłe zespoły bólowe mają skomplikowaną etiologię, w której uczestniczą również czynniki psychologiczne i społeczne. - Drugą powszechną dolegliwością w przewlekłej chorobie somatycznej jest zmęczenie. Może ono być objawem choroby somatycznej albo następstwem jej leczenia i wydarzeń z nią związanych. Zespół przewlekłego zmęczenia powoduje cierpienie chorego, zakłóca jego codzienne funkcjonowanie i powinien być leczony. ROLA I ZNACZENIE WSPARCIA SPOŁECZNEGO (10.1.2.) NA CZYM POLEGA, JAKIE SĄ RODZAJE WSPARCIA SPOŁECZNEGO **Rodzaje wsparcia społecznego** 1. **Wsparcie emocjonalne** - Obejmuje troskę, empatię, i pozytywne ustosunkowanie wobec osoby wspieranej. - Pomaga w redukcji napięć, poprawie samooceny, i budowaniu nadziei. - Jest kluczowe w sytuacjach kryzysowych i powszechnie oczekiwane. 2. **Wsparcie poznawcze (informacyjne)** - Dostarcza informacji, które pomagają zrozumieć sytuację i podejmować decyzje. - Wspiera poczucie kontroli nad sytuacją oraz skuteczność działań zaradczych. - Przykładem są grupy samopomocy, gdzie uczestnicy dzielą się doświadczeniami. 3. **Wsparcie instrumentalne** - Polega na praktycznym instruktażu, modelowaniu zachowań lub zastępowaniu osoby wspieranej w działaniach. - Ma zastosowanie m.in. w poradnictwie zdrowotnym i psychologicznym. - Powinno być stosowane z umiarem, aby nie ograniczać indywidualnych zasobów. 4. **Wsparcie rzeczowe** - Dotyczy pomocy materialnej, finansowej, oraz fizycznego działania (np. karmienie, udostępnianie mieszkania). - Jest charakterystyczne dla działań charytatywnych oraz społeczności altruistycznych. 5. **Wsparcie duchowe** - Pomaga w kryzysach egzystencjalnych, szczególnie w sytuacjach terminalnych lub związanych z cierpieniem. - Może obejmować pomoc duszpasterską, modlitwę, oraz umacnianie w wierze. - Często występuje w hospicjach i opiece paliatywnej. **Typy wsparcia społecznego** 1. **Wsparcie spostrzegane** - Subiektywne przekonanie o dostępności pomocy w trudnych sytuacjach. - Wpływa na poczucie bezpieczeństwa i przynależności. 2. **Wsparcie otrzymywane** - Faktyczna pomoc udzielana w określonym czasie lub sytuacji. - Ważna jest trafność i zgodność pomocy z potrzebami odbiorcy. 3. **Mobilizacja wsparcia** - Proces aktywnego poszukiwania pomocy. - Zależy od cech osobowościowych oraz umiejętności społecznych. 4. **Udzielanie wsparcia** - Przekazywanie pomocy innym. - Może działać korzystnie również na osobę wspierającą, wzmacniając jej poczucie wartości. **Znaczenie wsparcia społecznego** Wsparcie społeczne wpływa na zdrowie i adaptację poprzez: - Zmniejszenie skutków stresu. - Poprawę samopoczucia psychicznego i fizycznego. - Wzmocnienie poczucia kontroli i skuteczności. - Ułatwienie radzenia sobie w sytuacjach kryzysowych i traumatycznych. Brak lub deficyt wsparcia społecznego może prowadzić do izolacji, pogorszenia zdrowia, oraz zwiększonego ryzyka problemów psychicznych. WYBRANE METODY ODDZIAŁYWAŃ TERPAETYCZNYCH W SYTUACJI NADMEIRNEGO OBCIĄŻENIA STRESEM - POJĘCIE ASD - ostra reakcja na stres; zespół ostrego stresu przemijające zaburzenie o znacznym nasileniu, które rozwija się jako reakcja na wyjątkowy stres fizyczny lub psychiczny u osoby, nie przejawiającej uprzednio zaburzenia psychicznego, ustępujące zazwyczaj w ciągu kilku godzin lub dni. Duża różnorodność objawów, często stan „oszołomienia\" ze zwężeniem pola świadomości i zwężeniem uwagi, niemożnością rozumienia bodźców i zaburzeniami orientacji. - PTSD (11.4.4) - COMPLEX PTSD ZMIANY STANU PSYCHICZNEGO JAKO SKUTEK NIEKTÓRYCH CHORÓB SOMATYCZNYCH (18) KONSEKWENCJE PSYCHOLOGICZNE CHORÓB I POMOC PSYCHOLOGICZNA W CHOROBACH UKŁADU KRĄŻENIA, CHOROBACH NOWOTWOROWYCH, CUKRZYCY, W CHOROBACH WIEKU SENIORALNEGO Choroby układu krążenia Choroby układu krążenia: nadciśnienie tętnicze samoistne i zespół objawów klinicznych zwany chorobą niedokrwienną serca, której najbardziej znanym powikłaniem jest zawał serca Psychologiczne czynniki ryzyka chorób układu krążenia W rozdziale pierwszym przedstawiono wstępnie Wzór Zachowania A (WZA), uznany już w latach 50. XX wieku za czynnik ryzyka chorób układu krążenia. Obecnie zajmiemy się dokładniej charakterystyką tego konstruktu, dowodami jego roli w powstawaniu chorób i związkami z innymi czynnikami ryzyka. Twórcami koncepcji WZA są kalifornijscy kardiologowie Meyer Friedman i Ray H. Rosenman, którzy ponad 60 lat temu określili w ten sposób model zachowania zaobserwowany u własnych pacjentów w okresie poprzedzającym zawał serca. Definicja WZA Friedmana przemawia do wyobraźni i warto ją tutaj przytoczyć, choć współcześnie uległa przeformułowaniu: WZA to „charakterystyczny zespół aktywności i emocji, ujawniający się u jednostek, które permanentnie podejmują wysiłki w celu uzyskania nieskończonej liczby bliżej nieokreślonych obiektów znajdujących się w otoczeniu, w możliwie najkrótszym czasie, działając, jeśli jest to konieczne, wbrew przeszkodom ze strony innych obiektów lub osób" Dobrze udokumentowane jest znaczenie niektórych zachowań składających się na styl życia związany ze zdrowiem jako czynników ryzyka choroby wieńcowej: - palenie papierosów - dieta bogata w tłuszcze i sól -podniesiony cholesterol - uboga/brak aktywności fizycznej - nieumiejętność radzenia sobie z przewlekłym stresem - brak wspierających więzi z innymi ludźmi Zadania psychologów w profilaktyce, leczeniu i rehabilitacji chorób układu krążenia - Choroby układu krążenia (CŻUK) są związane z różnymi czynnikami ryzyka, w tym stylem życia oraz syndromem Wzoru Zachowania A (WZA). - Modyfikacja WZA ma kontrowersyjny charakter: jest korzystna u niektórych osób, ale może wpłynąć na funkcjonowanie społeczne i psychologiczne, nawet jeśli poprawia zdrowie somatyczne. - Edukacja zdrowotna jest pierwszym krokiem do eliminowania ryzyka zdrowotnego, ale sama świadomość nie wystarcza do zmiany zachowań. **Edukacja zdrowotna** - Programy prozdrowotne powinny być oceniane w badaniach ewaluacyjnych pod kątem skuteczności. - Edukacja pacjentów z chorobami układu krążenia jest tylko jednym z elementów psychologicznej interwencji, która obejmuje również pomoc psychologiczną w kontekście stresu, emocji i wpływu choroby na życie zawodowe i rodzinne pacjenta. **Pomoc psychologiczna** - Choroby układu krążenia, w tym zawał serca, stanowią silne źródło stresu, który wymaga wsparcia psychologicznego. - Psychologowie pomagają pacjentom w adaptacji do choroby, leczeniu i rehabilitacji, a także w rozwiązywaniu problemów związanych z rodziną i pracą. **Rola psychologa w rehabilitacji kardiologicznej** - Leczenie po zawale serca jest kompleksowe i obejmuje: - **Farmakoterapię** - **Kinezyterapię** - **Psychoterapię** i **socjoterapię** - Psycholog działa w zespole wielodyscyplinarnym, dostosowując interwencje do etapu leczenia: szpitalnego, poszpitalnego wczesnego i późnego. **Etapy leczenia i rola psychologa** - **Okres szpitalny:** Psycholog wspiera pacjenta emocjonalnie, buduje poczucie bezpieczeństwa. - **Okres poszpitalny wczesny:** Pomoc psychologiczna w adaptacji do nowego stylu życia, rozwiązywanie problemów rodzinnych i zawodowych. - **Okres poszpitalny dalszy:** Utrwalanie postawy zdrowotnej, pomoc w powrocie do pracy i codziennego życia. **Psychologiczne aspekty rehabilitacji kardiologicznej** - Po wyjściu ze szpitala pacjenci często doświadczają obaw i lęków związanych z powrotem do życia codziennego. - Programy rehabilitacyjne w ośrodkach kardiologicznych często obejmują wsparcie psychologiczne, ale dostępność pomocy psychologicznej po hospitalizacji bywa ograniczona. **Programy wsparcia psychologicznego** - Program „KOS-zawał" i inne programy rehabilitacji kardiologicznej obejmują edukację zdrowotną oraz motywowanie pacjentów do zmiany stylu życia. - **Teleopieka** -- nowoczesne technologie, takie jak teleporady, wspierają pacjentów po zawale serca, umożliwiając zdalną pomoc psychologiczną. **Przykład pracy psychologa w kardiologii** - Dr Anna Mierzyńska przedstawia przykład pracy psychologa w rehabilitacji kardiologicznej. Wymaga ona wiedzy medycznej o specyfice chorób serca i współpracy z zespołem medycznym. - Psychologowie uczestniczą w **programach badawczych**, **kształceniu kadr medycznych**, a także pomagają pacjentom w trudnych psychicznych aspektach leczenia. **Pomoc psychologiczna w przypadku specyficznych potrzeb** - **Zaburzenia adaptacji**: Lęki, depresje, zmęczenie związane z chorobą. - **Choroby układu sercowo-naczyniowego u osób z zaburzeniami psychicznymi**: Potrzebna konsultacja psychiatryczna. - **Problemy kognitywne** po udarze lub zatrzymaniu krążenia, interwencje kryzysowe. - **Problemy związane z leczeniem**: Niepewność co do procedur, takich jak transplantacja serca. **Interdyscyplinarna współpraca i rozwój zawodowy psychologa** - Współpraca psychologa z lekarzami, rehabilitantami i pielęgniarkami jest kluczowa w kompleksowej opiece nad pacjentem. - Psychologowie uczestniczą w pracach naukowych, diagnozowaniu zmiennych psychologicznych, oraz w edukacji innych specjalistów. Rola psychologa w profilaktyce, leczeniu i rehabilitacji chorób układu krążenia jest wieloaspektowa i obejmuje wsparcie emocjonalne, edukację zdrowotną oraz pomoc w adaptacji do choroby. Psychologowie współpracują w zespołach wielodyscyplinarnych, co wymaga umiejętności pracy w różnych etapach leczenia i rehabilitacji pacjentów. Choroby nowotworowe - Czynnikami ryzyka są [[m.in]](http://m.in). geny (onkogeny), ale także styl życia, np. dieta, palenie, narażenie na szkodliwe substancje. - Styl życia i zachowanie mogą wpływać na ryzyko chorób nowotworowych: zdrowa dieta, unikanie używek i dbanie o środowisko zmniejszają to ryzyko. - **Psychoneuroimmunologia a nowotwory**: - Silny układ odpornościowy (np. komórki NK) pomaga kontrolować komórki rakowe. - Przewlekły stres osłabia układ odpornościowy, co sprzyja rozwojowi nowotworów. - Cechy osobowości, takie jak pesymizm, mogą zwiększać ryzyko progresji nowotworów. Osobowość typu C (spokojna, depresyjna, tłumiąca emocje) jest szczególnie narażona. - **Czynniki ryzyka chorób nowotworowych (Tabela 18.1)**: - Palenie tytoniu - Sposób odżywiania - Zawodowe czynniki ryzyka - Nadużywanie alkoholu - Inne czynniki (promieniowanie UV, zanieczyszczenia) - **Psychologiczne konsekwencje chorób nowotworowych**: - Stres związany z chorobą nowotworową wpływa na zdrowie psychiczne, co może pogarszać stan fizyczny pacjenta. - **Fazy reakcji na diagnozę**: Szok, zaprzeczanie, złość, depresja, akceptacja (Kübler-Ross). - Pacjenci poszukują sensu sytuacji i próbują odzyskać kontrolę nad życiem. - **Niekorzystne reakcje emocjonalne**: bezradność, depresja, poczucie beznadziei -- mogą obniżać skuteczność leczenia. - Reakcje takie jak zaprzeczanie, ruminiacja, bierność są niekorzystne, a aktywne przeciwstawianie się chorobie może poprawić wyniki leczenia. - **Strategie radzenia sobie z chorobą nowotworową**: - **Skala przystosowania psychicznego do choroby nowotworowej (MAC)**: różne strategie przystosowania -- walka, akceptacja, zaprzeczanie, unikanie, ruminacja. - **Pozytywne strategie**: walka z chorobą, pozytywne unikanie. - **Negatywne strategie**: zaprzeczanie chorobie, bezradność, ruminacja, nadmierne skupienie na chorobie. - Wsparcie społeczne, poczucie kontroli i samoakceptacja mają kluczowe znaczenie w przystosowaniu do choroby. - **Rola wsparcia społecznego**: - **Wsparcie emocjonalne**: najważniejsze jest wsparcie od bliskich (rodzina, przyjaciele), które pomaga w przystosowaniu się do choroby. - **Brak wsparcia lub niewłaściwe wsparcie** (np. minimalizowanie problemów) jest szkodliwe dla pacjenta. - **Opieka hospicyjna**: w terminalnej fazie choroby skupienie się na jakości życia pacjenta, wsparcie duchowe i psychiczne. - **Potraumatyczny wzrost**: - Czasami doświadczenie choroby nowotworowej może prowadzić do **potraumatycznego wzrostu**: poprawa więzi z innymi, przemiany duchowe, większa docenienie życia. Psychologowie odgrywają ważną rolę w profilaktyce i leczeniu chorób nowotworowych, zwłaszcza w edukacji zdrowotnej i promocji zdrowego stylu życia. Ich zadania obejmują: podnoszenie świadomości na temat czynników ryzyka, motywowanie do zdrowych zachowań (np. samobadania), pomoc w radzeniu sobie ze stresem oraz emocjami związanymi z chorobą. Psycholodzy wspierają pacjentów w różnych fazach leczenia, pomagając w akceptacji diagnozy, przygotowaniu do operacji, radzeniu sobie z efektami leczenia oraz wspieraniu pacjentów w okresie pooperacyjnym. W opiece paliatywnej psychologowie współpracują z zespołami medycznymi, oferując wsparcie emocjonalne zarówno pacjentowi, jak i rodzinie. Ponadto, prowadzą grupy wsparcia, pomagając w adaptacji do choroby i wspierając procesy żałoby. **Kluczowe potrzeby psychologiczne pacjentów z cukrzycą** - Krytyczne momenty wymagające wsparcia psychologicznego: - Diagnoza choroby, zwłaszcza po dramatycznych objawach. - Przejście z opieki pediatrycznej do dorosłej. - Zmiana terapii z farmakologicznej na insulinową. - Powikłania choroby i leczenia. - Plany życiowe (np. rezygnacja z zawodu, brak potomstwa). - Problemy osobiste i relacyjne (np. brak wsparcia od partnera). - Możliwe problemy psychiczne: - Depresja, zaburzenia lękowe, inne zaburzenia adaptacyjne. **Standardy opieki diabetologicznej w Polsce** - Wytyczne Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego (PTD, 2019): - Brak psychologów w zespołach etatowych dla dorosłych. - Psycholog dostępny w szpitalach w „uzasadnionych przypadkach klinicznych". - Terapia behawioralna: - Obowiązkowy element leczenia wszystkich pacjentów z cukrzycą. - Prowadzona przez lekarzy, dietetyków, pielęgniarki -- brak psychologów. - Postępowanie psychologiczne: - Ocena stanu psychicznego (testy, ankiety) przy każdej wizycie. - Wskazania do interwencji psychologicznych (motywacja, adaptacja do choroby). - Kontrowersyjna możliwość stosowania testów psychologicznych przez lekarzy. - Edukacja terapeutyczna: - Ustawiczny proces z udziałem psychologa, skoncentrowany na samoopieki pacjenta. **Psycholog w diabetologii -- praktyka** - W publicznej opiece zdrowotnej dla dorosłych psycholog zazwyczaj nie jest częścią zespołu diabetologicznego. - W pediatrycznej opiece diabetologicznej: - NFZ przewiduje ¼ etatu psychologa, co jest niewystarczające. - Model interdyscyplinarny (np. Centrum Zdrowia Dziecka) -- psycholog wspiera pacjenta i rodzinę, szkoli personel medyczny. - W placówkach prywatnych (np. Instytut Diabetologii): - Kompleksowe wsparcie psychologiczne dla pacjentów w każdym wieku. - Podejście systemowe i psychodynamiczne. **Wnioski** - Wykształcenie medyczne jest niewystarczające do prowadzenia skutecznej opieki psychologicznej. - Psychologowie powinni być członkami zespołów diabetologicznych, zwłaszcza w opiece nad dorosłymi. - Wskazane jest zwiększenie zatrudnienia psychologów w publicznej ochronie zdrowia, lepsza organizacja ich pracy i rozszerzenie zadań w obszarze diabetologii. **Przykładowe zadania psychologa w diabetologii** - Wsparcie emocjonalne i psychoedukacja pacjentów oraz ich rodzin. - Ocena psychologiczna i testy diagnostyczne. - Szkolenia dla personelu medycznego. - Współpraca w zespole interdyscyplinarnym. **Psychologiczne i geriatryczne aspekty starzenia się** 1. **Trudności w okresie senioralnym:** - **Podmiotowe cechy negatywne:** osobowość, brak zasobów, postawa życiowa. - **Wydarzenia krytyczne:** straty (bliskich, pozycji społecznych, zdrowia). - **Społeczne postawy:** negatywne i upokarzające podejście do seniorów. - **Cywilizacyjne zmiany:** trudności z obsługą nowych technologii. - **Problemy finansowe:** wpływające na jakość życia. 2. **Psychologiczne koncepcje starzenia:** - **Model SOC (Baltes i Baltes, 1990):** - **Selekcja:** wybór celów dostosowanych do wieku. - **Optymalizacja:** trafne strategie osiągania celów. - **Kompensacja:** zastępowanie ograniczeń innymi zasobami lub wsparciem. - **Teoria selektywności społeczno-emocjonalnej (Carstensen, 1999):** - Seniorzy wybierają pozytywne relacje i doświadczenia. - Zmniejszenie liczby kontaktów społecznych, ale pogłębienie ich jakości. - **Teoria gerotranscendencji (Tornstam):** - Refleksja nad życiem i własnymi możliwościami. **Biologiczne aspekty starzenia** 1. **Zmiany inwolucyjne:** - **Sarkopenia:** spadek masy i siły mięśniowej; zależność od braku ruchu i niewłaściwej diety. - **Zespół słabości (frailty):** - Utrata masy mięśniowej, osłabienie, spowolnienie ruchów, zmniejszenie aktywności. 2. **Choroby starcze:** - **Choroby przewlekłe:** nadciśnienie, reumatoidalne zapalenia stawów, cukrzyca typu 2. - **Choroby otępienne:** Alzheimer, Parkinson, demencja naczyniowa. **Stres i psychologiczne trudności seniorów** 1. **Źródła stresu:** - Brak kontaktów społecznych, negatywne nastawienia społeczne, osamotnienie. - Wydarzenia krytyczne i traumatyczne. - Wysoka reaktywność emocjonalna i częste reakcje depresyjne. 2. **Traumatyczny wzrost:** pozytywne zmiany po trudnych doświadczeniach. **Rola psychologów i interdyscyplinarnych zespołów** 1. **Działania na rzecz seniorów:** - Promowanie zdrowia i dobrostanu. - Działalność w Uniwersytetach Trzeciego Wieku (UTW): edukacja, integracja, aktywność fizyczna. - Warsztaty dla seniorów -- ćwiczenie strategii radzenia sobie z trudnościami. 2. **Edukacja i terapia:** - Studia podyplomowe dla specjalistów: komunikacja, wspieranie godności seniorów, pomoc w sytuacjach żałoby i dyskryminacji. - Diagnozowanie i wsparcie zdrowotne, w tym ocena stanu funkcjonalnego i psychicznego. **Podsumowanie** - Seniorzy napotykają wiele wyzwań: fizycznych, społecznych i emocjonalnych. - Wsparcie w formie edukacji, aktywności i terapii może znacząco poprawić ich dobrostan i jakość życia.Początek formularza Dół formularza SPOSOBY RADZENIA SOBIE W SYTUACJI CHOROBY (13) RADZENIE SOBIE UKIERUNKOWANE NA EMOCJE, ZNACZENIE, KONCEPCJA S. TAYLOR, INSTRUMENTALNE RADZENIE SIBIE Z CHOROBĄ; ROLA INDYWIDUALNEGO RADZENIA SOBIE; CZY POWAŻNA CHOROBA MOŻE BYĆ OKAZJĄ DO WZROSTU POTRAUMATYCZNEGO I DLACZEGO Jakie możemy wyróżnić strategie radzenia sobie w chorobie? - zaprzeczanie chorobie - ekspresja emocji - radzenie sobie ukierunkowane na znaczenie - strategie ukierunkowane na emocje - radzenie sobie zorientowane na problem - kreowanie pozytywnych zdarzeń Jakie są główne tezy teorii adaptacji poznawczej do choroby autorstwa Shelley Taylor? Zgodnie z tą koncepcją adaptacja do zagrożenia następuje w wyniku przewartościowań poznawczych, przebiegających w trzech fazach, które spełniają kolejno określone funkcje. - Pierwsza z tych faz, dotycząca sytuacji, polega na poszukiwaniu jej znaczenia poprzez atrybucję przyczyn (stwierdzoną u 98% badanych) oraz przewartościowanie dotychczasowego życia (nastąpiło to u ponad połowy badanych) - Druga faza, odnosząca się do własnych możliwości, ma na celu uzyskanie poczucia przynajmniej częściowej kontroli nad sytuacją. W badanej grupie niemal 70% pacjentek wierzyło we własną kontrolę nad przebiegiem raka, a część pozostałych przypisywała taką kontrolę lekarzowi - Ostatnia faza, dotycząca własnej osoby, obejmuje wysiłki zmierzające do odzyskania poczucia własnej wartości, przy czym powszechnie używaną w tym celu strategią są „porównania w dół" -- z osobami będącymi w gorszej sytuacji lub gorzej sobie radzącymi. **13.1. Radzenie sobie ukierunkowane na emocje** \[Choroba i jej następstwa stanowią źródło stresu psychologicznego; charakteryzując zachowanie człowieka wobec własnej choroby, możemy zatem odwołać się do ogólnych prawidłowości dotyczących radzenia sobie ze stresem. Sytuacja stresowa wyznacza dwa cele adaptacyjne: - samoregulacji emocji - poprawy relacji zasobów (możliwości) do wymagań Istotą sytuacjo stresowej jest zakłócenie relacji wymagań do możliwości Przywróceniu równowagi służy funkcja instrumentalna radzenia sobie/ Jest to możliwe przez: - rozwój zasobów, czemu sprzyjają zachowania celowe ukierunkowane na poprawę własnego stanu zdrowia; - lepsze gospodarowanie istniejącymi zasobami (np. oszczędzanie się przez chorego); - zmniejszenie wymagań (np. całkowite lub częściowe wycofanie się z zadań zawodowych) W ostatnich latach oprócz radzenia sobie skoncentrowanego na emocjach i instrumentalnego wyróżnia się też inne formy, a wśród nich radzenie sobie skoncentrowane na znaczeniu. Najbardziej obiecująca wydaje się możliwość poprawy stanu emocjonalnego w następstwie poznawczego przewartościowania sytuacji. Badania z udziałem osób chorych doprowadziły do opisania specyficznych, charakterystycznych dla sytuacji choroby strategii mających na celu radzenie sobie z emocjami. Radzenie sobie z emocjami o różnej walencji przebiega inaczej. Na ogół samoregulacja emocji negatywnych polega na ich redukcji-- zapobieganiu, zmniejszaniu nasilenia, skracanie czasu trwania, natomiast samoregulacja emocji pozytywnych zmierza do ich intensyfikacji wzbudzania, podtrzymywania i rozwijania Samoregulacja emocji towarzyszących chorobie obejmuje zarówno strategie ukierunkowane na opanowanie tych negatywnych, głównie lęku, jak i na pobudzanie pozytywnych. **13.1.1. Reakcja zaprzeczania chorobie** Reakcja zaprzeczania chorobie (denial) jest znana od wielu lat i szeroko opisywana w literaturze. Polega ona na tym, że chory nie przyjmuje do wiadomości faktu zachorowania lub jego konsekwencji mimo dostępnych informacji i intelektualnych możliwości ich wykorzystania. Odrzucenie informacji związanych z chorobą jest nieświadome, pełni funkcję obrony przed zagrożeniem, a u podstaw ma lęk. Ze względu na te właściwości reakcja zaprzeczania może być traktowana jako rodzaj mechanizmu obronnego, pokrewny wyparciu. Reakcja zaprzeczania chorobie powstaje więc wskutek interakcji procesów poznawczych i emocjonalnych; zapobiegając pełnemu uświadomieniu stanu rzeczy, nie dopuszcza do lęku. Warto tu dodać, że reakcja zaprzeczania chorobie, skutecznie broniąc przed lękiem, jest zarazem antagonistyczna w stosunku do instrumentalnej funkcji radzenia sobie. Nie mając świadomości choroby lub jej konsekwencji, chorzy nie angażują się w działania na rzecz odzyskania zdrowia. Aby podtrzymać zaprzeczanie, mogą nawet podejmować wzmożoną, wyczerpującą aktywność, pogarszającą stan zdrowia. **13.1.2. Ekspresja jako bezpośredni sposób radzenia sobie z emocjami 13.1.3. Wzbudzanie i wzmacnianie emocji pozytywnych** Podział strategii wzbudzania emocji pozytywnych na: ukierunkowane bezpośrednio na emocje,ukierunkowane na znaczenie i instrumentalne. **Ukierunkowane na emocje:** - samoregulaja emocji negatywnych, np. ich redukcja ich nasilenia, skarcna czasu ich trwania. W przypadku emocji pozytywnych polega na wzbudzaniu, podtrzymywaniu i rozwijaniu - ekspresja emocji - kształtowanie włago stanu emocjonalnego przez czynności emocjonalne Ukierunkowane na znaczenie - przewartościowanie negatywnej sytuacji adaptacyjne przeksztacanie celów - powtórna ocena możliwości osiągnięcia wcześniejszych celów zaprzeczanie - informacje o chorobie nie są przyjmowane do świadomości chorego Sposoby radzenia sobie ze stresem w strategii instrumentalnej - urealnienie priorytetów - adaptacyjne przeformułowanie **13.2. Radzenie sobie z chorobą ukierunkowane na znaczenie (na przykładzie teorii adaptacji poznawczej Shelly Taylor)** Teoria adaptacji poznawczej (Shelly Taylor) - adaptacja do zagrożenia nastpuje w wyniku przewartościowań poznawczych, przebiegających w trzech fazach, którespełniają kolejno określone funkcje. - 1 faza: poszukiwanie znaczenia przez atrybucję przyczyn oraz przewartościowanie życia - 2 faza: uzyskanie poczucia przynajmniej częściowej kontroli nad sytuacją - 3 faza: przywrócenie poczucia własnej wartości **13.5. Skuteczność radzenia sobie z własną chorobą i rozwój osobisty w chorobie somatycznej** Koncepcja wzrostu potraumatycznego (Posttraumatic Growth -- PTG),opracowaną przez Richarda G. Tedeschiego i Lawrence'a G. Calhouna(2004). Według tego cieszącego się rosnącym zainteresowaniem ujęcia„termin **wzrost potraumatyczny** odnosi się do pozytywnych zmian psychologicznych doświadczanych w rezultacie walki z okolicznościami życiowymi stanowiącymi duże wyzwanie" (tamże, s. 1). Autorzy deklarują szersze, bardziej inkluzywne rozumienie traumy w porównaniuz DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders; zob.rozdz. 11), jako okoliczności stanowiących poważne wyzwanie dla zasobów adaptacyjnych jednostki, dla jej sposobu rozumienia świata i własnego w nim miejsca. Pozwala to uznać poważną chorobę somatycznąza wydarzenie traumatyczne, co autorzy stwierdzają wprost w cytowanym artykule. - **roz. 13 (radzenie sobie ukierunkowane na emocje, na znaczenie, koncepcja S. Taylor, instrumentalne radzenie sobie z chorobą; rola indywidualnego radzenia sobie; czy poważna choroba może być okazją do wzrostu potraumatycznego i dlaczego?)** Jakie możemy wyróżnić strategie radzenia sobie w chorobie? - zaprzeczanie chorobie - ekspresja emocji - radzenie sobie ukierunkowane na znaczenie - strategie ukierunkowane na emocje - radzenie sobie zorientowane na problem - kreowanie pozytywnych zdarzeń Jakie są główne tezy teorii adaptacji poznawczej do choroby autorstwa Shelley Taylor? Zgodnie z tą koncepcją adaptacja do zagrożenia następuje w wyniku przewartościowań poznawczych, przebiegających w trzech fazach, które spełniają kolejno określone funkcje. 1. Pierwsza z tych faz, dotycząca sytuacji, polega na poszukiwaniu jej znaczenia poprzez atrybucję przyczyn (stwierdzoną u 98% badanych) oraz przewartościowanie dotychczasowego życia (nastąpiło to u ponad połowy badanych) 2. Druga faza, odnosząca się do własnych możliwości, ma na celu uzyskanie poczucia przynajmniej częściowej kontroli nad sytuacją. W badanej grupie niemal 70% pacjentek wierzyło we własną kontrolę nad przebiegiem raka, a część pozostałych przypisywała taką kontrolę lekarzowi 3. Ostatnia faza, dotycząca własnej osoby, obejmuje wysiłki zmierzające do odzyskania poczucia własnej wartości, przy czym powszechnie używaną w tym celu strategią są „porównania w dół" -- z osobami będącymi w gorszej sytuacji lub gorzej sobie radzącymi. ZASADY POSTĘPOWANIA W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH (17.3) JAKI TYP INTERWENCJI NALEŻY ZASTOSOWAĆ W SYTUACJI KRYZYSU PSYCHOLOGICZNEGO **Interwencje psychologiczne i rodzaje pomocy w psychologii zdrowia** 1. **Psychologiczne aspekty promocji zdrowia** - Promocja zdrowia ma charakter interdyscyplinarny; to przede wszystkim interwencje zmierzające do ochrony zdrowia. Pojęcie to ma pochodzenie pragmatyczne. - Pojęcie zostało zapisane do Karty Ottawskiej1 uchwalonej w 1986 roku. Zgodnie z nią promocję zdrowia określa się jako proces umożliwiający każdemu człowiekowi zwiększenie oddziaływania na własne zdrowie w sensie jego poprawy i utrzymywania (Karta Ottawska, 1994). - zaakcentowano aspekty podmiotowy i socjoekologiczny - Istotą promocji zdrowia jest taka działalność, która inicjuje i utrzymuje procesy społeczne sprzyjające jego poprawieniu i szerzeniu jako wartości oraz zaangażowaniu wszystkich ludzi w trosce o tę wartość; celem jest potęgowanie, szerzenie i popieranie zdrowia. - zdrowie jako zasobu umożliwiającego ludziom realizację aspiracji, zaspokajanie potrzeb oraz przeobrażanie i kontrolę środowiska - Promowanie zdrowia ma więc sprzyjać poprawie zasobów (potencjałów), które są środkiem do osiągania ważnych celów indywidualnych i społecznych, przy czym warunkiem koniecznym jest to, aby człowiek aktywnie uczestniczył w jego wzmacnianiu. - Ważnym aspektem promocji zdrowia jest również myślenie w kategoriach jakości życia. To działalność sprzyjająca poprawie powszechnej jakości życia rozumianej jako zadowolenie z życia w zdrowiu i chorobie, oraz kształtowanie wyznaczników tej jakości, czyli warunków życia. - Podczas Konferencji Ottawskiej (Słońska, 1994) określono pięć obszarów zadaniowych w promocji zdrowia: 1. budowanie prozdrowotnej polityki państwa; 2. tworzenie środowisk sprzyjających zdrowiu; 3. wzmacnianie działań społeczeństwa na rzecz zdrowia; 4. rozwijanie indywidualnych umiejętności służących zdrowiu; 5. reorientacja służby zdrowia - Zdaniem Zofii Słońskiej i Barbary Woynarowskiej (2002), „zasadniczym wymogiem leżącym u podstaw promocji zdrowia jest stworzenie warunków do szerokiego uczestnictwa społeczności lokalnej zarówno w procesie podejmowania decyzji związanych ze zdrowiem, jak i w planowaniu i wdrażaniu programów dla zdrowia" - Deklaracja WHO dla regionu europejskiego -- dwa zadania: promocja i ochrona zdrowia ludzi w ciągu całego życia i zmniejszenie występowania chorób i urazów oraz złagodzenie cierpień z ich powodu. Wymóg u podstaw promocji zdrowia -- stworzenie warunków szerokiego uczestnictwa społeczności lokalnej w podejmowaniu decyzji, planowaniu i wdrażaniu programów dla zdrowia. Nawiązanie do wartości określających zdrowie jako prawo człowieka, równość w zdrowiu, solidarność w działaniu, uczestnictwo ludzi, instytucji, społeczności w rozwoju zdrowia. Wyzwanie dla psychologów -- zadania związane ze zdrowiem w aspekcie rozwojowym. **1.1. Udział psychologii w promocji zdrowia** - Promocja zdrowia w ramach psychologii -- złożony zespół działań profesjonalnych psychologia, których celem jest rozwój i wzmacnianie zdrowia populacji w kontekście codziennego życia od poczęcia do późnej starości. - Cele psychologii: 1. Zwiększanie świadomości zdrowia (jednostkowej i społecznej) oraz znaczenia zachowań społecznych 2. umożliwienie kontroli nad procesami zdrowia i udziału w osiąganiu celów zdrowotnych 3. rozwój i wzmacnianie zasobów zdrowotnych tkwiących w jednostce i jej środowisku Idea promocji zdrowia -- działanie na rzecz autonomii i partycypacji w kształtowaniu celów zdrowotnych. Krzewienie zdrowego stylu życia technikami wpływu społecznego powinno uwzględniać świadomość jednostki. Działania promocyjne powinny polegać na przedstawieniu oferty i pozostawianiu adresatowi decyzji i odpowiedzialności za jej skutki zdrowotne. Z promocji zdrowia można wyodrębnić oddziaływanie na sferę poznawczą, emocjonalno-motywacyjną i behawioralną. W promocji zdrowia ważną rolę pełni kształtowanie zachowań (nawykowych, intencjonalnych i kreowanie stylu życia). W stosunku do zachowań intencjonalnych i stylu życia udział technik wpływu społecznego powinien być jak najmniejszy. Perswazję, modelowanie i identyfikację można wykorzystywać w procesie pierwotnej socjalizacji (wytworzenia nawyków, np. higienicznych, powstrzymywania się od ryzykownych zachowań, badań kontrolnych itp.). - Psycholog przede wszystkim: 1. upowszechnia wiedzę potrzebną w promocji zdrowia 2. kształtuje kompetencje, zasoby zdrowotne i zachowania prozdrowotne. Psychoedukacja (upowszechnianie wiedzy psychologicznej) -- adresowana do profesjonalistów i nieprofesjonalistów w interdyscyplinarnych zespołach promocji zdrowia i odpowiedzialnych za inicjowanie i budowanie programów zdrowia na różnych poziomach (od szkolnych po narodowe). - Upowszechnianie nowoczesnej wiedzy psychologicznej -- wśród przedstawicieli zawodów medycznych, nauczycieli, rodziców itp. (tych, których zadania polegają na kształtowaniu zachowań innych w procesie socjalizacji, wychowania, edukacji, zarządzania i leczenia. - Rozwój kompetencji sprzyjających zdrowiu -- wykorzystanie różnych form treningu i warsztatów (TUS, przygotowanie do rodzicielstwa, trening komunikowania się, rozwiązywania konfliktów, rozwoju inteligencji emocjonalnej). - W nurcie rozwojowym -- indywidualne i grupowe formy doskonalenia osobowości, poczucia tożsamości, samooceny, mądrości życiowej - Programy promocji zdrowia o różnym zasięgu (indywidulane, grupowe, instytucjonalne, środowiskowe) - przygotowane na podstawie prawidłowości i warunków rozwoju zasobów. Główni adresaci -- rodzina, instytucje edukacyjne, praca, instytucje opieki medycznej. 1. Psychologiczna prewencja chorób i dysfunkcji somatycznych Prewencja - \*\*\*\*kierowana przede wszystkim do grup ryzyka -- potrzebna jest wiedza na temat ryzyka zdrowotnego. **Prewencja psychologiczna (psychoprofilaktyka)** -- zespół działań, w których wykorzystuje się metody i środki psychologiczne by zmniejszyć prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzeń w funkcjonowaniu somatycznym, psychologicznym i społecznym, przeciwdziałając czynnikom ryzyka i wzmacniając zasoby **Prewencja właściwa to prewencja pierwotna** - cel polega na zmniejszeniu prawdopodobieństwa wystąpienia zaburzeń, czyli wskaźnika zachorowalności, przez przeciwdziałanie czynnikom ryzyka, zanim spowodują wystąpienie zaburzeń. **Prewencję wtórną** - stosuje się w sytuacji pojawienia się wczesnych sygnałów zaburzeń, a jej celem jest powstrzymanie rozwoju patologii. **Prewencja trzeciego stopnia** ma na celu zapobieganie skutkom przebytej choroby i hospitalizacji oraz przeciwdziałanie nawrotom choroby. Działania profilaktyczne są więc przede wszystkim adresowane do sytuacji i grup ryzyka. Dlatego też w tej działalności potrzebna jest psychologiczna wiedza na temat ryzyka zdrowotnego jako takiego, Ryzyko w sensie epidemiologicznym - działają czynniki zwiększające zagrożenie i prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzeń lub choroby. Ryzyko zachorowania określa się obiektywnie, obliczając wskaźnik będący stosunkiem liczby osób, u których występuje dana choroba, do wszystkich ludzi w określonej populacji; stosunek liczby osób, u których występuje choroba w stosunku do całej populacji. Badania epidemiologiczne -- ustalenie, jakie czynniki ekologiczne, biologiczne, społeczno-kulturowe, sytuacyjne, behawioralne, osobowościowe są w związku przyczynowo skutkowym lub statystycznym z większym prawdopodobieństwem wystąpienia niekorzystnych zjawisk i chorób. **Zwiększone ryzyko** -- niepewność osiągnięcia pozytywnych, oczekiwanych efektów, narażenia na koszty (ryzyko w sensie decyzyjnym) **Zapobieganie zaburzeniom --** znajomość rodzaju i mechanizmów działania czynników ryzyka: sytuacje ryzyka np. zagrożenie rakiem skóry, uprawianie ekstremalnych sportów, warunki pracy, wydarzenia krytyczne) Aby skutecznie przeciwdziałać zaburzeniom zdrowotnym, należy rozumieć różnorodność czynników ryzyka oraz mechanizmy ich działania. Można je podzielić na: 1. **Sytuacje ryzyka**, które obejmują zagrożenia takie jak: - Promieniowanie słoneczne prowadzące do raka skóry, - Ekstremalne sporty, - Warunki pracy i krytyczne wydarzenia, które mogą wpływać na zdrowie. 2. **Środowiskowe czynniki ryzyka**, które obejmują różne aspekty środowiska: - Naturalne (np. zmiany klimatyczne), - Materialne (np. toksyczność), - Społeczne (np. stres, konflikty), - Informatyczne (np. stres technologiczny). **Behawioralne czynniki ryzyka** -- zachowania, których związek z powstawaniem zaburzeń został udowodniony w badaniach epidemiologicznych. - W prewencji wyróżnia się również **grupy ryzyka**, w tym te, których zachowania i normy szkodzą innym ludziom, np. niektóre alternatywne grupy młodzieżowe. Ryzyko może także wynikać z **właściwości osobowościowych**, jak w przypadku tzw. **Wzoru Zachowania A** (WZA), który jest związany z większym stresem. **Nasilenie kryzysu i sprzeczności -** większe prawdopodobieństwo nierozwiązania kryzysu, rozwiązanie kryzysu wymaga podejmowania ryzykownych nowych zadań. Czynniki ryzyka w procesach zdrowia równoważone przez zasoby jednostki i środowiska oraz kompetencje zaradcze. Organizm człowieka (mechanizmy odpornościowe) lub człowiek przez zachowania może kompensować działanie czynników ryzyka. Prawdopodobieństwo załamania zdrowa i patologii zależy od nasilenia czynników ryzyka, ich liczby, rodzaju, i jednocześnie posiadanych zasobów. Ryzyko jest tym większe im więcej czynników ryzyka działa na człowieka i im mniej ma zasobów żeby je kompensować. Prawdopodobieństwo załamania zdrowia -- tym mniejsze im więcej zasobów w człowieku i jego środowisku i im mniej czynników ryzyka. Diagnoza relacji czynników ryzyka do zasobów -- podstawa profesjonalnych interwencji prewencyjnych; dokładny mechanizm nie jest znany **2.1. Strategie i metody działań prewencyjnych** **Prewencja --** zmniejszanie lub usuwanie czynników ryzyka przez minimalizowanie zagrożeń sytuacyjnych i środowiskowych przez minimalizowanie zagrożeń sytuacyjnych i środowiskowych, behawioralnych i osobowościowych **Strategia negatywna** - **Celem** jest oddziaływanie na czynniki ryzyka poprzez ich usuwanie lub osłabianie. - techniki wpływu społecznego, media, perswazja, uświadamianie szkodliwych konsekwencji czynników ryzyka i możliwości ich usuwania. Wywołuje reaktancję, może być skuteczna, gdy ryzyko jest bardzo duże; - zmiana struktury zachowań człowieka i cech podmiotowych -- zmiany w stylu życia -- trudne, długie oddziaływanie, np. psychoedukacja lub ćwiczenie zmiany zachowań **Strategia pozytywna** - cel: wzmacnianie zasobów odpornościowych, zasobów środowiska - kształtowanie kompetencji służących przeciwdziałaniu zagrożeniom. Ma podstawowe znaczenie w promocji zdrowia -- w prewencji uzupełnienie strategii negatywnej. Promocja zdrowia + prewencja = jednolity system oddziaływań 1. Prewencja koncentruje się na **grupach ryzyka**, a promocja zdrowia obejmuje **całą populację**. 2. Prewencja skupia się na **zatrzymaniu status quo** w zdrowiu, podczas gdy promocja zdrowia ma na celu **rozwój zdrowia**. Metody prewencji 1. **Techniki informacyjno-edukacyjne** -- Poszerzają wiedzę o ryzyku i czynnikach ochronnych. Mają na celu podniesienie **świadomości zdrowotnej**. - Często używane techniki wywołania strachu mają ograniczoną skuteczność. 2. **(Techniki)Edukacja emocjonalna** -- Uczy kompetencji emocjonalnych, wrażliwości, ekspresji emocji i rozwoju osobistego, zapobiegając reakcji ucieczkowych i patologii. 3. **(Model) Działania alternatywne** -- Skierowane na rozwój aktywności, które angażują i zapobiegają zachowaniom antyzdrowotnym (np. uzależnieniom). 4. **Trening umiejętności życiowych** -- Techniki z zakresu podejmowania decyzji, rozwiązywania problemów, asertywności, radzenia sobie ze stresem. Łączą strategię negatywną i pozytywną. 5. **Model wpływów społecznych** -- Kształtowanie **normatywnych przekonań** o szkodliwości ryzyka zdrowotnego oraz promowanie zachowań prozdrowotnych przez autorytety, np. liderów zdrowia w grupach młodzieżowych. **Skuteczność technik poznawczo-behawioralnych zależy od zaangażowania, dojrzałości i poczucia własnej skuteczności** Skuteczność programów profilaktycznych (tabela 17.1) -- ograniczona, czasem pojawiają się szkodliwe efekty uboczne. Ich stosowanie i tworzenie wymaga szczególnej wrażliwości, świadomości zasad ich budowania. Każdy program powinien być bezpieczny, minimalizować efekty niekorzystne. Podstawowa zasada: diagnoza potrzeb, czynników ryzyka i zasobów. Ma postać systemowej ekspertyzy w środowisku (domu, szkole). **A**dekwatny program profilaktyki: 1. dotyczy realnych i zróżnicowanych zagrożeń, 2. dostosowany do zagrożeń i zasobów, 3. odpowiada na zapotrzebowanie adresatów, 4. dostosowany do ich możliwości. Skuteczność programów profilaktyki uzależnień zależy od: - Adekwatnych i naukowo uzasadnionych podstaw diagnozowania sytuacji i realizowania programu, - Sprawdzonych strategii redukowania czynników ryzyka i wzmacniania zasobów, - Wykorzystania różnych kanałów wpływu, współpracy ze środowiskiem, - Stosowania interaktywnych technik uczenia się, zdobywania doświadczeń, - Uwzględniania zróżnicowania poziomu zdrowia w grupie, systemie, różnego poziomu zagrożenia, - Starannego przygotowania programu i zespołu realizującego -- badania pilotażowe, kadra, środowisko, monitoringu, ewaluacja, - Opracowania czasu intensywnego trwania programu i działań uzupełniających, - Tworzenia sieci wsparcia dla programu -- administracja, sponsorzy Profilaktyka pozytywna, rozwijana przez **Krzysztofa Ostaszewskiego**, koncentruje się na wzmacnianiu **czynników ochronnych** w adaptacji do trudności i zagrożeń. Kładzie nacisk na **zasoby podmiotowe** (np. odporność psychiczna - **resilience**) oraz **społeczne** (np. wsparcie społeczne), które pomagają jednostce radzić sobie z trudnościami. Jest to zgodne z **strategią pozytywną** w prewencji, która ma na celu rozwój zasobów jednostki i wspieranie jej adaptacji do wyzwań. 1. **Interwencja psychologiczna w sytuacjach nagłego zagrożenia zdrowia** **Charakterystyka interwencji kryzysowej** 1. **Definicja i cele**: - Działanie pomocne, aby osoba odzyskała zdolność samodzielnego rozwiązania kryzysu. - Kryzys to stan zwrotny charakteryzujący się: - Dużym napięciem emocjonalnym, obawą przed utratą kontroli. - Przerażeniem, bezradnością, dezorganizacją zachowania. - Objawami somatycznymi. 2. **Podstawy i metody interwencji**: - Szybka diagnoza sytuacji -- ocena zagrożenia życia i zdrowia. - Połączenie diagnozy z podtrzymaniem emocjonalnym i zmniejszaniem lęku. - Główne techniki: wsparcie społeczne (emocjonalne, materialne, informacyjne). 3. **Rola interdyscyplinarności**: - Interwencja obejmuje pomoc prawną, ekonomiczną, medyczną, społeczną i psychologiczną. 4. **Współczesne potrzeby**: - Coraz większe zapotrzebowanie na szybką pomoc psychologiczną w sytuacjach kryzysowych, takich jak katastrofy naturalne, wypadki komunikacyjne czy katastrofy budowlane. - Wzrost liczby psychologów wykwalifikowanych w zakresie interwencji kryzysowej. **Formy i specyfika interwencji** 1. **Psychoterapia i wsparcie profilaktyczne**: - Indywidualne i grupowe terapie przy przewlekłym stresie i traumie. - Pomoc krótkoterminowa, gdy brak patologii osobowości. 2. **Nowoczesne ośrodki interwencji**: - Oferują wsparcie emocjonalne, pomoc w odzyskaniu kontroli nad życiem, poradnictwo, czasowe schronienie. 3. **Interwencja ratownicza i potraumatyczna**: - Szybka diagnoza traumatycznych wydarzeń (np. wypadki, napady, gwałty, kataklizmy). - Ocena ryzyka zespołów ASD (Acute Stress Disorder) i PTSD (Posttraumatic Stress Disorder). - Objawy PTSD: - Powracanie traumatycznego zdarzenia. - Unikanie bodźców związanych z traumą, odrętwienie. - Symptomy wzmożonego pobudzenia, trwające \>1 miesiąc. 4. **Terapie i techniki**: - Modele poznawczo-behawioralne (techniki opanowywania lęku, ekspozycji, restrukturyzacji poznawczej). - Łączenie metod poznawczych i behawioralnych (kontrola automatycznych myśli, podważanie irracjonalnych przekonań). **Zdarzenia traumatyczne i ich następstwa** 1. **Definicja zdarzenia traumatycznego (DSM IV)**: - Osoba przeżyła, była świadkiem lub skonfrontowała się ze zdarzeniem związanym z rzeczywistą śmiercią, zagrożeniem życia, poważnym zranieniem. - Reakcja: intensywny strach, bezradność, zgroza. 2. **Częstość występowania**: - Ponad 50% populacji doświadcza traumy, u niewielkiego odsetka rozwija się PTSD. 3. **Zapobieganie PTSD w zawodach wysokiego ryzyka**: - Systemy debriefingu dla żołnierzy, policjantów, strażaków, zespołów ratownictwa medycznego. **Podsumowanie** - Interwencja kryzysowa i potraumatyczna to dynamicznie rozwijające się formy pomocy. - Kluczowe są szybka diagnoza, wsparcie emocjonalne i materialne oraz dostosowanie metod terapii do rodzaju kryzysu. - Wzrost świadomości społecznej i liczby wykwalifikowanych specjalistów jest odpowiedzią na coraz częstsze sytuacje kryzysowe. 1. Wybrane zagadnienia terapii psychologicznej Niektóre obszary praktyki psychologa zdrowia wymagają stosowania specjalistycznych metod terapeutycznych. Dotyczy to szczególnie zaburzeń somatycznych, w których patogenetyczną rolę odgrywają czynniki psychologiczne (zaburzenia i choroby psychosomatyczne), i sytuacji, gdy reakcja na chorobę ma cechy zaburzeń psychicznych. Potrzeba pomocy psychologicznej dotyczy też części osób cierpiących na choroby przewlekłe, takie jak cukrzyca, choroby nowotworowe, reumatoidalne zapalenie stawów i inne. Z badań wiadomo, że częstym następstwem takiej sytuacji jest chroniczne zmęczenie i różne postacie depresji, co wymaga pomocy psychoterapeutycznej. W tych przypadkach psycholog zdrowia powinien być wyposażony w kompetencje psychoterapeuty udokumentowane odpowiednim szkoleniem, praktyką i certyfikatem wydanym przez gremia do tego upoważnione. Chodzi tu bowiem o psychoterapię rozumianą jako specjalistyczna metoda leczenia. **Psychoterapia** - polega na świadomym, celowym i programowanym oddziaływaniu psychologicznym z zamiarem usunięcia lub zmniejszenia zaburzeń w funkcjonowaniu psychicznym, somatycznym i społecznym oraz usunięcia ich przyczyn psychospołecznych, a stosuje ją tylko specjalista zwany psychoterapeutą. Lidia Cierpiałkowska i Jan C. Czabała (2005) przytaczają różne podejścia i w efekcie tej analizy zauważają, że wszyscy przywołani autorzy twierdzą, iż psychoterapia to działania: 1. zamierzone i planowane, 2. prowadzone przez odpowiednio wyszkolonych profesjonalistów, 3. wobec osób o różnych zaburzeniach psychicznych, zaburzeniach zachowania czy problemach zdrowotnych, 4. mające na celu zmianę ich wzorców zachowania czy struktur lub procesów intrapsychicznych Zdaniem Cierpiałkowskiej i Czabały (2016) szerokie ujęcie proponuje John C. Norcross, który twierdzi, że: „*psychoterapia jest świadomym i zamierzonym zastosowaniem wywodzących się z uznanych zasad psychologii metod klinicznych i postaw interpersonalnych, w celu pomagania ludziom w modyfikacji ich zachowań, procesów poznawczych, emocji i/lub innych cech osobowości w kierunku, który został wspólnie z korzystającym z terapii uznany za pożądany*" Sprawdzianem profesjonalizmu jest także umiejętność ustalania klientem/pacjentem kontraktu terapeutycznego. Umowa pomiędzy terapeutą a klientem/pacjentem, zwana kontraktem, dotyczy celu leczenia i jego przebiegu Praktyka psychoterapeutyczna powinna respektować zasadę trafności paradygmatycznej - psychoterapeuta musi mieć świadomość, iż metody pracy terapeutycznej wyrastają z ogólniejszych koncepcji natury człowieka, założeń dotyczących zdrowia i jego zaburzeń oraz spójnych z tą wiedzą strategii terapii. Oznacza to, że praktykę kliniczną, czyli programy i strategie leczenia, powinno się rozpatrywać w kontekście trafności paradygmatycznej, czyli respektowania zasady niesprzeczności z ogólnymi założeniami teoretycznymi określonego systemu psychoterapii. Niezwykle ważne jest i to, aby psychoterapeuta był świadomy, że w każdym systemie określone zostały czynniki leczące i warunki konieczne do uzyskania zmiany prozdrowotnej u pacjenta. Zmiany w toku psychoterapii mogą dotyczyć: 1. objawów i zachowania (koncepcje behawioralne); 2. dysfunkcjonalnych schematów i procesów poznawczych (koncepcje poznawcze); 3. konfliktów i deficytów intrapsychicznych (koncepcje dynamiczne i humanistyczne); 4. dysfunkcji interpersonalnych i systemowych -- rodziny, małżeństwa (koncepcje systemowe). Można też mówić o mechanizmach leczących, zachodzących w trakcie psychoterapii i związanych ze specyfiką oddziaływań psychologicznych. Są to [[m.in]](http://m.in/).: a) typ relacji terapeuta--pacjent, b) doświadczenie emocjonalne, c) uczenie się i zmiana schematów poznawczych, d) ćwiczenie zmiany zachowań - W psychologii zdrowia pomoc psychoterapeutyczna ma zastosowanie zwłaszcza wówczas, gdy chorobie somatycznej towarzyszy zaburzenie psychiczne objęte klasyfikacją (ICD lub DSM). Tak było w przypadku terapeutycznej pracy psychologa z pacjentem diabetologicznym W niektórych obszarach praktyki psychologa zdrowia ważną rolę odgrywa terapia grupowa -- najczęściej chodzi o terapię rodzinną stosowaną w dysfunkcjach o charakterze psychosomatycznym, w zaburzeniach odżywiania lub w astmie 1. **Rodzaje terapii grupowej**: - **Analityczna**: Oparta na procesach intrapsychicznych. - **Poznawczo-behawioralna**: - Zmiana postaw lub zachowań. - Uczenie społeczne, modelowanie, trening kompetencji. - **Humanistyczna**: Grupy spotkaniowe, Gestalt. - **Systemowa**: Zmiana struktury rodziny lub interakcji rodzinnych. 2. **Czynniki lecznicze w terapii grupowej**: - Poczucie przynależności i wsparcia. - Tworzenie norm zachowań społecznych. - Informacje zwrotne od członków grupy. - Doświadczenia korekcyjne. - Modelowanie zachowań i ćwiczenie ról społecznych. **Terapia rodzinna** 1. **Cele terapii rodzinnej**: - Zmiana struktury rodziny. - Poprawa interakcji w rodzinie. - Wpływ na funkcjonowanie intrapsychiczne i interpersonalne członków rodziny. 2. **Metody i strategie zależne od podejścia terapeutycznego**: - Analityczne, systemowe, poznawczo-behawioralne, humanistyczne. **4.1. Terapia bólu** Psychologowie biorą także udział w terapii bólu. W wyspecjalizowanych interdyscyplinarnych zespołach leczy się psychoterapią zarówno ból ostry, jak i jego przewlekłe postacie. Ta działalność terapeutyczna odbywa się w interdyscyplinarnych i wyspecjalizowanych zespołach leczenia bólu najczęściej organizowanych w Poradniach Leczenia Bólu. O roli terapii oferowanej przez specjalnie przygotowanych psychologów informuje Kazimierz Przybyłko (2016). Podstawą tego działania jest rozbudowana wiedza o różnych aspektach bólu: - o jego percepcji i odczuwaniu; - o osobniczej wrażliwości bólowej; - o specyfice bólu ostrego (\< 3--6 miesięcy trwania); - o złożoności bólu przewlekłego (\> 3--6 i więcej miesięcy trwania); - o mechanizmach fizjologicznych, neuronalnych, psychicznych, także behawioralnych i społecznych przewlekłego bólu występującego w różnych schorzeniach Psychologiczne aspekty leczenia bólu dotyczą przede wszystkim bólu przewlekłego, który traci funkcję ostrzegawczą i staje się chorobą samą w sobie W związku z tym opracowano specjalne metody badania jakości odczuwania bólu i jego natężenia. Są to zarówno specjalistyczne skale ocen, jak i kwestionariusze. Najczęściej wymieniany jest Kwestionariusz Oceny Bólu (McGill Pain Questionnaire -- MPO), za pomocą którego ocenia się sensoryczne właściwości bólu, jego aspekty emocjonalne i ogólne doznania typu bólowego - zaadoptowany do warunków polskich Diagnoza i terapia bólu dotyczy bardzo zróżnicowanej grupy pacjentów z bólami pleców, kręgosłupa, stawów i mięśni, bólu migrenowego, w chorobach nowotworowych, fantomowego itp. W każdym wypadku konieczna jest specjalistyczna diagnoza cierpień bólowych i określenie czynników psychologicznych warunkujących ból, jego intensywność i czas trwania. W