Psychologia i życie - Notatki - Zimbardo - PDF

PSYCHOLOGIA I ŻYCIE ROZDZIAŁ I Psychologia - naukowe badanie zachowania jednostek i ich procesów psychicznych. Wnioski psychologiczne powinny być oparte na materiale dowodowym, zebranym zgodnie z zasadami metody naukowej. Metoda naukowa - zespół procedur służących do zbierania i interpretowania obiektywnych informacji w sposób zapewniający minimalizację błędów i umożliwiający dokonywanie wiarygodnych uogólnień. Zachowanie - działania, poprzez które organizm przystosowuje się do swojego otoczenia. CELE PSYCHOLOGII Cele psychologa przeprowadzającego badania podstawowe to opisywanie, wyjaśnienie i przewidywanie zachowania, oraz kierowanie zachowaniem. OPISYWANIE TEGO, CO SIĘ DZIEJE Pierwszym zadaniem psychologii jest dokonywanie dokładnych obserwacji zachowania - dane behawioralne - to sprawozdania z obserwacji zachowania organizmów oraz warunków, w jakich te zachowania występują lub się zmieniają (ważne jest dobranie odpowiedniego poziomy analizy oraz opracowanie sposobów pomiaru zachowania zapewniających obiektywizm). Poziomy analizy - od najbardziej ogólnego czy całościowego (rozpatrywanie zachowania danej osoby jako całości w złożonych kontekstach społecznych i kulturowych), do najbardziej szczegółowego (jakie zmiany biochemiczne zachodzą podczas uczenia się). WYJAŚNIENIE TEGO, CO SIĘ DZIEJE Jak działa zachowanie? Celem jest znajdowanie prawidłowości w procesach behawioralnych i psychicznych. Aby wyjaśnić, psychologowie biorą pod uwagę dwa typy wyjaśnień. Załóżmy np., że chcą wyjaśnić, dlaczego niektórzy ludzie zaczynają palić. Badacze mogliby rozważyć ewentualność, iż niektóre jednostki mają szczególną skłonność do podejmowania ryzyka (wyjaśnienie wewnętrzne), bądź też że niektóre jednostki doświadczają dużego nacisku ze strony rówieśników (wyjaśnienie zewnętrzne), lub że niezbędne są oba czynniki (wyjaśnienie kombinowane). Często celem jest wyjaśnienie wielu różnych zachowań za pomocą jednej podstawowej przyczyny. Np. nieśmiałość może być przyczyną “wycofywania się” danej jednostki w różnych sytuacjach życiowych. PRZEWIDYWANIE TEGO, CO SIĘ ZDARZY Przewidywania to twierdzenia dotyczące prawdopodobieństwa, że wystąpi dane zachowanie lub że zostanie wykryta określona zależność. Często dokładne wyjaśnienie przyczyn pewnej, aktualnej formy zachowania umożliwia badaczowi dokonywanie trafnych przewidywań innego zachowania w przyszłości. Aby poprawić trafność przewidywania, badacze wprowadzają systematyczne zmiany w warunkach środowiskowych (czynniki) i obserwują ich wpływ na reakcję jednostki. KIEROWANIE TYM, CO SIĘ DZIEJE Dla wielu psychologów najważniejsze jest kierowanie zachowanie - powodowanie wystąpienia lub niewystąpienia danego zachowania - zapoczątkowanie go, podtrzymywanie, zahamowanie i wpływanie na jego formę, siłę lub częstość występowania. Przyczynowe wyjaśnienie zachowania jest przekonujące, jeśli umożliwia stworzenie warunków, w których można tym zachowaniem kierować. Zdolność kierowania zachowaniem jest ważna - daje psychologom środki do pomagania ludziom w poprawieniu ich jakości życia. EWOLUCJA NOWOCZESNEJ PSYCHOLOGII Historyczne podstawy psychologii Psychologia ma długą przeszłość, ale krótką historię. - Hermann Ebbinghaus (1858-1909) Platon i Arystoteles sformułowali przeciwstawne stanowiska, które nadal mają wpływ na myśl współczesną. Wg empirystów ludzie rozpoczynają życie z umysłem będącym jak czysta, niezapisana karta; umysł zdobywa informacje dzięki doświadczeniom (John Locke (1632-1704), korzenie u Arystotelesa). Wg natywistów ludzie, rozpoczynając życie, mają struktury umysłowe, które nakładają ograniczenia na ich sposób doświadczania (Immanuel Kant (1724-1804), korzenie u Platona). Tytuł powyższej debaty to natura czy wychowanie Jako dyscyplina naukowa psychologia zaczęła się wyłaniać pod koniec XIX w., kiedy badacze zastosowali techniki laboratoryjne. Wilhelm Wundt - w 1879 roku założył w Lipsku pierwsze laboratorium poświęcone psychologii eksperymentalnej. Edward Titchener po studiach po Wundta, założył w 1892 roku laboratorium na Cornell University, stając się jednym z pierwszych psychologów w Stanach. William James opracował specyﬁcznie amerykańską koncepcję psychologiczną. Napisał The principles of psychology - uważana za najważniejszą pracę psychologiczną, jaka kiedykolwiek została napisana. W 1892 roku Stanley Hall założył Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne (American Psychological Association). STRUKTURALIZM: TREŚCI PSYCHIKI Introspekcja - metoda badania elementów świadomego życia społecznego opracowana przez Titchenera. To systematyczne obserwowanie przez jednostkę własnych uczuć dotyczących określonych doznać sensorycznych. Titchener kładł nacisk na pytania typu “co?”, odnoszące się do psychiki, a nie na pytania “dlaczego?” i “jak?”. Jego sposób podejścia nazwano strukturalizmem, badaniem struktury psychiki i zachowania. Strukturalizm był oparty na założeniu, że wszelkie doznania psychiczne człowieka można zrozumieć jako kombinację składników podstawowych. Celem tego podejścia było ujawnienie zasadniczej struktury ludzkiej psychiki przez analizowanie elementów składowych: wrażeń i innych doświadczeń, które tworzą życie psychiczne jednostki. (Titchener i Wundt) Atakowano strukturalizm z trzech powodów: 1. Redukcjonistyczny - sprowadzał całe złożone doświadczenie ludzkie do prostych wrażeń; 2. Atomistyczny - usiłował łączyć części zamiast bezpośrednio badać złożone całościowe zachowania; 3. Mentalistyczny - badał tylko relacje słowne ludzi, dotyczące treści ich świadomości, a ignorował badanie jednostek, które nie mogą opisywać swych doznań, np. zwierząt, dzieci i osób z zaburzeniami psychiki. Alternatywa: PSYCHOLOGIA POSTACI przez Maxa Wertheimera - badanie sposobu, w jaki umysł interpretuje wiele doświadczeń, postrzegając je jako postaci - zorganizowane całości - nie jako sumy prostych części. Nurt opozycyjny: FUNKCJONALIZM: PSYCHIKA I JEJ CELE Wg Williama Jamesa badania świadomości nie można redukować do elementów, treści i struktur. Świadomość była wg niego ciągłym strumieniem, właściwością psychiki w nieustannej interakcji ze środowiskiem (świadomość ułatwia dostosowywanie się do środowiska). Za kluczowe uważa się nawyki; Tę szkołę psychologiczną założył John Dewey. ___________________________________________ PODSUMOWANIE Strukturalizm - badanie struktury psychiki i zachowania; pogląd, że wszelkie doznania psychiczne człowieka można zrozumieć jako kombinację prostych elementów lub zdarzeń; cel: ujawnienie zasadniczej struktury psychiki. Psychologia postaci - szkoła psychologiczna głosząca, że zjawiska psychiczne można zrozumieć jedynie wtedy, gdy rozpatruje się je jako zorganizowane, ustrukturowane całości, a nie gdy rozbija się je na pierwotne elementy percepcyjne. Funkcjonalizm - pogląd na psychikę i zachowanie, koncentrujący się na badaniu ich funkcji podczas interakcji organizmu ze środowiskiem. (James i Dewey) Obecnie psychologowie badają zarówno strukturę, jak i funkcje zachowania. Psychologowie nadal posługują się wieloma różnymi metodami, aby badać ogólne czynniki, które wpływają i na wszystkich ludzi, i na jedyne w swoim rodzaju cechy każdej jednostki. Structuralism - studies the varied elects of consciousness Functionalism - studies how consciousness changes according to the environment KOBIETY JAKO PIONIERKI BADAŃ PSYCHOLOGICZNYCH Mary Whiton Calkins (1863-1930) - pomimo zniewagi Calkins założyła jedno z pierwszych laboratoriów psychologicznych w Stanach i wynalazła ważne techniki badania pamięci. W 1905r. jako pierwsza kobieta została prezesem Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego. Margaret Floy Washburn (1871-1939) - pierwsza kobieta ze stopniem doktora ﬁlozoﬁi w dziedzinie psychologii. Przystąpiła do pisania pierwszego ważnego podręcznika zwierząt The animal mind. Książka ta zawierała przegląd badań nad percepcją, uczeniem się i pamięcią u różnych gatunków zwierząt. W 1921 roku Washburn jako druga kobieta stanęła na czele American Psychological Association. Helen Thompson Woolley (1874-1947) analizowała różnice między płciami. W ramach pracy doktorskiej zbadała kobiety i mężczyzn odnośnie inteligencji i emocji. Wywnioskowała, że różnice między płciami wynikają nie z ich naturalnych zdolności, lecz z różnić w doświadczeniach społecznych (w opozycji do badań płci przeprowadzanych przez mężczyzn). Leta Stetter Hollingworth (1886-1939) - zainspirowała i poszło śladami Wolley w badaniach nad różnicą płci; podobne wnioski; badania nad dziećmi o skrajnych poziomach inteligencji; opracowała program nauczania pomocny w rozwijaniu talentów dzieci uzdolnionych i zdołała wdrożyć go w nowojorskich szkołach. WSPÓŁCZESNE KIERUNKI PSYCHOLOGII KIERUNEK PSYCHODYNAMICZNY - Model teoretyczny, w którym zachowanie wyjaśnia się w kategoriach wczesnych doświadczeń i sił motywacyjnych wywodzących się z przeszłości; działania rozpatruje się jako wynikające z wrodzonych instynktów, biologicznych popędów oraz usiłowań zmierzających do rozwiązania konﬂiktów między potrzebami osobistymi a wymaganiami społeczeństwa. - Głównym celem działania jest redukowanie napięcia, - W psychodynamiczne teorii Freuda osobę ludzką rozpatruje się jako naciskaną i pociąganą w skomplikowanej sieci oddziaływań wewnętrznych i zewnętrznych. KIERUNEK BEHAWIORYSTYCZNY - John Watson - Perspektywa psychologiczna koncentrująca się w głównej mierze na obserwowalnych zachowaniach, które można rejestrować obiektywnie, oraz na związkach obserwowalnych zachowań z bodźcami środowiskowymi. - Behawioryzm to podejście naukowe ograniczające zakres zainteresowań psychologii do zachowań, które można zmierzyć lub zaobserwować. - Behawioryści najpierw analizują uprzednie warunki środowiskowe (antecedencje), które poprzedzają zachowanie i stwarzają możliwość zareagowania lub powstrzymania się od reakcji. - Następnie zajmują się reakcją behawioralną, która jest głównym przedmiotem badań - działaniem, które trzeba zrozumieć, przewidzieć i kontrolować. KIERUNEK HUMANISTYCZNY - Model teoretyczny kładący nacisk na fenomenologiczny świat jednostki oraz jej immanentną zdolność do dokonywania racjonalnych wyborów i maksymalnego rozwijania swojego potencjału. - Opozycja: ludźmi nie kierują instynkty, jak postulują freudyści w kierunku psychodynamicznym, nie są oni przedmiotem manipulacji ze strony środowiska, jak sugerują behawioryści. - Głównym zadaniem każdego człowieka to dążenie do pozytywnego rozwoju. - Abraham Maslow utworzył termin samorealizacja na określenie dążenia każdej jednostki do jak najpełniejszego rozwoju. KIERUNEK POZNAWCZY (COGNITIVE PERSPECTIVE) - Perspektywa psychologiczna kładąca nacisk na myśl ludzką i procesy poznawcze (procesy związane z gromadzeniem wiedzy), takie jak uwaga, myślenie, pamięć, oczekiwania, rozwiązywanie problemów, fantazjowanie oraz świadomość. - Ludzie działają, ponieważ myślą. - Wg modelu poznawczego zachowanie jest tylko częściowo zdeterminowane przez poprzedzające zdarzenia bodźcowe i konsekwencje poprzednich zachowań. Niektóre z najbardziej istotnych zachowań “wyłaniają się” nieoczekiwanie z całkowicie nowych sposobów myślenia. - Jednostka reaguje na rzeczywistość nie taką, jaka ona jest w obiektywnym świecie materii, lecz na taką, jaka przedstawia się w subiektywnej rzeczywistości wewnętrznego świata myśli i wyobraźni tej jednostki. KIERUNEK BIOLOGICZNY - Podejście do identyﬁkowania przyczyn zachowania, które koncentruje się na funkcjonowaniu genów, mózgu oraz systemu nerwowego i układu dokrewnego (wydzielania wewnętrznego). - Doznania i zachowania interpretuje się jako wynik procesów chemicznych i elektrycznych zachodzących wewnątrz komórek nerwowych i pomiędzy nimi. - Wg tego podejścia zachowanie jest determinowane przez struktury anatomiczne i procesy przekazywane drogą dziedziczenia. - Doświadczenie może modyﬁkować zachowanie, zmieniając te, stanowiące jego podłoże, biologiczne struktury i procesy. - Behawioralna nauka o układzie nerwowym - interdyscyplinarna dziedzina badań nad procesami mózgowymi stanowiącymi podstawę zachowania. - Neuropsychologia poznawcza - interdyscyplinarna dziedzina nauki o procesach mózgowych stanowiących podstawę wyższych funkcji poznawczych u ludzi. KIERUNEK EWOLUCJONISTYCZNY - Podejście psychologiczne podkreślające znaczenie adaptacji behawioralnej i umysłowej, oparte na założeniu, że zdolności umysłowe ludzi ewoluowały przez miliony lat, by służyć konkretnym celom adaptacyjnym. - Koncentracja na warunkach środowiskowych, w których ewoluował ludzki mózg. - Psychologowie ewolucjonistyczni starają się np. zrozumieć różne role związane z płcią, które przyjmują mężczyźni i kobiety, jako wytwory ewolucji, a nie współczesnych nacisków społecznych. KIERUNEK SPOŁECZNO-KULTUROWY - Podejście psychologiczne, które przy badaniu przyczyn i konsekwencji zachowania kładzie nacisk na różnice kulturowe. - Psychologowie międzykulturowi (cross-cultural psychologists) chcą ustalić, czy teorie opracowywane przez badaczy stosują się do wszystkich ludzi, czy tylko do bardziej ograniczonych, specyﬁcznych populacji. - np. Czy języki, którymi mówią ludzie, wpływają na ich sposób doświadczania świata? PORÓWNANIE KIERUNKÓW WSPÓŁCZESNEJ PSYCHOLOGII KIERUNEK GŁÓWNY PRZEDMIOT PODSTAWOWE TEMATY BADAŃ BADAŃ Psychodynamiczny Nieświadome popędy Zachowanie jako zewnętrzny wyraz Konﬂikty nieświadomych motywów Behawiorystyczny Specyﬁczne reakcje Zachowanie, jego przyczyny bodźcowe i zewnętrzne konsekwencje Humanistyczny Doświadczenie ludzkie i Wzorzec życia jednostki, wartości i cele potencjał ludzki Poznawczy Proces umysłowy, język Domyślne procesy umysłowe dostępne badaniu na podstawie wskaźników behawioralnych Biologiczny Procesy zachodzące w Biochemiczna podstawa zachowania procesów mózgu i układzie nerwowym psychicznych Ewolucjonistyczny Przystosowania psychiczne Mechanizmy psychiczne w kategoriach funkcji ukształtowane w drodze przystosowawczych ukształtowanych w drodze ewolucji ewolucji Społeczno-kulturowy Międzykulturowe wzorce Uniwersalne i specyﬁczne dla danej kultury postaw i zachowań aspekty ludzkiego zachowani ROZDZIAŁ 2 METODY BADAWCZE W PSYCHOLOGII Teoria - zorganizowany zbiór pojęć, który wyjaśnia jakieś zjawisko lub zbiór zjawisk. Determinizm - koncepcja, zgodnie z którą wszystkie wydarzenia — ﬁzyczne, behawioralne i psychiczne —są zdeterminowanie przez specyﬁczne, potencjalnie poznawalne czynniki badawcze. Badacze zakładają, iż zachowania i procesy psychiczne podlegają regularnym układom zależności, które można wykrywać i ujawniać za pomocą badań. Hipoteza - prowizoryczne i sprawdzalne wyjaśnienie związku między dwoma (lub więcej) zdarzeniami lub zmiennymi, przyczynami i następstwami; często formułuje się ją w postaci przewidywania, że pewien wynik będzie następstwem wystąpienia określonych czynności; “jeśli…,to…”. Metoda naukowa - to ogólny zbiór procedur służących do zbierania i interpretowania materiału dowodowego w taki sposób, by ograniczyć źródła błędów i wyciągnąć wnioski, na których można by polegać. Procedury badawcze, wszystkie dane i metody muszą być dostępne weryﬁkacji środowiskowej - inni badacze muszą mieć możliwość sprawdzenia, skrytykowania, powtórzenia lub odrzucenia danych i metod. Peer review - recenzowanie przez specjalistów (od dwóch do pięciu). Tendencyjność obserwatora (observer bias) - zniekształcenie danych percepcyjnych spowodowane osobistymi motywami i oczekiwaniami obserwującego. Środki zaradcze (odnośnie tendencyjności obserwatora): Standaryzacja - zbiór jednolitych procedur badania każdego uczestnika testu, wywiadu lub eksperymentu; obejmuje także rejestrację danych; wszystkie cechy testu czy sytuacji eksperymentalnej powinny być wystarczająco wystandaryzowane, tak żeby wszyscy uczestnicy badań doświadczali tych samych warunków eksperymentalnych. Operacjonalizacja - określenie zmiennej lub warunku w kategoriach konkretnej operacji lub procedury stosowanej w celu ustalenia jej obecności (ustalenie miary). Zmienna - czynnik, który zmienia się pod względem wielkości lub rodzaju. Zmienna niezależna - zmienna, którą badacz manipuluje, oczekując, że będzie ona miała wpływ na wartości przyjmowane przez zmienną zależną. Zmienna zależna - zmienna, którą badacz mierzy w celu oceny wpływu zmienności zmiennej niezależnej. Metoda eksperymentalna - metoda badawcza, która polega na manipulowaniu zmiennymi niezależnymi w celu określenia ich wpływu na zmienne zależne. Celem jest sformułowanie kategorycznych twierdzeń o przyczynowym wpływie jednej zmiennej na drugą. Zmienna zakłócająca (confounding variable) - bodziec, inny niż zmienna celowo wprowadzona do sytuacji badawczej przez eksperymentatora, wpływający na zachowanie osoby badanej. Efekt oczekiwania (expectancy eﬀect) - rezultat, który pojawia się wtedy, gdy badacz lub obserwator w subtelny sposób komunikuje uczestnikom badania, jakiego zachowania od nich oczekuje, i w ten sposób wywołuję tę oczekiwaną reakcję. Efekt placebo - zmiana zachowania, która występuje mimo braku manipulacji eksperymentalnej. Procedura kontrolna - ustalona procedura podawania instrukcji, oceniania reakcji i utrzymywania na stałym poziomie wszystkich innych zmiennych z wyjątkiem tych, które są zmieniane w sposób systematyczny; w eksperymencie wszystkie instrukcje, temperatura w sali, zadania, ubiór badacza, wyznaczony czas, sposób rejestrowania reakcji oraz wiele innych szczegółów sytuacji eksperymentalnej muszą być podobne dla wszystkich uczestników, aby ich doświadczenia były takie same. Jedynymi różnicami między ich doświadczeniami powinny być różnice wprowadzone przez zmienną niezależną. Podwójnie ślepa kontrola (double-blind control) - technika eksperymentalna polegająca na eliminowaniu wpływu oczekiwań eksperymentatorów na wyniki badania przez utrzymywanie zarówno pomocników eksperymentatora, jak i osób badanych w nieświadomości co do tego, które z tych ostatnich są poddawane danej procedurze. Kontrola placebo - warunki eksperymentalne, w których uczestników nie poddaje się działaniu badanego czynnika; stosuje się ją w przypadkach, w których mógłby wystąpić efekt placebo. Wielogrupowy plan eksperymentalny (between-subjects design) - schemat badawczy, w którym różne grupy uczestników są losowo przydzielane do grup eksperymentalnych lub do grup kontrolnych. Losowe przydzielanie do grup (random assignment) - procedura, w wyniku której wszyscy uczestnicy mają równe szanse znalezienia się w każdej z grup wprowadzonych w danym eksperymencie. Grupa eksperymentalna - grupa w eksperymencie, która jest poddana oddziaływaniu badanego czynnika, czyli manipulacji zmienną niezależną. Grupa kontrolna - nie jest poddana oddziaływaniu badanego czynnika, czyli manipulacji zmienną niezależną. Populacja - cały zbiór jednostek, na którym można dokonać generalizacji wyników otrzymanych w badaniu próby eksperymentalnej. Próba (sample) - podzbiór populacji, wybrany do uczestniczenia w eksperymencie. Próba reprezentatywna - podzbiór populacji, który ściśle odpowiada ogólnym cechom tej populacji pod względem proporcji osób płci męskiej i żeńskiej, grup rasowych, etnicznych itd. Losowy dobór próby (random sampling) - procedura, która zapewnia, że każdy członek danej populacji ma takie same szanse wzięcia udziału w eksperymencie. Jednogrupowy plan eksperymentalny (within-subjects design) - schemat badawczy, w którym każdy z uczestników jest wykorzystywany jako swoja własna “osoba kontrola”; np. zachowanie uczestnika eksperymentu przed poddaniem go oddziaływaniu procedury eksperymentalnej można porównać z jego zachowaniem po zastosowaniu tej procedury. Metoda korelacyjna (correlational method) - metoda badawcza pozwalająca określić, w jakim stopniu dwie zmienne, cechy czy atrybuty są ze sobą związane; korelacja nie implikuje związku przyczynowego. Współczynnik korelacji (r — correlation coeﬃcient) - miara statystyczna opisująca stopień związku między zmiennymi. +1,0 całkowita relacja dodatnia -1,0 całkowita relacja ujemna 0,0 całkowity brak relacji Komunikaty podprogowe - komunikaty oddziałujące poza świadomością. Rzetelność - stopień zgodności wyników testu uzyskanych w kolejnych próbach; stabilność lub spójność wyników otrzymywanych za pomocą jednego narzędzia. Trafność (validity) - stopień, w jakim dany test rzeczywiście mierzy to, co ma mierzyć. Miara samoopisowa (self-reported measure) - sposób badania zachowania danej osoby na podstawie jej własnych obserwacji i sprawozdań. Miara behawioralna - sposób badania jawnych działań i dających się zaobserwować reakcji. Obserwacja naturalna - technika badawcza, w której zachowania występujące w naturalnych środowiskach są obserwowane w dyskretny sposób. Studium przypadku - intensywna obserwacji konkretnej jednostki lub grupy jednostek. Zgoda po otrzymaniu informacji - proces, za pośrednictwem którego jednostki są informowane o procedurach eksperymentalnych, ryzyku i korzyściach, zanim wyrażą formalną zgodę na udział w badaniu. Rozmowa wyjaśniająca (debrieﬁng) - rozmowa przeprowadzana na zakończenie eksperymentu, w której badacz dostarcza jego uczestnikom jak najwięcej informacji na temat badania i stara się, żeby żaden uczestnik nie odszedł z gorszym samopoczuciem niż z takim, z jakim przyszedł. Psychologowie nie wprowadzają w błąd potencjalnych uczestników co do badania, wobec którego można mieć uzasadnione oczekiwania, że spowoduje ból ﬁzyczny lub poważne cierpienie emocjonalne. (American Psychological Association, 2002, s.1070). DODATEK STATYSTYCZNY: Analiza danych i formułowanie wniosków Statystyka opisowa - procedury statystyczne, które stosuje się w celu przedstawienia w skrócie zbiorów wyników za pomocą miar tendencji centralnej, miar zmienności i współczynników korelacji. Wnioskowanie statystyczne (inferential statistics) - procedury statystyczne, które pozwalają badaczom ustalić, czy uzyskane przez nich wyniki potwierdzają ich hipotezy, czy tez można je przypisać po prostu przypadkowej zmienności. Rozkład częstości - podsumowanie danych pokazujące w skrócie, jak często każdy wynik pojawia się w zbiorze obserwacji. Miara wartości centralnej (measure of central tendency) - miara statystyczna, taka jak średnia arytmetyczna, mediana lub modalna, która reprezentuje zbiór obserwacji. Modalna - wynik występujący najczęściej w danym zbiorze obserwacji, jedna z miar wartości centralnej. Mediana - wynik w rozkładzie, powyżej i poniżej którego znajduje się 50% pozostałych wyników. Średnia arytmetyczna - suma wszystkich wyników w rozkładzie, podzielona przez liczbę tych wyników. Miara zmienności (measure of variability) - miara statystyczna, taka jak obszar zmienności lub odchylenie standardowe, która wskazuje, jak ciasno skupione są wyniki w zbiorze obserwacji. Obszar zmienności (range) - różnica między najwyższym a najniższym wynikiem w zbiorze obserwacji; najprostsza miara zmienności. Odchylenie standardowe (standard deviation) - przeciętna różnica między wynikami w danym zbiorze a ich średnią; miara zmienności. Krzywa normalna (normal curve) - symetryczna krzywa, która reprezentuje rozkład wyników odnoszących się do wielu cech psychicznych; pozwala badaczom ocenić, jak często występuje jakaś obserwacja lub wynik. Różnica istotna - różnica między grupami lub warunkami eksperymentalnymi, której prawdopodobieństwo wystąpienia jest wskutek przypadku jest mniejsze niż przyjęte kryterium; w psychologii najczęściej stosowanym kryterium jest prawdopodobieństwo mniejsze niż 5 na 100, czyli p < 0,05. ROZDZIAŁ 4 WRAŻENIA ZMYSŁOWE I PERCEPCJA Percepcja - procesy organizujące informacje w obrazy zmysłowe oraz interpretujące je jako wytwór obiektów lub wydarzeń pochodzących z zewnętrznego trójwymiarowego świata. Proces percepcji: 1. Odbiór wrażeń - proces, w którym stymulacja narządu zmysłu jest źródłem impulsów neuronalnych, dających w efekcie doświadczenie lub świadomość zmian warunków wewnątrz lub na zewnątrz organizmu; np. komórki nerwowe znajdujące się w oku przekazują informację do komórek znajdujących się w mózgu. 2. Organizacja percepcji - procesy integrowania informacji sensorycznych z całego pola percepcyjnego w spójne obrazy. 3. Procesy identyﬁkacji i rozpoznawania - dwa sposoby przypisywania znaczenia spostrzeżeniom. Rodzaje bodźców percepcyjnych: Bodziec dystalny - obiekt ﬁzyczny istniejący w świecie zewnętrznym, w odróżnieniu od bodźca proksymalnego (obrazu powstającego na siatkówce). Psychoﬁzyka - badanie relacji między stymulacją ﬁzyczną a doświadczeniem psychicznym; pomiary intensywności doświadczeń zmysłowych. Próg absolutny - minimalny zasób energii ﬁzycznej potrzebny do wytworzenia doznania zmysłowego. Na poziomie operacyjnym pojęcie to jest deﬁniowane jako próg stymulacji, przy którym sygnał zmysłowy jest wykrywany w połowie przypadków; naukowcy dokonują pomiaru progów absolutnych, prosząc czujnych obserwatorów o wykonanie zadań na detekcję, takich jak próba zobaczenia przyćmionego światła w ciemnych pokoju lub usłyszenia cichego dźwięku w cichym pokoju. W trakcie serii liczących wiele prób, bodziec jest prezentowany z różną intensywnością i przy każdej próbie obserwatorzy wskazują, czy go zauważyli. Funkcja psychometryczna - wykres przedstawiający odsetek detekcji jakiegoś bodźca (przedstawiony na osi pionowej) przy danej jego intensywności (oś pozioma). Adaptacja sensoryczna - zjawisko polegające na tym, że komórki recepcyjne tracą swoją zdolność do reagowania po pewnym okresie niezmieniającej się stymulacji; pozwala to na silniejszą reakcję na nową informację. Tendencyjność reakcji - systematyczna tendencja obserwatora do (preferowania określonego sposobu reagowania) reagowania w określony sposób, niezależnie od działania sygnałów zmysłowych. Teoria detekcji sygnałów (SDT - signal detection theory) - systematyczne podejście do problemu tendencyjności reakcji, które pozwala eksperymentatorowi zidentyﬁkować i oddzielić rolę bodźców zmysłowych i poziomu kryterialnego jednostki w wytwarzaniu końcowej reakcji. Teoria detekcji sygnałów wyróżnia w detekcji sensorycznej dwa oddzielne procesy: I. Początkowy proces sensoryczny, który odzwierciedla wrażliwość obserwatora na siłę bodźca i II. Następujący po nim, oddzielny, proces decyzyjny, który odzwierciedla tendencyjność reakcji obserwatora. Próg różnicy (diﬀerence treshold) - najmniejsza dostrzegalna różnica ﬁzyczna między dwoma bodźcami; operacjonalizowana jest jako punkt, w którym bodźce rozpoznawane są jako odmienne w połowie przypadków. Ledwie dostrzegalna różnica (JND - just noticeable diﬀerence) - najmniejsza różnica między dwoma doznaniami, która pozwala na rozpoznanie ich jako odmiennych; ilościowa jednostka służąca do pomiaru wielkości różnicy psychologicznej między dwoma wrażeniami. Prawo Webera - twierdzenie, że wielkość progu różnicy jest proporcjonalna do natężenia bodźca standardowego. Transdukcja - przekształcenie jednej formy energii w inną; np. przekształcenie światła w impulsy neuronalne. Cała informacja sensoryczna jest transdukowana czy konwertowana w identyczne rodzaje impulsów nerwowych, mózg różnicuje doświadczenia sensoryczne, poświęcając specjalne obszary kory każdemu rodzajowi zmysłu. Receptory zmysłowe - wyspecjalizowane komórki przekształcające sygnały ﬁzyczne w sygnały komórkowe, które są przetwarzane przez układ nerwowy. UKŁAD WZROKOWY Źrenica (pupil) - otwór z przodu oka, przez który dostaje się światło. Soczewka (lens) - elastyczna tkanka, która koncentruje światło w siatkówce. Akomodacja - proces zmiany grubości soczewki oka przez mięśnie rzęskowe, umożliwiający ustawienie ogniskowej zarówno na bliskich, jak i na dalekich obiektach. Siatkówka (retina) - warstwa komórek, znajdująca się w tylnej części oka, zawierająca fotoreceptory i przekształcająca energię świetlną w reakcje neuronalne. Fotoreceptory - komórki receptorowe siatkówki wrażliwe na światło. Pręciki (rods) - fotoreceptory skoncentrowane w obrzeżach siatkówki, najbardziej aktywne w przyciemnionym świetle; pręciki nie wytwarzają wrażeń barw. Czopki (cones) - fotoreceptory skoncentorowane w centrum siatkówki, odpowiedzialne za percepcję wzrokową w normalnych warunkach widzenia i za wszystkie wrażenia barw. Adaptacja do ciemności - stopniowe zwiększanie wrażliwości oczu na światło, towarzyszące zmianie natężenia oświetlenia od bardzo silnego do bardzo słabego. Plamka żółta (fovea) - obszar siatkówki, w którym znajduje się zagęszczenie czopków, dzięki czemu stanowi on punkt najostrzejszego widzenia. Komórki dwubiegunowe - komórki nerwowe w układzie wzrokowym, które łączą impulsy z wielu receptorów i przekazują ich wiązki do komórek zwojowych. Komórki zwojowe - integrują impulsy z wielu komórek dwubiegunowych w jedną częstotliwość wyładowań. Komórki poziome - integrują info w siatkówce; łączą ze sobą receptory, nie zajmując się bezpośrednim przesyłaniem sygnałów do mózgu. Komórki amakrynowe - integrują info w siatkówce; łączą komórki dwubiegunowe oraz zwojowe z innymi zwojowymi. Ślepa plamka - neurony przenoszące komunikaty z receptorów zmysłowych do OUN. Pole odbiorcze - obszar siatkówki, z którego informację otrzymuje pojedyncza komórka zwojowa. Odcień - wymiar przestrzeni barw opisujący jakościowe doświadczenie barwy światła. Nasycenie - wymiar przestrzeni barw związany z czystością i żywością wrażeń barwnych. Jasność barwy - wymiar przestrzeni barw opisujący natężenie światła. Barwy komplementarne - barwy przeciwstawne wobec siebie na kole barw; zmieszane fale świetlne o barwach dopełniających się tworzą wrażenie światła białego. Barwy istnieją tylko w interpretacji długości fal dokonywanej przez układ wzrokowy. Teoria trzech barw (trójchromatyczna) - istnieją trzy rodzaje receptorów barw wytwarzających pierwotne wrażenia barwne - czerwieni, zieleni, błękitu. Teoria procesów przeciwstawnych (opponent-process theory) - wszystkie doświadczenia barw powstają na bazie systemów, z których każdy zawiera dwa przeciwstawne elementy (czerwony versus zielony, niebieski versus żółty, czarny versus biały). Herring uważał, że barwy wywołują komplementarne obrazy następcze, gdy jeden element systemu ulega zmęczeniu (z powodu nadmiaru stymulacji). Pytania: Jakie wzorce stymulacji wywołują reakcję komórek złożonych? SŁUCH Wysokość dźwięku - cecha dźwięku zależna od częstotliwości fali dźwiękowej. Wysoka częstotliwość = wysoki dźwięk. Głośność - wymiar percepcji słuchowej, będący pochodną amplitudy fali dźwiękowej; fale dźwiękowe o dużej amplitudzie są generalnie doświadczane jako głośne, i na odwrót. Barwa dźwięku - wymiar doznania słuchowego opisujący złożoność fali dźwiękowej (zawierającej kombinację częstotliwości i amplitud). Decybele obliczane są na podstawie ciśnienia powietrza, które jest miarą poziomu amplitudy fali dźwiękowej i odpowiada temu, czego doświadczamy jako głośność. Ślimak - podstawowy organ słuchowy; rurka w kształcie spirali, wypełniona płynem, znajdująca się w uchu wewn. Błona podstawna ślimaka - błona w ślimaku ucha; gdy wprawiona w ruch, stymuluje komórki włoskowe do wytwarzania neuronalnych efektów stymulacji słuchowej. Nerw słuchowy - przekazuje impulsy ze ślimaka do jądra ślimakowego w mózgu. Aby człowiek coś słyszał, muszą zajść cztery podstawowe przekształcenia energii: I. Fale dźwiękowe rozchodzące się w powietrzu muszą zostać przekształcone w fale przenoszone przez płyn znajdujący się w ślimaku ucha; fala dźwiękowa wędruje wzdłuż kanału ucha zewnętrznego, aż do jego końca. Napotyka cienką błonę bębenkową. Zmiany w ciśnieniu wywieranym przez falę dźwiękową wprowadzają tę błonę w ruch. Błona przekazuje drgania z ucha zewn. do ucha środkowego, komory zawierającej trzy najmniejsze kości ludzkiego ciała: młoteczek, kowadełko i strzemiączko. Kości te tworzą mechaniczny łańcuch, który przekazuje i skupia drgania z błony do podstawowego organu słuchowego, ślimaka. II. Fale w płynie wypełniającym ucho muszą wzbudzić drgania mechaniczne blaszki podstawnej ślimaka. III. Te drgania muszą zostać przekształcone w impulsy elektryczne; Faliste ruchy błony podstawnej wyginają cienkie komórki włosowate, połączone z błoną. Komórki włosowate są komórkami receptorowymi aparatu słuchowego. Gdy komórki te wyginają się, stymulują zakończenia nerwów, przekształcając tym samym mechaniczne drgania blaszki podstawnej ślimaka w aktywność neuronalną. IV. Impulsy elektryczne muszą dotrzeć do kory słuchowej; impulsy nerwowe opuszczają ślimak przez wiązkę włókien zwaną nerwem słuchowym. Włókna te spotykają się w jądrze ślimakowym pnia mózgu. Analogicznie jak w przypadku nerwu wzrokowego, włókna krzyżują się i stymulacja z jednego ucha jest przekazywana do obu półkul mózgowych. W drodze do kory słuchowej, mieszczącej się w płatach skroniowych półkul mózgowych, sygnały słuchowe przechodzą przez szereg innych jąder. W korze słuchowej zaczyna się wyższego rzędu przekształcanie sygnałów słuchowych. Głuchota przewodzeniowa - problem w przewodzeniu drgań powietrza do ślimaka. Głuchota nerwowa - defekt mechanizmów neuronalnych, wzbudzających impulsy nerwowe w uchu lub przekazujących je do kory mózgowej; uszkodzenie kory mózgowej. TEORIA PERCEPCJI WYSOKOŚCI DŹWIĘKU Teoria miejsca - dźwięki o różnej wysokości wywołują maksymalną aktywacje w różnych obszarach błony podstawnej, co sprawia, że wysokość dźwięku może być kodowana na podstawie miejsca aktywacji. Teoria częstotliwości - dźwięk wywołuje w błonie podstawnej ślimaka wibracje, których częstotliwość jest równa częstotliwości tego dźwięku, czego efektem jest możliwość kodowania go w formie częstotliwości reakcji neuronalnych. Zasada salwy - rozszerzenie teorii częstotliwości głoszące, że kiedy szczyt fali dźwiękowej występuje zbyt często, by pojedynczy neuron dokonywał wyładowania przy każdym szczycie, dochodzi do wyładowania całej grupy neuronów, o częstotliwości tonu bodźcowego. Lokalizacja dźwięku - procesy słuchowe pozwalające określić umiejscowienie źródła dźwięku w otoczeniu. Dzieje się to za pośrednictwem dwóch mechanizmów: 1. Oceny względnego czasu docierania dźwięku. Neurony porównują względny czas, w jakim nadchodzące dźwięki docierają do każdego ucha. Np. dźwięk nadchodzący z prawej strony dociera wcześniej do prawego ucha. 2. Względnej wysokości dźwięków docierających do każdego ucha. Dźwięk ma nieco większą wysokość w pierwszym uchu, do którego dociera, gdyż głowa tworzy cień dźwiękowy, który osłabia sygnał. WĘCH Węch (olfaction) - zmysł odbierający zapachy. Opuszka węchowa (olfactory bulb) - ośrodek, do którego receptory wrażliwe na zapach przesyłają swoje sygnały, umiejscowiony tuż poniżej płatów czołowych kory mózgowej. Substancje wydzielają do powietrza zapach w postaci molekuł zapachowych. Proces odbiory zapachu rozpoczyna się, gdy te molekuły wchodzą w interakcję z proteinami receptorowymi znajdującymi się na powierzchni nabłonka węchowego. Potrzeba zaledwie 8 cząsteczek jakiejś substancji, aby zainicjować pojedyncze impulsy nerwowe, ale co najmniej 40 zakończeń nerwowych musi zostać pobudzonych, zanim człowiek poczuje zapach danej substancji. Po takim pobudzeniu, impulsy nerwowe przekazują informację zapachową do opuszki węchowej. Feromony - uwalniane przez osobniki sygnały chemiczne, służące do komunikacji z innymi przedstawicielami danego gatunku, do sygnalizowania receptywności płciowej, niebezpieczeństwa, granic terytorialnych i źródeł pożywienia; często sygnały gotowości seksualnej działające na dużą odległość. SMAK Smak (gustation) - zmysł odbierający wrażenia smakowe. Powierzchnia języka jest pokryta brodawkami. Liczne z nich zawierają skupiska komórek receptorowych smaku (kubki smakowe). Rejestracja aktywności pojedynczych komórek ujawniła, że poszczególne komórki receptorowe najlepiej reagują na jeden z podstawowych smaków: słodki, kwaśny, gorzki lub słony. DOTYK I ZMYSŁY SKÓRNE Wrażenie skórne (cutaneous senses) - odczuwanie nacisku, ciepła i zimna za pomocą zmysłów skórnych. Zmysł równowagi (vestibular sense) - zmysł informujący, dzięki wykorzystaniu siły ciążenia, o położeniu ciała względem środowiska zewnętrznego; wskazuje, jak ciało - zwłaszcza głowa - jest ukierunkowane w stosunku do siły przyciągania ziemskiego. Receptorami dla tej info są cienkie włoski znajdujące się w wypełnionych płynem torebkach i kanalikach w uchu wewn. Włoski zginają się, gdy płyn porusza się i wywiera na nie nacisk, kiedy szybko odwracasz głowę. Woreczek i łagiewka informują cię o przyspieszeniu lub zwolnieniu ruchu w linii prostej. Trzy kanały, zwane przewodami półkolistymi, są ułożone względem siebie pod kątem prostymi tym samym mogą przekazywać info o ruchu w dowolnych kierunku, info o tym, jak porusza się twoja głowa. Zmysł kinestetyczny - zmysł rejestrujący pozycje ciała oraz ruchy jego części względem siebie; dwa źródła informacji kinestetycznej: receptory w stawach reagują na nacisk towarzyszący różnym pozycjom kończyn oraz na zmiany siły nacisku towarzyszące ruchom stawów. Receptory w mięśniach i ścięgnach reagują na zmiany napięcia, które towarzysząca skracaniu się i wydłużaniu mięśni. - Za integrację oddzielnych sygnałów z włókien ciepła i włókien zimna odpowiada mózg, który monitoruje zmiany w temperaturze otoczenia. BÓL Ból - reakcja organizmu na nieprzyjemne bodźce, które są wystarczająco silne, by zagrozić zniszczeniem tkanki lub ją zniszczyć. Tkanki tamy (gate-control theory) - teoria modulacji bólu, która głosi, że niektóre komórki w rdzeniu przedłużonym działają jak tama, przerywając i blokując pewne sygnały bólowe i dopuszczając do mózgu tylko niektóre z nich (Ronald Melzack). (Pocierając skórę wokół miejsca uderzenia, wysyłasz do rdzenia kręgowego sygnały hamujące - “zamknąć tamy”. Także sygnały wysyłane przez mózg w dół mogą spowodować zamykanie tam. Jeśli, np. telefon dotyczył ważnych spraw, mózg zamyka tamy, aby w rozmowie nie przeszkadzał ból. W ostatnich latach Melzeck zaproponował nową neuromatrycową teorię bólu, która uwzględnia fakt, że ludzie często doświadczają bólu bez przyczyn ﬁzycznych lub z ich niewielkim udziałem (aktywność mózgu). Sieć włókien zmysłu bólu pokrywa prawie całe ciało. Peryferyjne włókna nerwowe wysyłają sygnały bólowe do OUN przez dwa szlaki: szybko przewodzące włókna nerwowe pokryte mieliną oraz wolniejsze, mniejsze włókna nerwowe pozbawione otoczki mielinowej. Impulsy, rozpoczynające się w rdzeniu kręgowym, są przekazywane do wzgórza, a następnie do kory mózgowej, gdzie identyﬁkowana jest lokalizacja i intensywność bólu. - Uwalnianie endorﬁn przez mózg kontroluje doznawanie bólu. - Czynniki wielkości odczuwanego bólu, inne niż stymulacja ﬁzyczna: reakcje emocjonalne, kontekst, interpretacja sytuacji przez podmiot. PROCESY ORGANIZUJĄCE PERCEPCJĘ dają spójność percepcyjną. Uwaga - stan koncentracji świadomości na pewnym obszarze informacji dostępnych percepcji. Selekcja ukierunkowana na cel (goal-directed selection) - czynnik determinujący wybieranie przez ludzi do dalszego przetwarzania tylko części napływających bodźców sensorycznych; odzwierciedla dokonane wybory jako funkcję celów jednostki. Pochwycenie przez bodziec (stimulus driven capture) - czynnik określający, dlaczego ludzie wybierają i przetwarzają tylko część bodźców sensorycznych; pojawia się, kiedy cechy bodźców - obiektów znajdujących się w otoczeniu - automatycznie przyciągają uwagę, niezależnie od konkretnych celów osoby jej postrzegającej. Zasady grupowania percepcyjnego Psychologia Gestalt, psychologia postaci - szkoła psychologiczna głosząca, że zjawiska psychiczne można zrozumieć jedynie wtedy, gdy traktuje się je jako zorganizowane, ustrukturowane całości, a nie rozproszone zbiory pierwotnych elementów percepcyjnych. 1. Prawo bliskości 2. Prawo podobieństwa 3. Prawo ciągłości 4. Prawo domykania 5. Prawo wspólnego losu Integracja przestrzenna i czasowa To, co postrzega się w określonym czasie, stanowi często ograniczony zakres szerszego świata wizualnego, rozciągającego się we wszystkich kierunkach, aż do niedostrzegalnych obszarów otoczenia. Aby mieć pełny obraz tego, co jest wokół, człowiek musi łączyć informację z ﬁksacji na różnych wymiarach przestrzennych - dokonywać integracji przestrzennej - i w różnych punktach w czasie - dokonywać integracji czasowej. Percepcji ruchu Zjawisko ﬁ (phi phenomenon) - najprostsza forma pozornego ruchu; złudzenie ruchu, w którym jeden lub więcej nieruchomych punktów świetlnych kolejno zapala się i gaśnie, tworząc wrażenie jednego poruszającego się punktu świetlnego. Percepcja głębi Dwuoczne wskazówki głębi (binocular depth cues_ - wskazówki głębi, które wykorzystują informację z obu oczu. Rozbieżność dwuoczna (retinal disparity) - przemieszczenie pomiędzy pozycjami poziomymi obrazu danego obiektu z obu oczu. Zbieżność (convergence) - stopień, w jakim oczy zbiegają się do wewnątrz, w kierunku nosa, w czasie ﬁksacji wzroku na obiekcie. Paralaksa ruchowa - źródło informacji na temat głębi, w którym względne odległości obiektów od obserwatora określają zakres i kierunek ich względnego ruchu na obrazie siatkówkowym. Głębia - odległość obserwatora od obiektu. Jednooczne wskazówki głębi - wskazówki głębi, które wykorzystują informację pochodzącą tylko z jednego oka. Układ wzrokowy wykorzystuje wskazówki - takie jak zróżnicowany ruch, nakładanie się i względna wielkość, automatycznie - bez angażowania świadomości do złożonego przetwarzania, które umożliwia percepcję głębi w trójwymiarowym otoczeniu. Stałość percepcyjna (perceptual constancy) - zdolność do utrzymywania niezmiennego postrzegania obiektu pomimo zmienności jego obrazu na siatkówce. Stałość wielkości - zdolność postrzegania rzeczywistej wielkości obiektu mimo zmian wielkości jego obrazu na siatkówce. Stałość kształtu - zdolność postrzegania prawdziwego kształtu obiektu mimo zmian kształtu jego obrazu na siatkówce. Stałość jasności - tendencja do postrzegania białości, szarości lub czerni obiektów jako stałych, przy zmieniającym się natężeniu oświetlenia. Złudzenie - doświadczenie zestawu bodźców w oczywisty sposób nieprawidłowe, ale doznawane także przez inne osoby znajdujące się w tym samym otoczeniu percepcyjnym. Przetwarzanie typu dół-góra (bottom-up processing) - analizy percepcyjne opierające się na danych zmysłowych dostępnych w otoczeniu; wyniki analiz są przekazywane do mózgu w celu utworzenia bardziej abstrakcyjnych reprezentacji. Przetwarzanie typu góra-dół (top-down processing) - procesy postrzegania, w których informacje czerpane z dawnych doświadczeń, wiedzy, oczekiwań, motywacji i wykształcenia wpływają na sposób interpretacji i klasyﬁkacji postrzeganego problemu. Dwuznaczność - właściwość obiektów percepcji, które mogą posiadać więcej niż jedną interpretację. Kontekst przestrzenny i czasowy, w którym rozpoznajemy obiekty, dostarcza ważnego źródła informacji, gdyż na podstawie kontekstu formułujemy oczekiwania na temat obiektów, które możemy spotkać w pobliżu, lub których nie powinniśmy tam spotkać. Nastawienie - czasowa gotowość do postrzegania lub reagowania na bodziec w określony sposób. I. Nastawienie motoryczne - gotowość do wykonania szybkiej, przygotowanej reakcji. II. Nastawienie umysłowe - gotowość do radzenia sobie z daną sytuacją. III. Nastawienie percepcyjne - gotowość do wykrywania określonego bodźca w danym kontekście. ROZDZIAŁ 5 PSYCHIKA, ŚWIADOMOŚĆ I ODMIENNE STANY ŚWIADOMOŚCI Świadomość - stan, w którym jednostka zdaje sobie sprawę ze swoich zjawisk wewnętrznych i zjawisk zachodzących w środowisku zewnętrznym; poczucie Ja (sense of self) jest wynikiem właśnie tego doświadczenia, polegającego na obserwowaniu siebie. Różne czynności psychiczne tworzą w sumie treść świadomości - wszelkie doznania, z których świadomie zdajemy sobie sprawę w danym momencie. Nieświadome (nonconscious) - zwykle niedostępne dla świadomości czy pamięci; czasami niektóre zwykle nieświadome czynności można uczynić świadomymi: postanawiam, że będę sprawował kontrolę nad moim sposobem oddychania. Kontrola nad oddychaniem, reguły gramatyczne ojczystego języka, przetwarzanie danych językowych, nieświadome procesy językowe wykorzystują dodatkowe konteksty, regulacja ciśnienia krwi - nieświadome Wspomnienia przedświadome (preconscious memory) - wspomnienie, które obecnie nie jest świadome, lecz łatwo można je przywołać do świadomości, kiedy jest potrzebne; wspomnienia dostępne świadomości dopiero wtedy, gdy coś zwróci na nie naszą uwagę. Bodźce, na których się koncentrujesz, w połączeniu ze wzbudzanymi przez nie wspomnieniami decydują w dużej mierze o tym, co jest dostępne w świadomości. Donald Broadbent (1958): umysł ma ograniczoną zdolność złożonego przetwarzania. Wg niego, przetwarzanie przez ludzi niezauważanych bodźców nie osiąga punktu, w którym potraﬁą oni zidentyﬁkować te bodźce. Nieświadomość: zwykle uznajesz istnienie informacji nieświadomych wtedy, gdy nie możesz wyjaśnić jakiegoś zachowania działaniem czynników, które podczas tego zachowania były obecne w świadomości. Pierwszą teorię mechanizmów nieświadomych stworzył Freud, który dowodził, że pewnie doświadczenie życiowe - traumatyczne i zakazane pragnienia - są wystarczająco zagrażające, aby pewne szczególne procesy psychiczne usunęły je trwale ze świadomości. Freud był przekonany, że choć treść niemożliwych do zaakceptowania myśli czy motywów zostaje wyparta - wyrzucona ze świadomości - to jednak związane z tymi myślami silne uczucia pozostają i wywierają wpływ na zachowanie. BADANIE TREŚCI ŚWIADOMOŚCI Procedura introspekcji Wundta i Titchenera: uczestników prosi się, aby głośno komentowali wykonywanie różnych złożonych zadań. Mają oni jak najbardziej szczegółowo opisać ciąg myśli, których doświadczają podczas wykonywania tych zadań. Relacje uczestników - protokoły głośnego myślenia - służą do udokumentowania strategii umysłowych oraz sposobów reprezentowania wiedzy stosowanych w celu wykonania zadania. W metodzie pobierania próbek doświadczenia badani dostarczają informacji o swoich myślach i uczuciach w trakcie normalnego, codziennego życia. Uczestnicy często noszą przy sobie urządzenia, które sygnalizują im, kiedy powinni zdać sobie sprawę z treści swej świadomości. FUNKCJE ŚWIADOMOŚCI KORZYŚCI ZE ŚWIADOMOŚCI Świadomość człowieka ukształtowała się w rywalizacji z najbardziej wrogą siłą w jego ewolucyjnym środowisku - z innymi ludźmi. Dobór naturalny faworyzował tych, którzy potraﬁli myśleć, planować i wyobrażać sobie inne możliwe sytuacje, co mogło sprzyjać zarówno kształtowaniu się więzi z krewnymi, jak i zwyciężaniu w walce z przeciwnikami. Ci, którzy wytworzyli język i narzędzia, zdobyli “główną nagrodę” - przetrwanie najlepiej dostosowanego umysłu - i, na szczęście, przekazali ją nam. Pomoc w przetrwaniu - zwykle masz do czynienia z przeciążeniem informacją sensoryczną. Tę ogromną ilość informacji, atakującą nasze receptory, William James określił jako “kwitnący, brzęczący chaos”, napastujący nas ze wszystkich stron. Świadomość pomaga nam przystosować się do środowiska, nadając sens tej “obﬁtości chaosu” na trzy sposoby: 1. Świadomość redukuje dopływ bodźców, ograniczając to, co zauważasz i na czym się koncentrujesz (ograniczająca funkcja świadomości). Świadomość pomaga zignorować wiele informacji, niezwiązanych z bezpośrednimi celami i zamiarami. 2. Selektywne przechowywanie - świadomość pozwala ci selektywnie przechować - przekazać do pamięci - te informacje, które chcesz w przyszłości analizować, interpretować i uwzględniać w swym działaniu; świadomość pozwala klasyﬁkować zdarzenia i doświadczenia pod kątem twoich osobistych potrzeb jako istotne i nieistotne, przez wybieranie jednych i ignorowanie innych. 3. Trzecia funkcja mózgu powoduje, że zastanawiasz się, myślisz, rozważasz alternatywy oparte na uzyskanej w przeszłości wiedzy i wyobrażasz sobie różne konsekwencje. Ta funkcja planowania umożliwia ci tłumienie silnych pragnień, gdy są one sprzeczne z zasadami moralnymi, etycznymi lub celami praktycznymi; ponieważ świadomość daje szeroką perspektywę czasową obejmującą potencjalne działania, możesz przywoływać wiedzę o przeszłości i oczekiwania dotyczące przyszłości, które łącznie wpływają na twoje aktualne decyzje; świadomość daje wielkie możliwości właściwego, elastycznego reagowania na zmieniające się potrzeby życia. Osobiste i kulturowe modele rzeczywistości Nie ma dwóch osób, które interpretowałyby daną sytuację w dokładnie taki sam sposób (Higgins i Pittman, 2008). Twój osobisty model rzeczywistości to twoja, jedyna w swoim rodzaju, interpretacja aktualnej sytuacji, oparta na posiadanej wiedzy ogólnej, pamięci przeszłych doświadczeń, aktualnych potrzebach, wartościach, przekonaniach oraz przyszłych celach. Kiedy twój osobisty model rzeczywistości pozostaje względnie stały, twoje poczucie własnego Ja ma zapewnioną ciągłość w czasie. Kulturowe modele rzeczywistości są to sposoby myślenia o świecie podzielane przez większość członków określonej grupy ludzi. Kiedy członek jakiejś społeczności wytwarza osobisty model rzeczywistości, który jest zgodny z modelem kulturowym, jego model osobisty zostaje potwierdzony przez kulturę, a jednocześnie sam potwierdza model kulturowy. BADANIE FUNKCJI ŚWIADOMOŚCI W wielu funkcjach świadomości wchodzą w grę utajone (implicit) porównania z tym, co pozostaje nieświadome. Procesy świadome często wpływają na proces nieświadome lub podlegają ich wpływowi. Aby badań funkcje świadomości, często przeprowadza się badania, które demonstrują różne wytwory procesów świadomych i nieświadomych (McGovern i Baars, 2007). Podejmowanie decyzji - w zależności, z którego systemu procesów (nieświadomych/świadomych) ludzie korzystają, ich reakcje mogą być zupełnie różne. Ustalanie, które z wielu zadań, jakie wykonujesz codziennie, wymagają świadomej interwencji. SEN I MARZENIA SENNE Rytmy dobowe (circadian rhythm) - stały wzorzec cyklicznej aktywności organizmu, zwykle trwający 24-25 godzin, zdeterminowany przez wewnętrzny zegar biologiczny. Bez korekcyjnych oddziaływań zewnętrznych sygnałów czasowych, wewnętrzny “regulator czynności rytmicznych” (pacemaker) ustawia cykl trwający 24 godz. I 18 min (Czeisler i in., 1999). Kontakt ze światłem słonecznym pomaga dokonywać niewielkiej korekty do cyklu 24-godzinnego. Ludzi można podzielić na chronotypy wg preferowanych przez nich wzorców snu i czuwania. CYKLE SNU Szybkie ruchy gałek ocznych, REM (REM - rapid eye movement) - behawioralna oznaka fazy snu, w trakcie której osoba zwykle doświadcza aktywności umysłowej w postaci marzeń sennych. Sen nie-REM, NREM - faza snu, w czasie której u osoby śpiącej nie występują ruchy gałek ocznych; mniejsza aktywność w postani marzeń sennych niż sen w fazie REM. W 1937 roku zastosowano technologię rejestrowania aktywności elektrycznej mózgu (tzw. Fal mózgowych) człowieka w postaci elektroencefalogramu (EEG). Badacze odkryli, że fale mózgowe człowieka zmieniają swój kształt z chwilą zaśnięcia i wykazują dalsze systematyczne, przewidywalne zmiany w ciągu całego okresu snu. NREM - 90 minut, REM - 10 minut. W ciągu nocnego snu przechodzisz przez ten 100-minutowy cykl cztery do sześciu razy. W każdym kolejnym cyklu okres, podczas którego jesteś pogrążony w głębokim śnie (fazy 3 i 4) staje się krótszy, a czas REM wydłuża się. Dlaczego śpimy? - Sen NREM - ochrona i regeneracja organizmu; naprawa komórek mózgowych; - Sen REM - gdybyś został pozbawiony snu REM przez jedną noc, to następnej nocy miałbyś tego snu więcej niż zwykle; wydaje się, że w okresie niemowlęctwa aktywność mózgowa, która jest zgodna z deﬁnicją snu REM jest niezbędna do rozwoju normalnej funkcji systemu wzrokowego i być może innych systemów sensorycznych i motorycznych (Siegel, 2005); REM a uczenie się i pamięć. REM stwarza warunki, w których mózg utrwala swoje osiągnięcia w uczeniu się nowych zadań. - Badacze wykazali, że wykonanie pewnych zadań charakteryzują przyrosty w fazach 3 i 4 snu na początku nocy i w śnie REM pod koniec nocy. ZABURZENIA SNU Bezsenność - chroniczna niezdolność do normalnego spania, przejawiająca się trudnościami z zasypianiem, częstym budzeniem się, niezdolnością do ponownego zaśnięcia oraz wczesnym budzeniem się rano; złożone zaburzeni, spowodowane przez wiele różnych czynników - psychologicznych, środowiskowych, biologicznych. Kiedy ludzie sypiają normalnie, a twierdzą, że cierpią na bezsenność - bezsenność subiektywna. Narkolepsja - zaburzenie snu - nieodparty przymus zasypiania w ciągu dnia; często towarzyszy jej katapleksja - zwiotczenie mięśni i utrata kontroli nad mięśniami pod wpływem pobudzenia emocjonalnego. Narkoleptycy, kiedy zasypiają, prawie natychmiast przechodzą do REM - doświadczają oni żywych obrazów sennych, a niekiedy przerażających halucynacji. Bezdech w czasie snu (sleep apnea) - zaburzenie snu, spowodowane zamknięciem górnych dróg oddechowych - dana osoba przestaje oddychać podczas snu. Gdy to się zdarzy, poziom tlenu we krwi spada i wydzielane są hormony sygnalizujące stan alarmowy, co powoduje, że śpiący budzi się i znów zaczyna oddychać. Somnambulizm - zaburzenie, które powoduje, że osoba śpiąca wstaje z łóżka i chodzi, mimo że nadal śpi; sennowłóctwo (faza NREM, pobudzenie związane z ruchami ciała i mową). Koszmar senny - przerażający sen, który zwykle budzi osobę śpiącą. Lęki nocne (sleep terrors) - epizody, w których osoba śpiąca budzi się nagle w stanie skrajnego pobudzenia i panicznego lęku. Zwykle w fazie NREM, w pierwszej trzeciej części nocnego snu. MARZENIA SENNE: TEATR PSYCHIKI Wiele badań nad marzeniami sennymi rozpoczyna się w laboratoriach snu, gdzie eksperymentatorzy mogą monitorować u osób śpiących występowanie REM i NREM. Marzenia senne w NREM (54% przebudzeń) rzadziej przyjmują postać opowieści o treściach angażujących emocjonalnie. Są bardziej podobne do myśli występujących w dzień i zawierają mniej wyobrażeń sensorycznych. FREUDOWSKA ANALIZA MARZEŃ SENNYCH Treść utajniona - ukryte znaczenie marzenia sennego. Treść jawna - powierzchowna treść marzenia sennego, którą uważa się za maskującą prawdziwe znaczenie snu. Praca marzenia sennego - proces, podczas którego wewnętrzna cenzura przekształca utajoną treść marzenia sennego w treść jawną. Freud marzenia senne nazywał “przemijającymi psychozami” i modelami “pojawiającego się co noc szaleństwa”, “królewską drogą do nieświadomości”. Freud uważał, że wszystkie marzenia senne są przykładami spełnienia pragnień (wish-fulﬁllment): wg niego sny ludzi pozwalają wyrażać silne, nieświadome pragnienia w ukrytej, symbolicznej formie. Pragnienia te pojawiają się w zamaskowanej postaci, ponieważ są siedliskiem zakazanych żądz, takich jak pożądanie seksualne odnoszące się do rodzica odmiennej płci. Tak więc dwie dynamiczne siły - pragnienie i cenzura - obrona przed pragnieniem. Treść jawna jest możliwą do zaakceptowania wersją opowieści; treść utajona reprezentuje wersję nie do przyjęcia ze względów społecznych lub osobistych, która jednak jest wersją prawdziwą, “nieokrojoną”. Wg Freuda interpretacja marzeń sennych wymaga przejścia od treści jawnej do utajonej. Współczesne badania nad marzeniami sennymi przynoszą sprzeczne wyniki z poglądem, że treść jest wytworem przypadkowych sygnałów. Badania z zastosowaniem obrazowania mózgowego sugerują, że hipokamp - struktura mózgowa, która ma duże znaczenie dla nabywania pewnych typów wspomnień - jest aktywny w REM. Inna struktura mózgowa, która odgrywa ważną rolę we wspomnieniach emocjonalnych - ciała migdałowate - także jest dość aktywna w REM. Takie głębsze zrozumienie ﬁzjologicznych aspektów marzeń sennych dostarcza poparcia dla twierdzenia, że jedną z funkcji snu jest “[..] połączenie niedawnych doświadczeń jednostek z ubiegłych paru dni z ich celami, pragnieniami i problemami”. ZMIENIONE STANY ŚWIADOMOŚCI Teoria przytomnych snów (theory of lucid dreaming) - teoria głosząca, że zdawanie sobie sprawy, że się śni jest wyuczalną umiejętnością, która umożliwia osobom śniącym wpływanie na kierunek i treść snów. Hipnoza - zmieniony stan świadomości, charakteryzujący się głębokim odprężeniem, podatnością na sugestię oraz zmianami percepcji, pamięci, motywacji i samokontroli. Badacze nie są zgodni co do tego, jakie mechanizmy psychologiczne stanowią podłoże hipnozy. Trans? Stan zwiększonej motywacji? Typ odgrywania roli społecznej, rodzaj reakcji placebo, wynikającej z dążenia do spełnienia oczekiwań hipnotyzera? Podatność na hipnozę - stopień podatności jednostki na standardową sugestię hipnotyczną. 1. Krok hipnozy: indukcja hipnotyczna - minimalizacja wpływu czynników odwracających uwagę i koncentracja na sugerowanych bodźcach. Skłanianie do uwierzenie, że wkrótce wejdą w szczególny stan świadomości. (sugerowanie do wyobrażenia sobie pewnych doznań lub zdarzeń i reakcji. Sugestie nakłaniające do głębokiej relaksacji lub indukcja aktywna - wyobrażanie sobie, że uprawia się jogging lub jedzie na rowerze). Podatność - zdolność do zaabsorbowania - czyli predyspozycja do tego, żeby być mocno pochłoniętym doznaniami wyobrażeniowymi i sensorycznymi. Eksperymenty wykazują zdolność hipnozy do redukowania bólu. Zmniejsza się psychiczne oddziaływanie - antycypację i strach. Medytacja - forma zmiany świadomości, mająca na celu zwiększenie wiedzy na temat siebie oraz poprawę dobrostanu poprzez poszerzenie samoświadomości; dążenie do osiągnięcia wewnętrznego skupienia na swym psychicznym i duchowym Ja. W czasie medytacji z uwagą ograniczoną osoba może skupić się na oddychaniu i regulować je, przyjmować pewne pozycji ciała, minimalizować zewnętrzną stymulacje, wytwarzać w swym umyśle określone obrazy lub oczyszczać umysł z wszelkich myśli. Podczas medytacji z uwagą pełną medytujący uczy się pozwalać myślom i wspomnieniom przepływać swobodnie przez umysł bez reagowania na nie. ŚRODKI ZMIENIAJĄCE PSYCHIKĘ - Zmieniające percepcję rzeczywistości, UZALEŻNIENIE I NAŁÓG Substancja psychoaktywna - substancja chemiczna, która wpływa na procesy psychiczne i zachowanie, czasowo zmieniając świadomość rzeczywistości. Gdy substancje te docierają do mózgu, oddziałują na receptory synaptyczne, blokując lub stymulując pewne reakcje. Tolerancja - zjawisko występujące w sytuacji ciągłego zażywania danego środka, w wyniku czego jednostka wymaga coraz większych dawek, by uzyskać taki sam efekt. Uzależnienie ﬁzjologiczne - proces, w wyniku którego organizm przystosowuje się do danego środka i uzależnia się od niego. Nałóg - stan, w którym organizm domaga się danego środka, aby funkcjonować bez ﬁzjologicznych i psychicznych reakcji na jego brak; często skutek tolerancji i uzależnienia. Uzależnienie psychiczne - potrzeba psychologiczna lub niepohamowane pragnienie zażycia danego środka. Środek halucynogenny (psychodeliczny) - środek, który zmienia procesy poznawcze i percepcyjne oraz powoduje halucynacje; zmienia świadomość wewnętrzną. Środki halucynogenne działają w mózgu, wpływając na wykorzystanie chemicznego neuroprzekaźnika - serotoniny. Halucynacje - fałszywe spostrzeżenia zmysłowe, pojawiające się pod nieobecność obiektywnie istniejącej stymulacji. Środki obniżające aktywność OUN - substancja psychoaktywna, która tłumi, czyli spowalnia, aktywność OUN. Hamuje lub zmniejsza przekazywanie impulsów nerwowych w OUN. Środki pobudzające - substancja psychoaktywna, która wywołuje pobudzenie i euforię. Środki te podnoszą w mózgu poziom neuroprzekaźników - takich jak norepinefryna, serotonina i dopamina. Stymulanty w mózgu uniemożliwiają działanie molekuł, które zwykle usuwają dopaminę z synaps. ROZDZIAŁ 6 UCZENIE SIĘ I ANALIZA ZACHOWANIA Uczenie się - proces oparty na doświadczeniu, który prowadzi do względnie trwałej zmiany zachowania lub potencjału zachowania. O uczeniu się świadczy poziom wykonania określonych działań. Często jednak to, co wykonujesz, nie ujawnia wszystkiego, czego się nauczyłeś. […] w takich przypadkach uzyskałeś możliwość (potencjał) zmiany zachowania, ponieważ przyswoiłeś sobie postawy i wartości, które mogą wpływać na to, jakiego rodzaju książki przeczytasz, lub w jaki sposób spędzasz wolny czas. Uczenie się a wykonanie (learning-performance distinction) - różnica między tym, co wyuczone, a tym, co przejawia się w zachowaniu zewnętrznym. Aby zmiana zachowania lub potencjału zachowania mogła być sklasyﬁkowana jako wyuczona, musi być względnie trwała i przejawiać się przy różnych okazjach. Habituacja - osłabienie reakcji behawioralnej, kiedy bodziec jest podawany wielokrotnie. Habituacja pomaga ci skupić uwagę na nowych zdarzeniach w twoim środowisku - nie zużywasz wysiłku behawioralnego na wielokrotne reagowanie na stare bodźce. Uwrażliwienie - zwiększenie siły reakcji behawioralnej, kiedy bodziec jest podawany wielokrotnie; na przykład doświadczanie tego samego bolesnego bodźca kilkakrotnie w krótkich odstępach czasu. John Watson (behawioryzm): introspekcja nie jest właściwą metodą badania zachowania, ponieważ jest zbyt subiektywna - dające się obserwować zachowanie jest. Burrhus Frederic Skinner: zjawiska psychiczne, takie jak myśli i wyobrażenia, nie są przyczynami zachowania. Są to raczej przykłady zachowania, które jest spowodowane przez bodźce środowiskowe. Subiektywnych uczuć nie można bezpośrednio zaobserwować ani zmierzyć. Analiza zachowania - dziedzina psychologii, która koncentruje się na środowiskowych wyznacznikach uczenia się i zachowania. Analitycy zachowania starają się wykrywać w uczeniu się takie prawidłowości, które są uniwersalne, występują w porównywalnych sytuacjach zarówno u ludzi, jak i u wszystkich gatunków zwierząt. Warunkowanie klasyczne - typ uczenia się, w którym zachowanie (reakcja warunkowa) jest wywoływane przez obojętny bodziec (bodziec warunkowy), który zyskuje tę zdolność poprzez skojarzenie go z bodźcem istotnym biologicznie (bodźcem bezwarunkowym). Np. twój organizm uczy się wytwarzać reakcję ﬁzjologiczną (szybkie bicie serca), kiedy jedno zdarzenie środowiskowe (np. przerażająca muzyka) skojarzone jest z innym (przerażającymi obrazami). ZADZIWIAJĄCA OBSERWACJA PAWŁOWA Odruch - niewyuczona reakcja wywoływana przez specyﬁczne bodźce, które mają znaczenie biologiczne dla organizmu. Bodziec bezwarunkowy, Sb (UCS - unconditioned stimulus) - w warunkowaniu klasycznym bodziec, który wywołuje reakcję bezwarunkową. Reakcja bezwarunkowa, Rb (UCR - unconditioned response) - w warunkowaniu klasycznym reakcja wywoływana przez bodziec bezwarunkowy bez uprzedniego ćwiczenia lub uczenia się. Bodziec warunkowy, Sw (CS) - w warunkowaniu klasycznym bodziec uprzednio obojętny, który zaczyna wywoływać reakcję warunkową. Reakcja warunkowa, Rw (Rw) - w warunkowaniu klasycznym reakcja wywoływana przez bodziec uprzednio obojętny, która pojawia się w rezultacie powiązania bodźca obojętnego z bodźcem warunkowym. Nabywanie (acquisition) - etap w eksperymencie nad warunkowaniem klasycznym, w którym reakcja warunkowa jest po raz pierwszy wywoływana przez bodziec warunkowy. Wygaszanie - w warunkowaniu osłabienie związku warunkowego pod nieobecność bodźca wzmacniającego lub bezwarunkowego. Samorzutne odnowienie - ponowne pojawienie się wygaszonej reakcji warunkowej po okresie odpoczynku. Generalizacja bodźca - automatyczne rozszerzenie reakcji warunkowej na bodźce podobne, które przedtem nie były kojarzone z bodźcem bezwarunkowym. gdy mierzymy siłę reakcji na kolejne bodźce, coraz mniej podobne do pierwotnego, otrzymujemy tzw. gradient generalizacji (czyli nachylenie). Najczęściej stosowany typ warunkowania, nazywany warunkowaniem następczym, polega na tym, że Sw pojawia się przed Sb i trwa przynajmniej do podania tego ostatniego. W warunkowaniu śladowym Sw przestaje działać tuż przez podaniem Sb. W warunkowaniu równoczesnym Sw i Sb podaje się w tym samym czasie. W warunkowaniu wstecznym Sw następuje po Sb. Aby nastąpiło warunkowanie klasyczne, oprócz styczności Sw i Sb w czasie, Sw musi także w sposób niezawodny zapowiadać pojawienie się Sb. Ostatnie wymaganie - wartość informacyjna w danym środowisku (warunkowanie przebiega najszybciej wtedy, kiedy Sw różni się wyraźnie od wielu innych bodźców, które mogą być także obecne w danym środowisku. Bodziec będzie więc tym łatwiejszy do zauważenia, im jest silniejszy i im bardziej kontrastuje z innymi bodźcami). Różnicowanie bodźców - proces warunkowania, w którym organizm uczy się reagować odmiennie na bodźce różniące się na pewnym wymiarze bodźca warunkowego. ZASTOSOWANIE WARUNKOWANIA KLASYCZNEGO Emocje i preferencje Na przykład uwarunkowany strach; ﬁlm i muzyka grozy; przypływ dobrych uczuć, kiedy wracasz do jakiegoś znajomego miejsca. Uczenie się być narkomanem Reakcja organizmu na wstrzyknięcie narkotyku - warunkowanie klasyczne. WARUNKOWANIE SPRAWCZE: UCZENIE SIĘ O KONSEKWENCJACH PRAWO EFEKTU Wytworzenie skojarzenia między bodźcami działającymi w danej sytuacji - związek bodziec— reakcja (S—R) - metodą prób i błędów. Wystąpienie w przyszłości reakcji, po której następują satysfakcjonujące konsekwencje, staje się bardziej prawdopodobne, zaś reakcji, po której następują niezadowalające konsekwencje, mnie prawdopodobne. EKSPERYMENTALNA ANALIZA ZACHOWANIA “w nauce o zachowaniu naturalnymi danymi są wielkości prawdopodobieństwa, że określone elementy zachowania wystąpią w określonym czasie. Analiza eksperymentalna rozpatruje to prawdopodobieństwo w kategoriach częstości lub tempa reagowania […]. Ma za zadanie wykrycie wszystkich zmiennych, których funkcją jest prawdopodobieństwo reakcji” (Skinner, 1966). Terminem zachowanie sprawcze (operant) określa się każde zachowanie, które jest przejawiane (wytwarzane) przez dany organizm i może być scharakteryzowane w kategoriach dających się zaobserwować efektów jego wpływu na środowisko. Sprawcze = wpływające = oddziałujące na środowisko. Zachowania sprawcze, w odróżnieniu od zachowań uwarunkowanych klasycznie, nie są wywoływane przez określone bodźce. Prawdopodobieństwo, że określone zachowania wystąpią w przyszłości, można zwiększyć lub zmniejszyć, manipulując wpływem, jaki mają one na środowisko (konsekwencja w danym środowisku). Jeśli np. Gaworzenie niemowlęcia powoduje pożądany kontakt z rodzicami, to niemowlę w przyszłości będzie gaworzyć częściej. Skinner zbudował przyrząd zwany komorą sprawczą, umożliwiający manipulowanie konsekwencjami zachowania. W wielu eksperymentach nad warunkowaniem sprawczym miarą uczenia się jest liczba określonych zachowań, które osobnik wykonuje w jednostce czasu. Badacze rejestrują uk≥ład i ogólną liczbę zachowań przejawianych w trakcie eksperymentu. Ta metodologia umożliwiła Skinnerowi badanie wpływu zbieżności między zachowaniem a wzmocnieniem na zachowanie zwierząt. ZBIEŻNOŚCI MIĘDZY ZACHOWANIEM A WZMOCNIENIEM Czynnik wzmacniający (reinforcer) - każdy bodziec, który zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia danej reakcji, gdy uczyni się go zbieżnym z tą reakcją. Wzmocnienie pozytywne (positive reinforcement) - prezentacja bodźca apetytywnego po zachowaniu, zwiększająca prawdopodobieństwo wystąpienia tego zachowania w przyszłości. Wzmocnienie negatywne - wycofanie bodźca awersyjnego po zachowaniu, co zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia tego zachowania w przyszłości. Warunkowanie ucieczki - forma uczenia się, w której organizm nabywa reakcję powodującą ustanie działania awersyjnego bodźca (otwieranie parasola podczas ulewy). Warunkowanie unikania - forma uczenia się, w której organizm nabywa reakcje pozwalające zapobiec awersyjnym bodźcom, zanim zaczną one działać (zapinanie pasa, aby uniknąć przykrego, awersyjnego dźwięku). Wygaszanie zachowania sprawczego (operant extinction) - sytuacja, w której zachowanie przestaje wywoływać przewidywalne konsekwencje, co powoduje jego powrót do poziomu sprzed warunkowania sprawczego. Zbieżność między zachowaniem a wzmocnieniem to stały związek między daną reakcją a zmianami w środowisku wywołanymi przez tę reakcję. Trzy klasy bodźców: I. Te, wobec których pozostajesz obojętny, II. Apetytywne, III. Awersyjne. KARANIE POZYTYWNE I NEGATYWNE Czynnik karzący (punisher) - każdy bodziec, który zmniejsza prawdopodobieństwo wystąpienia danej reakcji, gdy uczyni się go zbieżnym z reakcją. Karanie pozytywne - podanie bodźca awersyjnego po danym zachowaniu, zmniejszając prawdopodobieństwo wystąpienia tego zachowania. Karanie negatywne - usunięcie bodźca apetytywnego po danym zachowaniu, zmniejszające prawdopodobieństwo wystąpienia tego zachowania. BODŹCE DYSKRYMINACYJNE I GENERALIZACJA Bodziec dyskryminacyjny - bodziec, który działa jako zapowiedź wzmocnienia, sygnalizujący, kiedy określone zachowania przyniosą w rezultacie pozytywne wzmocnienie; dzięki skojarzeniom ze wzmacnianiem lub karaniem pewne bodźce poprzedzające specyﬁczną reakcję zaczynają stwarzać kontekst dla tego zachowania. “Bodziec dyskryminacyjny - zachowanie - konsekwencje”: Zbieżność trójczłonowa - mechanizm, dzięki któremu mechanizmy uczą się, że ich zachowanie będzie prawdopodobnie wywierało określony wpływ na otoczenie w obecności pewnych bodźców, a nie będzie wywierało tego wpływu w obecności innych bodźców. W badaniach nad wychowaniem dzieci przez rodziców stwierdzono, że nieświadome wzmacnianie jest jedną z przyczyn poważnych problemów z zachowaniem dzieci. Gerald Patterson i in. przedstawili model przymusu (coercion model) odnoszący się do zachowania antyspołecznego. Z obserwacji prowadzonych w rodzinach wynika, że dzieci są narażone na niebezpieczeństwo, gdy na ich drobne, niewłaściwe zachowania rodzice reagują pogróżkami, których potem nie spełniają. WŁAŚCIWOŚCI CZYNNIKÓW WZMACNIAJĄCYCH Pierwotny czynnik wzmacniający - czynnik wzmacniający zdeterminowany biologicznie, taki jak pokarm i woda. Warunkowy czynnik wzmacniający - w warunkowaniu klasycznym bodziec poprzednio obojętny, który stał się czynnikiem wzmacniającym. Wg teorii deprywacji reakcji, kiedy danemu organizmowi uniemożliwia się jakieś zachowania, wówczas stają się one zachowaniami preferowanymi, a zatem uzyskują właściwości wzmacniające. Dziecko pozbawione gry video (deprywacja) nauczy się odrabiać pracę domową (czynnik wzmacniający). ROZKŁADY WZMACNIANIA Rozkład wzmacniania - w warunkowaniu sprawczym plan podawania i wstrzymywania wzmocnień. Podział na rozkład stosunkowy (ratio schedule), po pewnej liczbie reakcji, albo rozkład interwałowy (interval schedule), po pierwszej reakcji, która wystąpiła po upływie określonego czasu. Efekt wzmacniania częściowego - zasada behawioralna, zgodnie z którą reakcje nabyte przy zastosowaniu wzmacniania częściowego są bardziej odporne na wygaszanie niż reakcje nabywane przy wzmacnianiu ciągłym. Rozkład wzmacniania wg stałych proporcji - rozkład wzmacniania, w którym czynnik wzmacniający podaje się po pierwszej reakcji pojawiającej się po wykonaniu pewnej ustalonej liczby reakcji. Rozkład wzmacniania wg zmiennych proporcji - rozkład wzmacniania, w którym czynnik wzmacniający podaje się po pierwszej reakcji pojawiającej się po zmiennej liczbie reakcji, której średnia jest z góry ustalona. Rozkład wzmacniania o stałych odstępach czasowych - rozkład wzmacniania, w którym czynnik wzmacniający podaje się po pierwszej reakcji pojawiającej się po upływie określonego czasu od poprzedniego wzmocnienia. Bezpośrednio po każdej wzmocnionej reakcji zwierzę wykonuje bardzo mało reakcji lub nie wykonuje ich wcale. Gdy zbliża się czas “wypłaty”, zwierzę reaguje coraz częściej. Rozkład wzmacniania o zmiennych odstępach czasowych - rozkład wzmacniania, w którym czynnik wzmacniający podaje się po pierwszej reakcji pojawiającej się po upływie od poprzedniego wzmocnienia odcinka czasu o zmiennej długości, przy czym przecięta długość tych odcinków jest z góry określona; umiarkowane, lecz stałe tempo reagowania. Wygaszanie jest stopniowe i znacznie wolniejsze niż przy zastosowaniu rozkładów o stałych odstępach czasowych. Kształtowanie zachowania za pomocą kolejnych przybliżeń - metoda behawioralna polegająca na wzmacnianiu tych reakcji, które stopniowo zbliżają się do reakcji pożądanej, a w końcu całkowicie jej odpowiadają. BIOLOGIA A UCZENIE SIĘ Biologiczne ograniczenia uczenia się - wszelkie ograniczenia zdolności uczenia się, które wynikają z genetycznego wyposażenia danego gatunku i mogą dotyczyć sensorycznych, behawioralnych lub poznawczych zdolności charakterystycznych dla osobników tego gatunku. Dryfowanie w kierunku instynktu - występująca w zachowaniu wyuczonym zwierząt tendencja do przechodzenia z czasem w zachowanie instynktowne (Breland i Breland). Zachowania tych zwierząt nie można wyjaśnić w kategoriach zwykłych zasad warunkowania sprawczego, lecz jest ono zrozumiałe, gdy uwzględni się specyﬁczne dla danego gatunku tendencje, wynikające z wrodzonego genotypu. Ta teoria dowodzi, że nie wszystkie aspekty uczenia się są pod kontrolą stosowanych przez eksperymentatorów czynników wzmacniających. Dokonywanie zmian w zachowaniu będzie łatwiejsze lub trudniejsze w zależności od normalnych, genetycznie zaprogramowanych reakcji zwierzęcia, jakie przejawia on w swoim środowisku. Warunkowanie będzie szczególnie skutecznie wtedy, gdy potraﬁsz ukształtować reakcję docelową jako istotną pod względem biologicznym (żetony skojarzone z nagrodą w postaci wody dla spragnionej świni). Uczenie się awersji do smaku - biologiczny mechanizm, dzięki któremu organizm w jednej próbie uczy się unikać pokarmu, po spożyciu którego zachorował. WPŁYW PROCESÓW POZNAWCZYCH NA UCZENIE SIĘ Proces poznawczy to każda czynność umysłowa, która wiąże się z tworzeniem reprezentacji (modeli umysłowych) i przetwarzaniem informacji (myślenie, zapamiętywanie, spostrzeganie, posługiwanie się mową). Badania porównawcze nad procesami poznawczymi - badania nad rozwojem zdolności poznawczych u różnych gatunków oraz nad ciągłością między zdolnościami zwierząt i ludzi. Mapa poznawcza - reprezentacja umysłowa przestrzeni ﬁzycznej (coś jak pamięć przestrzenna, przestrzenne mapy poznawcze). Edward C. Tolman (1886-1959): warunkowanie to coś więcej niż tylko tworzenie skojarzeń między zbiorami bodźców lub między reakcjami a czynnikami wzmacniającymi. Obejmuje ono także uczenie się i tworzenie reprezentacji pewnych aspektów ogólnego kontekstu zachowania. Funkcje map poznawczych: zwierzęta używają pamięci przestrzennej do: - Rozpoznawania i identyﬁkowania elementów swego środowiska. - Znajdowania w swoim środowisku ważnych obiektów stanowiących cele różnych zachowań. - Planowania swej drogi przez środowisko. UCZENIE SIĘ PRZEZ OBSERWACJĘ Proces uczenia się nowych reakcji przez obserwowanie zachowania innych (proces społecznego uczenia się) Ludzie mają zdolność uczenia się za pośrednictwem wzmocnienia zastępczego i kary zastępczej. Możesz posłużyć się swymi poznawczymi zdolnościami, pamięcią i rozumowaniem, żeby zmienić własne zachowania w świetle doświadczenia innych ludzi. Wielu zachowań — zarówno prospołecznych, jak i antyspołecznych — uczymy się poprzez obserwację modeli. Pytanie: jakie zmienne decydują o tym, które modele najczęściej wywierają na nas wpływ? (Bandura, 1977): - Uwaga - na modela i konsekwencje tego zachowania. - Przechowanie - obserwator musi przechować w pamięci reprezentację zachowania modela. - Odtwarzanie - obserwator musi mieć ﬁzyczną lub umysłową zdolność odtworzenia zachowania modela. - Motywacja - obserwator musi mieć powód, by odtwarzać zachowanie modela. ROZDZIAŁ 7 PAMIĘĆ Pamięć - zdolność umysłu do kodowania, przechowywania i wydobywania informacji. FUNKCJE PAMIĘCI - Jedna z ważniejszych funkcji pamięci polega na stwarzaniu świadomego dostępu do osobistej lub zbiorowej przeszłości. Jawne wykorzystywanie pamięci - świadome wysiłki mające na celu zakodowanie lub wydobycie informacji za pomocą procesów poznawczych. Utajone wykorzystywanie pamięci - dostępność informacji dzięki procesom poznawczym, przebiegających bez świadomych wysiłków w celu zakodowania lub wydobycia informacji. Pamięć deklaratywna - pamięć informacji, takich jak fakty i wydarzenia. Pamięć proceduralna - pamięć obejmująca procedury wykonywania czynności; sposób, w jaki umiejętności percepcyjne, poznawcze i ruchowe (motoryczne) są nabywane, przechowywane i zapamiętywane. Teorie pamięci proceduralnej najczęściej koncentrują się na przebiegu uczenia się, na tym, ile potrzeba uczenia się i w jakim czasie, aby nabyć daną umiejętność. W jaki sposób człowiek przechodzi od listy deklaratywnych twierdzeń na temat elementów jakiegoś działania do nieświadomego, automatycznego wykonywania danej aktywności? I dlaczego po nauczeniu się jakiejś umiejętności, często trudno jest wrócić do punktu wyjścia i mówić na temat elementów określonych działań. - Kompilowanie wiedzy - na skutek ćwiczenia jesteś w stanie wykonywać dłuższe sekwencje działań bez kontroli świadomości. Ale jednocześnie tracisz świadomy dostęp do zawartości tych skomplikowanych jednostek. PRZEGLĄD PROCESÓW PAMIĘCIOWYCH Kodowanie - proces, dzięki któremu w pamięci tworzy się reprezentacja umysłowa. Reprezentacja umysłowa zachowuje najważniejsze cechy minionych doświadczeń w taki sposób, że doświadczenia te stają się ponownie obecne. Przechowywanie - utrzymywanie w pamięci przez pewien czas zakodowanego materiału. Przechowywanie wymaga zarówno krótko-, jak i długotrwałych zmian w strukturze mózgu. Wydobywanie - odzyskiwanie informacji przechowywanej w pamięci. KRÓTKOTRWAŁE WYKORZYSTYWANIE PAMIĘCI Pamięć ikoniczna (efekt Sperlinga) - pamięć doznać wzrokowych, pozwalająca na przechowywanie dużych ilości informacji przez bardzo krótki czas. Możliwość dodatkowego “spojrzenia” na obrazek). Przykład pamięci sensorycznej: naukowcy sądzą, że każdy układ zmysłowy posiada magazyn pamięciowy, który przechowuje reprezentacje cech ﬁzycznych bodźców ze środowiska przez przynajmniej kilka sekund (Radvansky, 2006). Pamięć wzrokowa, ikona, trwa ok. 1/2 sek. Pamięć fotograﬁczna (wyobraźnia ejdetyczna) - zdolność odtwarzania szczegółów jakiegoś obrazu po czasie znacznie dłuższym niż trwa pamięć ikoniczna; ludzie ejdetycy odtwarzają obraz tak, jakby na niego patrzyli. Pamięć krótkotrwała (STM - short-term memory) - procesy pamięciowe związane z przechowywaniem informacji dotyczących nowych doświadczeń i wydobywaniem informacji z pamięci długotrwałej; pamięć krótkotrwała ma ograniczoną pojemność i bez powtarzania przechowuje informacje tylko przez krótki czas. Mechanizm do skupiania zasobów poznawczych w jakimś niewielkim zbiorze reprezentacji umysłowych. George Miller (1956) sformułował przypuszczenie, że 7 (+/-2) jest “magiczną liczbą”, która charakteryzuje osiągnięcia pamięciowe ludzi w przypadku list liter, słów, liczb czy też każdego rodzaju sensownych, znanych elementów. Kodowanie informacji w pamięci krótkotrwałej może być wzmocnione dzięki powtarzaniu i porcjowaniu: I. Powtarzanie (podtrzymujące) II. Porcjowanie (chunking) - proces polegający na zakodowaniu pojedynczych jednostek informacji na podstawie podobieństwa lub innej zasady organizującej, lub też na scalaniu ich w większe wzorce na podstawie informacji przechowywanej w pamięci długotrwałej (np. 1-9-8-4 skojarzone z 1984 George’a Orwella). Zakres pamięci zawsze może zostać znacznie powiększony, jeśli znajdziesz sposoby organizowania zbioru informacji w mniejsze porcje. Pamięć operacyjna (working memory) - zasoby pamięci wykorzystywane do wykonywania takich zadań, jak rozumowanie i rozumienie języka. Pamięć operacyjna dostarcza podstawy dla płynności myśli i działania; pozwala na utrzymywanie koncentracji uwagi na zadaniach do wykonania; pamięć operacyjna pomaga utrzymać psychologiczną teraźniejszość. To ona ustanawia kontekst dla nowych zdarzeń i wiąże oddzielne epizody w ciągłą historię. Alan Baddeley (Baddeley, 2002, 2003) udowodnił, że występują cztery elementy pamięci operacyjnej: I. Pętla fonologiczna - utrzymuje ona informację w formie słownej i manipuluje ją. II. Szkicownik wzrokowo-przestrzenny - utrzymuje informację wzrokową i przestrzenną i manipuluje nią (ile jest ławek w twojej klasie?) III. Centralny mechanizm wykonawczy - odpowiada on za kodowanie uwagi i koordynowanie informacji pochodzącej z pętli fonologicznej i szkicownika wzrokowo-przestrzennego. IV. Bufor epizodyczny - system magazynowania o ograniczonej pojemności, który pozostaje pod kontrolą centralnego mechanizmu wykonawczego. PAMIĘĆ DŁUGOTRWAŁA: KODOWANIE I WYDOBYWANIE INFORMACJI Pamięć długotrwała - procesy pamięciowe związane z przechowywaniem informacji, do których można mięć dostęp w dowolnym, późniejszym czasie. Pamięć długotrwała jest magazynem doświadczeń, umiejętności, słów, kategorii, zasad i ocen, które zostały przyswojone przez pamięć sensoryczną i krótkotrwałą. Twoja zdolność pamiętania będzie większa, gdy okoliczności, w jakich kodujesz informacje, będą dobrze dopasowane do okoliczności, w jakich próbujesz je przywołać z pamięci. Wskazówki do wydobywania - bodźce pochodzące z wewnątrz lub z zewnątrz, pomagające wydobyć informację z pamięci. Mogą być dostarczane z zewnątrz (pytania egzaminacyjne) lub generowane wewnętrznie. DWA TESTY PAMIĘCI JAWNEJ (sprawdzamy zawartość pamięci): Odtwarzanie - metoda wydobywania, w której wymaga się od jednostki reprodukcji wcześniej prezentowanej informacji. Prośba o odtworzenie: z jakich elementów składa się pamięć operacyjna? Rozpoznawanie - metoda wydobywania, w której wymaga się od jednostki rozpoznania bodźców, których doświadczyła wcześniej; odnosi się do uświadomienia sobie, że jakiś bodziec jest tym, który był widziany lub słyszany wcześniej. Interwał przechowania - okres, w trakcie którego powinieneś utrzymać informację w pamięci. PODZIAŁ PAMIĘCI DEKLARATYWNEJ: Pamięć epizodyczna - pamięć długotrwała wydarzeń autobiograﬁcznych oraz kontekstu, w którym zaistniały. Pamięć semantyczna - wspomnienia uogólnione, kategorialne, jak znaczenia słów i pojęć; te klasy informacji stają się możliwe do wydobywania bez odniesienia do licznych okoliczności czasowych i przestrzennych, w których były spotykane. Wspomnienie faktu takiego, jak nazwa stolicy Francji nie wymaga wskazówek do wydobywania, które odwoływałyby się do epizodycznych, pierwotnych kontekstów uczenia się, w których dane wspomnienia zostały nabyte. KONTEKST I KODOWANIE Szok kontekstowy - widzisz kogoś w tłumie i wiesz, że znasz tę osobę, ale nie wiesz skąd. W końcu przypominasz sobie. Trudność polegała na tym, iż nigdy wcześniej nie widziałeś tej osoby w tym kontekście. Specyﬁczność kodowania - zasada, wg której wydobywanie informacji z pamięci jest łatwiejsze, jeśli sygnały (kontekst) otrzymane w czasie przypominania sobie są zgodne z sygnałami (kontekstem) obecnymi podczas kodowania informacji. Efekt miejsca w szeregu - cecha wydobywania z pamięci, polegająca na tym, że początkowe i końcowe elementy listy są często lepiej odtwarzane niż elementy środkowe. Efekt pierwszeństwa - zjawisko polegające na lepszym pamiętaniu elementów występujących na początku listy. Efekt świeżości - zjawisko polegające na lepszym pamiętaniu elementów występujących na końcu listy. Dystynktowność kontekstowa - założenie, że zjawisko wpływu miejsca w szeregu może być modyﬁkowane przez kontekst i większą wyróżnialność doświadczenia przywoływanego z pamięci. To badanie (s.289) sugeruje, że standardowy efekt świeżości pojawia się dlatego, że kilka ostatnich elementów jest niejako automatycznie bardziej dystynktownych. Ta sama zasada może dotyczyć efektu pierwszeństwa - za każdym razem, gdy rozpoczynasz coś nowego, twoja aktywność ustanawia nowy kontekst. W tym nowym kontekście kilka pierwszych doświadczeń cechuje się szczególną dystynktownością. PROCESY KODOWANIA I WYDOBYWANIA INFORMACJI Koncepcja poziomów przetwarzania - teoria, która mówi, że im głębiej jest przetwarzana informacja, tym bardziej prawdopodobne jest jej przechowanie w pamięci. Jeżeli przetwarzanie angażuje więcej analiz, interpretacji, porównań i opracowywania, powinno prowadzić do lepszego zapamiętania. Procesy zachodzące w pamięci utajonej: Przetwarzanie dostosowane do transferu - pogląd, wg którego pamięć funkcjonuje najlepiej, gdy typ przetwarzania w trakcie kodowania jest podobny do typu procesów zachodzących w trakcie wydobywania informacji z pamięci. Torowanie - w przypadku pamięci utajonej, zwiększona łatwość zapamiętywania związana z uprzednią ekspozycją słowa lub sytuacji. (wyszukaj więcej info nt. torowania - torowanie głębokie/ płytkie). DLACZEGO ZAPOMINAMY? - np. gdy próbujesz przypomnieć sobie coś w odmiennym kontekście niż kontekst kodowania. Interferencja proaktywna - zjawisko polegające na tym, że wspomnienia z przeszłości utrudniają kodowanie i wydobywanie nowej info. Z jakiego innego powodu (niż ten wymieniony powyżej) mógłbyś zapomnieć imię, które znałeś tydzień temu? Na przykład nie nauczyłeś się tego imienia w izolacji. Zanim zapamiętałeś je, miałeś w pamięci wiele innych imion, po nauczeniu się go prawdopodobnie zapamiętałeś wiele nowych. Wspomnienia współzawodniczą ze sobą - interferują. Interferencja retroaktywna - zjawisko pamięciowe polegające na tym, że tworzenie się nowych wspomnień utrudnia przypominanie sobie wspomnień wcześniejszych. USPRAWNIANIE ZAPAMIĘTYWANIA INFO NIEZORGANIZOWANEJ Elaboratywne powtarzanie - technika służąca do poprawy pamięci przez wzbogacenie kodowania informacji. Założenie: kiedy powtarzasz info - gdy po raz pierwszy wprowadzasz ją do pamięci - dokonujesz opracowania, elaboracji materiału, aby wzbogacić kodowanie (np. wymyśl skojarzenie, które będzie mniej arbitralne: mysz-drzewo - stwórz obraz myszy wspinającej się na drzewo w poszukiwaniu sera; można stworzyć sobie obraz umysłowy. Wyobrażenie wzrokowe mogą wspomóc odtwarzanie, gdyż dostarczają równocześnie kodu werbalnego i obrazowego). - Pomaga uniknąć efektu następnego w kolejce - gdy ludzie są następni w kolejce do zabrania głosu, często nie potraﬁą przypomnieć sobie, co mówiła osoba bezpośrednio przed nimi. Aby zapobiec temu, stosuj powtarzanie elaboratywne. Utrzymuj uwagę na osobie przed tobą i wzbogać kodowanie np. jej imienia: Magda - ależ ona jest ładna. Mnemotechniki - strategie lub sposoby wykorzystujące znane wcześniej elementy w procesie kodowania informacji, mające na celu usprawnienie procesu późniejszego wydobywania info z pamięci. - To sposoby na kodowanie długich serii faktów za pomocą wiązania ich ze znaną i wcześniej zakodowaną info. - Dostarczają gotowych wskazówek do wydobywania, które pomagają zorganizować zbiór losowo dobranych informacji. - Zachęcają do wykorzystywania wyobrażeń wzrokowych. METAPAMIĘĆ - wiedza jawna lub utajona na temat zdolności pamięci oraz skutecznych strategii pamięciowych; samowiedza dotycząca pamięci. - Pytania na temat tego, jak działa twoja pamięć lub skąd wiesz, że przechowujesz w niej jakąś informację - są pytaniami dotyczącymi metapamięci. - Jednym z ważniejszych pytań tego zakresu było pytanie o to, kiedy i dlaczego poczucie pamiętania (feeling-of-knowing) - subiektywne przekonanie, że posiada się w pamięci daną informację - jest dokładne: - Hipoteza znajomości wskazówki sugeruje, że ludzie opierają swoje poczucie pamiętania na znajomości wskazówki do wydobywania - Hipoteza dostępności zakłada, że ludzie opierają swoje oceny na częściowej dostępności informacji w pamięci. STRUKTURY W PAMIĘCI DŁUGOTRWAŁEJ Struktury pamięciowe: - Jedna z zasadniczych funkcji pamięci polega na łączeniu podobnych doświadczeń, aby pozwolić ci na odkrywanie wzorców w twoich kontaktach ze środowiskiem. Umiejętność kategoryzowania indywidualnych doświadczeń - podejmowania wobec nich takiego samego działania lub nadawania im tej samej etykiety - stanowi jedną z podstawowych umiejętności istot myślących (Murphy, 2002). Umysłowe reprezentacje tworzonych kategorii są nazywane pojęciami. Pojęcia - umysłowe reprezentacje rodzajów lub kategorii obiektów i idei. Na przykład pojęcie pieska obejmuje zbiór reprezentacji umysłowych doświadczeń z psami, które małe dziecko zgromadziło w pamięci. Każde pojęcie reprezentuje swego rodzaju sumaryczną jednostkę twoich doświadczeń ze światem. Pojęcia nie występują w izolacji, często tworzą sensowne organizacje. Szeroka kategoria (zwierzę) ma kilka podkategorii (ptak, ryba), które z kolei obejmują egzemplarze (kanarek, struś, rekin, łosoś). Pojęcia są też powiązane z innymi rodzajami informacji (niektóre ptaki są jadalne, niektóre zagrożone wymarcie, inne symbolami narodowymi). W takich hierarchiach istnieje poziom, na którym ludzie najlepiej kategoryzują i myślą na temat obiektów - poziom podstawowy. Poziom podstawowy - poziom kategoryzacji w pamięci, z którego informacji może być najszybciej wydobyta i który jest używany w sposób najbardziej efektywny. Schematy - ogólne ramy pamięciowe lub zbiory wiadomości dotyczące przedmiotów, ludzi i sytuacji; porcje wiedzy kodujące generalizacje dotyczące struktury otoczenia. Schematy dla kuchni, łazienek, kierowców rajdowych, profesorów, itd. Schemat reprezentuje twoje “uśrednione” doświadczenia sytuacji, nie zawiera wszystkich jednostkowych szczegółów. Schematy nie są stałe, zmieniają się wraz ze zmianami sytuacji składających się na twoje żcyie. Schemat własnego Ja - struktura pamięciowa, która pozwala ci organizować informacje na twój własny temat. Korzystanie ze struktur pamięciowych: Zaproponowano dwie teorie opisujące to, jak ludzie wykorzystują pojęcia do kategoryzowania przedmiotów napotykanych w świecie: Ludzie kodują prototyp dla każdego pojęcia - przykład (egzemplarz) najbardziej reprezentatywny dla danej kategorii. Egzemplarz - reprezentant kategorii, z którym ludzie mieli kontakt. Teoria egzemplarzy zakłada, że rozpoznajemy przedmiot przez porównywanie go z egzemplarzami przechowywanymi w pamięci. ODTWARZANIE JAKO PROCES REKONSTRUKCJI Pamięć rekonstruktywna - proces integrowania informacji oparty na ogólnych typach przechowywanej wiedzy, przy braku specyﬁcznej reprezentacji pamięciowej (czy rok 1991 zawiera dzień 7 lipca?). W rekonstrukcjach występują zniekształcenia. Sir Frederic Bartlett (XXw.) opisał program badawczy, mający na celu pokazanie, jak wcześniejsza wiedza wpływa na sposób zapamiętywania nowej informacji. Bartlett: próby odtwarzania opowiadania prezentowane przez badanych studentów często odbiegały od oryginału. Opisał on występowanie zniekształceń wynikających z trzech rodzajów procesów: I. Wyrównywanie - upraszczanie opowiadania. II. Wyostrzanie - podkreślanie i nadmierne akcentowanie niektórych szczegółów. III. Asymilowanie - zmienianie szczegółów, aby lepiej pasowały do doświadczeń czy wiedzy czytelnika. Psychologowie wykazali także, że luzie czasami wierzą, iż rzeczywiście wykonywali jakąś czynność, która naprawdę działa się tylko w ich wyobraźni (muszę wziąć tabletkę - wyobrażam to sobie - i potem, nawet jeśli nie wzięłam, wydaje mi się inaczej). Wspomnienia ﬂeszowe - wspomnienia żywe i bogate w szczegóły, powstające w reakcji na zdarzenie osobiste lub publiczne, które ma duże znaczenie emocjonalne. Jeśli chodzi o zdarzenia publiczne - zawartość wspomnień ﬂeszowych odzwierciedla to, jak ludzie dowiedzieli się o zdarzeniu (media - większa liczba faktów, jedna osoba - mniejsza liczba faktów). Stwierdzono jednak pewną różnicę w tym badaniu: w odniesieniu do wspomnień ﬂeszowych badani byli bardziej przekonani o ich wierności niż w przypadku wspomnień zdarzeń codziennych. Pamięć świadków naocznych - To, czy pamięć jest dokładna, czy też nie, zależy od staranności procesu kodowania oraz od dopasowania między okolicznościami kodowania i wydobywania. - Ważne badania nad pamięcią świadków naocznych zostały przeprowadzone przez Elizabeth Loftus (1979). Ogólny wniosek wskazuje, że wspomnienia naocznych świadków są bardzo podatne na zniekształcenia przez info występujące po zdarzeniu; badani często ulegali także efektowi dezinformacji; świadkowie omawiają także zdarzenie z innymi świadkami zdarzenia, co negatywnie wpływa na późniejsze zeznania. BIOLOGICZNE ASPEKTY PAMIĘCI Engram - ﬁzyczny ślad info pamięciowej w mózgu. Karl Lashley (1929) wywnioskował, że nieuchwytny engram nie ma określonej lokalizacji, ale jest rozproszony w całym mózgu (nawet w pozornie prostej sytuacji zaangażowanych jest wiele różnych rodzajów pamięci). Obecnie przedstawiciele neuronauki uważają, że pamięć złożonych zbiorów info jest rozproszona w wielu systemach neuronalnych, nawet jeśli poszczególne rodzaje wiedzy są przetwarzane oddzielnie i zlokalizowane w ograniczonych obszarach mózgu. W pamięć zaangażowanych jest pięć głównych struktur mózgowych: I. Móżdże

Psychologia i życie - Notatki - Zimbardo - PDF

Document Details

Tags

Related

Summary

Full Transcript

Upgrade to continue