Psychology: The Journal of the Hellenic Psychological Society Vol 26, No 3 (2021) - The impact of identity in the polyphasic representation of Covid-19 during quarantine - PDF

Psychology: the Journal of the Hellenic Psychological Society Vol 26, No 3 (2021) Special Section: Psychological consequences of the COVID-19 pandemic...

Psychology: the Journal of the Hellenic Psychological Society Vol 26, No 3 (2021) Special Section: Psychological consequences of the COVID-19 pandemic The impact of identity in the polyphasic representation of Covid-19 during quarantine Anna Madoglou, Dimitris Kalamaras, Eleni Sinakou doi: 10.12681/psy_hps.28860 Copyright © 2022, Άννα Μαντόγλου, Δημήτρης Καλαμαράς, Ελένη Σινάκου This work is licensed under a Creative Commons Attribution-ShareAlike 4.0. To cite this article: Madoglou, A., Kalamaras, D., & Sinakou, E. (2022). The impact of identity in the polyphasic representation of Covid-19 during quarantine. Psychology: The Journal of the Hellenic Psychological Society, 26(3), 78–92. https://doi.org/10.12681/psy_hps.28860 https://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at: 01/02/2023 18:44:32 Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)  ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ | PSYCHOLOGY, 26 (3), 78-92 ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ | RESEARCH PAPER Πολυφασική αναπαράσταση της πανδημίας Covid-19 κατά την περίοδο της πρώτης καραντίνας (Μάρτιος-Μάιος 2020) Άννα ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ1, Δημήτρης ΚΑΛΑΜΑΡΑΣ1, Ελένη ΣΙΝΑΚΟΥ1 1 Τμήμα Ψυχολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα, Ελλάδα ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ γνωστική και Ο κορωνοϊός (Covid-19), ένα άγνωστο φαινόμενο, εισβάλλει στην καθημερινότητα των συναισθηματική πολυφασία, ανθρώπων και τους δημιουργεί την ανάγκη να το οικειοποιηθούν και να το κοινωνικές αναπαραστάσεις, επικοινωνήσουν. Αυτό συμβαίνει μέσω της κατασκευής μιας κοινωνικής κορωνοϊός (Covid-19) αναπαράστασης, η οποία είναι πολυφασική. Η γνωστική πολυφασία συνίσταται στην ταυτόχρονη εμφάνιση αντιπαρατιθέμενων μορφών σκέψης, που χρησιμοποιούν τα κοινωνικά υποκείμενα (άτομα και ομάδες), με βάση την ταυτότητά τους και το εκάστοτε πλαίσιο, για την πρόσληψη, κατανόηση και ερμηνεία ενός αντικειμένου. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Σύμφωνα με τον Moscovici (1991/2014), προτείνονται τέσσερις τρόποι σκέψης: επιστημονικός, ιδεολογικός, θρησκευτικός και μαγικός. Στόχος της παρούσας έρευνας είναι η μελέτη της αναπαράστασης του κορωνοϊού και των συναισθημάτων που Άννα Μαντόγλου προκάλεσε, ως προς την ταυτότητα των ερωτώμενων, σε συνθήκες καραντίνας. Στην Τμήμα Ψυχολογίας, έρευνα συμμετείχαν 1.560 άνδρες και γυναίκες, διαφόρων ηλικιών, κοινωνικο- Πάντειο Πανεπιστήμιο, οικονομικού επιπέδου, θρησκευτικότητας και πολιτικής αυτο-τοποθέτησης, που Λεωφ. Συγγρού 136, 17671, απάντησαν σε αυτοσχέδιο ερωτηματολόγιο, το οποίο περιλάμβανε κλίμακες Αθήνα, Ελλάδα πολυφασίας και συναισθημάτων. Το ερωτηματολόγιο χορηγήθηκε διαδικτυακά και email:[email protected] απαντήθηκε κατά τη διάρκεια της καραντίνας. Στις κλίμακες της πολυφασίας και των συναισθημάτων πραγματοποιήθηκε Διερευνητική Παραγοντική Ανάλυση, η οποία ανέδειξε τρεις κύριους τρόπους σκέψης (μαγικό, θρησκευτικό, επιστημονικο- ιδεολογικό) και δύο κύρια συναισθήματα (αρνητικό, θετικό). Ένα Μοντέλο Δομικών Εξισώσεων που εφαρμόστηκε στα δεδομένα της έρευνας έδειξε ότι ο επιστημονικο- ιδεολογικός τρόπος σκέψης είναι ο κυρίαρχος και συσχετίζεται αρνητικά με τον θρησκευτικό και τον μαγικό, ενώ ο θρησκευτικός συσχετίζεται θετικά με τον μαγικό. Τα συναισθήματα εκφράζονται αμφίθυμα και ουδέτερα. Επίσης, αναδείχτηκε ο ρυθμιστικός ρόλος του φύλου, της ηλικίας, του κοινωνικοοικονομικού επιπέδου, της θρησκευτικότητας και της πολιτικής τοποθέτησης στην πολυφασική γνωστικο- συναισθηματική αναπαράσταση του κορωνοϊού. Εισαγωγή Ο ιός SARS-CoV-2, της οικογενείας των κορωναϊών, έκανε την εμφάνισή του το Δεκέμβριο του 2019, στην επαρχία Χουμπέι της πόλης Γιουχάν της Κίνας. Σύντομα, άρχισε να εξαπλώνεται στον πληθυσμό με μεγάλη ταχύτητα μετάδοσης. Τα συμπτώματα της νέας αυτής ασθένειας, που χαρακτηρίστηκε από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (Π.Ο.Υ.) ως Covid-19 (World Health Organization, 2020), δεν διαφέρουν από τα συμπτώματα της απλής γρίπης. Όλες οι χώρες έλαβαν αμέσως μέτρα πρόληψης και διαχείρισης του ιού, ο οποίος στις 11/03/2020 κηρύχθηκε ως πανδημία από τον Π.Ο.Υ. Στην Ελλάδα, στις 11 Μαρτίου 2020 έκλεισαν τα σχολεία και οι χώροι συγχρωτισμού, ενώ στις 22 Μαρτίου ανακοινώθηκε απαγόρευση κυκλοφορίας και επιβλήθηκε καθεστώς καραντίνας σε όλη τη χώρα. Ύστερα από δυόμιση μήνες καραντίνας και με τη διατήρηση των κρουσμάτων σε © 2021, Άννα Μαντόγλου, Δημήτρης Καλαμάρας, Ελένη Σινάκου Άδεια CC-BY-SA 4.0 ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ | PSYCHOLOGY, 26 (3), 78-92 χαμηλά επίπεδα, στις 04 Μαΐου 2020 έγινε άρση της απαγόρευσης κυκλοφορίας, και σταδιακά άρχισαν να επανεκκινούν όσοι τομείς της χώρας είχαν προβεί σε παύση λειτουργιάς. Στόχος της παρούσας έρευνας είναι η μελέτη της πολυφασικής γνωστικο-συναισθηματικής αναπαράστασης της πανδημίας Covid-19, κατά τη διάρκεια της πρώτης καραντίνας (Μάρτιος-Μάιος 2020), καθώς και της επίδρασης που ασκεί η ταυτότητα των κοινωνικών υποκειμένων (ατόμων ή/και ομάδων) στην κατασκευή της. Θεωρητικό Υπόβαθρο Κοινωνικές αναπαραστάσεις Η θεωρία των κοινωνικών αναπαραστάσεων, που προτάθηκε από τον Moscovici (1961/1976), παραπέμπει στην πρακτική γνώση που κατασκευάζουν οι καθημερινοί άνθρωποι, οι «απλοϊκοί σοφοί» (Moscovici & Hewstone, 1984), όταν έρχονται αντιμέτωποι με καθετί καινούριο και ανοίκειο (Moscovici, 1984). Όταν ένα νέο κοινωνικό αντικείμενο εισβάλει στην κοινωνική πραγματικότητα, όπως συμβαίνει με την πανδημία Covid-19, τα κοινωνικά υποκείμενα έχουν κίνητρο να εξοικειωθούν με αυτό, να μειώσουν το φόβο και την ανασφάλεια που τους δημιουργεί το άγνωστο, να το κατανοήσουν και να το επικοινωνήσουν. Η νόσος Covid-19 είναι ένα καινούριο και ανοίκειο φαινόμενο, το οποίο μάλιστα είναι απειλητικό για τη ζωή των ανθρώπων, οι οποίοι οδηγήθηκαν στην παραγωγή νέας γνώσης για την κατανόησή του. Αυτό συμβαίνει μέσω της κατασκευής μιας κοινωνικής αναπαράστασης, η οποία δείχνει πώς η επιστημονική γνώση, καθώς εξαπλώνεται μέσα στην κοινωνία, μεταμορφώνεται σε κοινή ή απλοϊκή γνώση, σ’ έναν τρόπο σκέψης, μια επικοινωνιακή γλώσσα με καθημερινές πρακτικές (Moscovici, 1961/1976, 2001). Σύμφωνα με τον Moscovici (1961/1976), το αναπαραστασιακό προϊόν εξαρτάται από δύο θεμελιώδεις διεργασίες, που μεσολαβούν για την κατασκευή του: την επικέντρωση και την αντικειμενοποίηση. Με την αντικειμενοποίηση, το άγνωστο και αφηρημένο αντικείμενο γίνεται συγκεκριμένο, ορατό και αποκτά υπόσταση, παρά τις όποιες απλοποιήσεις, συμπυκνώσεις, συγχωνεύσεις και σχηματοποιήσεις που βοηθούν στην επικοινωνία. Με την επικέντρωση το ανοίκειο αντικείμενο, για να γίνει κατανοητό και να αφομοιωθεί, συγκρίνεται με παλαιότερες γνώσεις. Με αυτόν τον τρόπο, οι νέες έννοιες προσαρμόζονται στις ήδη υπάρχουσες κοινωνικές αναπαραστάσεις των ατόμων, τις οποίες αναδομούν, τους προσδίδουν νέο νόημα, με βάση τις εκάστοτε συνθήκες και τα επίκαιρα ενδιαφέροντά τους. Η αντικειμενοποίηση καθορίζει το περιεχόμενο της αναπαράστασης, ενώ η επικέντρωση ταυτοτικές διαφορές περιεχομένου. Ιδιαίτερα, για την επικέντρωση, ο Doise (1992) προτείνει τριών ειδών επικεντρώσεις: την ψυχολογική, την κοινωνιολογική και την κοινωνιοψυχολογική, συμπεριλαμβάνοντας όλες τις διατάσεις της ατομικής και κοινωνικής ταυτότητας. Συγκεκριμένα, η ψυχολογική επικέντρωση συνδέεται με τα ατομικά χαρακτηριστικά, όπως ο χαρακτήρας, η ιδιοσυγκρασία ή η προσωπικότητα˙η κοινωνιολογική επικέντρωση αφορά την κοινωνική θέση των ατόμων και τις υπαγωγές τους σε διάφορες ομάδες, όπως η ηλικία, το φύλο, το κοινωνικο-οικονομικό ή μορφωτικό τους επίπεδο˙ενώ η κοινωνιο-ψυχολογική επικέντρωση παραπέμπει στο σύστημα πεποιθήσεων, αξιών και σε ιδεολογικές καταβολές, όπως η θρησκευτικότητα, οι πολιτικές πεποιθήσεις κ.ά. Η διεργασία της επικέντρωσης, επομένως, που συνδέεται με την ένταξη του άγνωστου σε κάτι ήδη γνωστό, εξαρτάται από την ταυτότητα των κοινωνικών υποκειμένων που κατασκευάζουν την κοινωνική αναπαράσταση (Breakwell, 2015˙ Moscovici, 1961/1976). Το περιεχόμενο των κοινωνικών αναπαραστάσεων, σύμφωνα με τον Moscovici (1961/1976), καθορίζεται από τις ποιοτικές και ποσοτικές πληροφορίες που διαθέτουν τα κοινωνικά υποκείμενα για το αναπαραστασιακό αντικείμενο, από τη στάση τους απέναντι σ’ αυτό (θυμικό στοιχείο), δηλαδή τα θετικά ή αρνητικά συναισθήματα που τους εγείρει, καθώς και από τον τρόπο που τα αναπαραστασιακά στοιχεία οργανώνονται με βάση τη σημασία τους. 79 ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ, ΚΑΛΑΜΑΡΑΣ, ΣΙΝΑΚΟΥ (2021) Γνωστική πολυφασία Από τις πρώτες μελέτες των κοινωνικών αναπαραστάσεων (Moscovici, 1961/1976) διαφάνηκε ότι η σκέψη του κοινού νου συχνά συμπεριλαμβάνει αναπαραστάσεις που φέρουν αντιπαραθετικές σημασίες. Η γνωστική πολυφασία (Moscovici, 1961/1976, 1991/2014), ως επέκταση της θεωρίας των κοινωνικών αναπαραστάσεων, περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο διαφορετικοί, πολύπλοκοι, ακόμη και αντικρουόμενοι, τρόποι σκέψης και συναισθήματα συνυπάρχουν και συμμετέχουν στην κατασκευή νοήματος, στην πρόσληψη, δηλαδή, και εξήγηση όσων συμβαίνουν στο περιβάλλον. Οι Provencher, Arthi, και Wagner (2012) υποστηρίζουν ότι η γνωστική πολυφασία υποδηλώνει τη δυναμική συνύπαρξη διαφορετικών τρόπων σκέψης εντός του ίδιου ατόμου, εντός της ίδιας ομάδας ή ακόμα εντός μιας ολόκληρης κοινωνίας, όταν έρχονται αντιμέτωποι με ένα κοινωνικό αντικείμενο. Τα άτομα ή οι ομάδες, σημειώνουν οι συγγραφείς, τείνουν να χρησιμοποιούν διαφορετικές λογικές, ανάλογα με την ιδιαίτερη συνθήκη στην οποία βρίσκονται και τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντά τους, σε σχέση με ένα τοπικά και χρονικά καθορισμένο πλαίσιο. Στην πραγματικότητα, σύμφωνα με τη Jovchelovitch (2007, 2008), στην ανθρώπινη σκέψη συνυπάρχουν διαφορετικές μορφές γνώσης (επιστήμη, θρησκεία, απλοϊκή γνώση, τέχνη κ.α.), που επιτρέπουν την προσαρμογή στο πλαίσιο, την έκφραση πολλαπλών ταυτοτήτων και την επικοινωνία διαφορετικών γνωστικών συστημάτων, ώστε να ικανοποιηθούν διαφορετικές ανάγκες, να ξεπεραστούν διάφορα εμπόδια και να επιτευχθούν διαφορετικοί στόχοι. Τα άτομα, οι ομάδες και οι κοινωνίες, με τον τρόπο αυτό, δύνανται να κατανοήσουν και να αξιοποιήσουν την πολυφωνία και την ποικιλομορφία που συναντάται παντού γύρω τους. Η ίδια συγγραφέας (Jovchelovitch, 2012), μελετώντας τη γνωστική πολυφασία υπό την οπτική της κοινωνικής μνήμης, αναφέρει ότι στις αναπαραστάσεις του παρελθόντος συμβιώνουν πολλές φωνές, αναφορές και τρόποι σκέψης. Αυτές οι πολυφασικές πήγες επιλέγονται ή απωθούνται από τα άτομα και τις ομάδες ανάλογα με τις ταυτοτικές ανάγκες και τις λειτουργίες που εκπληρώνουν στο παρόν. Η γνωστική πολυφασία είναι αποτέλεσμα μιας περιορισμένης γνωστικής επεξεργασίας, όταν η λογική αιτιολόγηση φτάνει σε αδιέξοδο και οδηγούμαστε σε άλλους τρόπους σκέψης, οι οποίοι δεν θεωρούνται γνωστικά σφάλματα (Moscovici, 1991/2014), εφόσον εκφράζουν τις σχέσεις μεταξύ των κοινωνικών αναπαραστάσεων, του πολιτισμικού πλαισίου και της ταυτότητας (Jovchelovitch & Priego-Hernandez, 2015˙Wagner et al., 2000). Επίσης, επιτρέπουν στα κοινωνικά υποκείμενα να κατασκευάσουν νοήματα για να ανταποκριθούν σε μια πολύπλοκη καθημερινότητα σημαντικών κοινωνικών ζητημάτων (Renedo & Jovchelovitch, 2007). Η πρακτική σκέψη του κοινού νου δεν είναι κατώτερη της επιστημονικής σκέψης του ειδήμονα, δεν είναι παράλογη, συναισθηματική, τυφλή και ελαττωματική (Jovchelovitch, 2007). Η γνωστική πολυφασία αποτελεί το αναπαραστασιακό ρεπερτόριο του ανθρώπου για έναν κοινωνικό κόσμο αυξανόμενης πολυπλοκότητας, ο οποίος απαιτεί ευέλικτες αντιδράσεις σε διαφορετικές περιστάσεις (Wagner et al., 2015). Η γνωστική πολυφασία βοηθάει στην κατανόηση του τρόπου επικοινωνίας, της σκέψης και των συναισθημάτων, όταν τα κοινωνικά υποκείμενα βρίσκονται αντιμέτωπα με ένα άγνωστο αντικείμενο (Moscovici, 1961/1976), και εντοπίζεται στην συνύπαρξη διλλημάτων και αντιφάσεων οποιασδήποτε φύσης (Renedo & Jovchelovitch, 2007). Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Friling (2012), η γνωστική πολυφασία μπορεί να είναι εργαλείο της κοινής λογικής για την αντιμετώπιση ενός δυναμικού και πολύπλοκου κόσμου. Ο Moscovici (1991/2014) προτείνει τέσσερις τρόπους κατανόησης του κοινωνικού γίγνεσθαι: τον επιστημονικό, τον ιδεολογικό, τον θρησκευτικό και τον μαγικό, χωρίς να ισχυρίζεται ότι δεν υπάρχουν κι άλλοι. Ο ίδιος συγγραφέας ορίζει την γνωστική πολυφασία ως ένα συνεχές που στο ένα άκρο του υπάρχει ο ορθολογισμός, η λογική και η επιστήμη, ενώ στο άλλο, η υποκειμενικότητα, οι προκαταλήψεις και οι δεισιδαιμονίες. Μεταξύ των δύο άκρων συναντάται η ιδεολογία και η θρησκεία. Στο ένα άκρο, δηλαδή, έχουμε μια λογική προσέγγιση, πιστή μονάχα στις πληροφορίες και στις μεθόδους που την επικυρώνουν, στις αποδείξεις και στη δυνατότητα εξέλιξης, μέσω της επαλήθευσης και της κριτικής σκέψης, ενώ στο άλλο, υπάρχει έντονα το στοιχείο των υποκειμενικών πεποιθήσεων, προκαταλήψεων και δεισιδαιμονιών, η αδιαφορία για τεκμηριωμένα και αποδεδειγμένα γεγονότα, 80 ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ | PSYCHOLOGY, 26 (3), 78-92 η παροχή γρήγορων και κυρίως εξατομικευμένων απαντήσεων, που συνήθως στερούνται αποδείξεων. Ενδιάμεσα, συναντάται η ιδεολογία, που χαρακτηρίζεται από την άρνηση λάθους και την απουσία παραδοχής ήττας, τον δογματισμό, την αδυναμία επαλήθευσης των θεωριών και των πρακτικών της. Ο θρησκευτικός τρόπος σκέψης, διακατέχεται εξίσου από δογματισμό, με τους οπαδούς της κάθε θρησκείας να την αντιλαμβάνονται ως αλάνθαστη, χωρίς να υπάρχει κανένα περιθώριο συζήτησης, αμφισβήτησης ή διαφωνίας. Ο Θεός είναι αλάνθαστος, ενώ πιστοί, πρακτικές και τελετουργίες επιδέχονται περιθώριο λάθους. Έτσι, δημιουργείται μια γνωστική ασυμφωνία στον πιστό, ο οποίος προκειμένου να την επιλύσει εστιάζει σε υπερβολικό βαθμό στην αλάνθαστη υπόσταση της θρησκείας σε πνευματικό επίπεδο, παραβλέποντας τις αδυναμίες της σε πρακτικό επίπεδο. Η πολυφασία, εκτός από το αναπαραστασιακό περιεχόμενο που κατασκευάζεται για ένα αντικείμενο, αφορά και τα συναισθήματα. Η Aikins (2012) μελετά τη συναισθηματική διάσταση των κοινωνικών αναπαραστάσεων και προτείνει τον όρο της γνωστικο-συναισθηματικής πολυφασίας. Όπως επισημαίνει, διαφορετικά συστήματα γνώσης (κοινή λογική, ιατρική, θρησκεία, παράδοση), πολύπλοκες ταυτότητες (συγγενής, γείτονας, θεραπευτής) και γνωστικο-συναισθηματικές διαδικασίες (σκέψη και συναισθήματα) παίζουν σημαντικό ρόλο στην κατασκευή της νέας γνώσης. Η ίδια, προτείνει τα συναισθήματα και την αυτογνωσία ως θεμιτά συστήματα γνώσης. Ειδικότερα, αναφέρει ότι τα συναισθήματα μπορεί να διαδραματίσουν ρυθμιστικό ρόλο στην έκφραση, την ανάπτυξη και τον μετασχηματισμό της κοινωνικής γνώσης, της επικοινωνίας και της δράσης. Όσον αφορά την αυτογνωσία, επισημαίνει ότι ρυθμίζει τις επικοινωνιακές και συμπεριφοριστικές λειτουργίες της ετερογενούς κοινωνικής γνώσης, μέσω του γνωστικού ύφους του καθενός ή της συναισθηματικής του προδιάθεσης. Έτσι, διευκολύνει την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο το μη οικείο είτε απορροφάται είτε απορρίπτεται. Η γνωστική και συναισθηματική πολυφασία δεν αφορά μόνο την ύπαρξη πολλαπλών διαφορετικών συστημάτων σκέψης και συναισθημάτων. Αναδυκνείει, ταυτόχρονα, τον πολυδιάστατο εαυτό ενός κοινωνικού υποκειμένου που διακατέχεται απο πολλαπλές ταυτότητες, καθώς είναι μέλος μιας ευρύτερης κοινωνίας, ανήκει σε διάφορες κοινωνικές ομάδες (Deschamps & Doise, 1978), και κατέχει και πολλαπλά συστήματα γνώσης στα διάφορα περιβάλλοντα, τα οποία συνυπάρχουν εντός του. Η ταυτότητα είναι μια ρευστή διαδικασία, αλλάζει διαρκώς, στο βαθμό που τα κοινωνικά υποκείμενα διέρχονται από τα διάφορα προσφερόμενα πλαίσια αλληλεπίδρασης (Davies & Harré, 1990˙Gervais & Jovchelovitch, 1998˙Harré & Lagenhove, 1991˙Jovchelovitch & Priego-Hernandez, 2015), με αποτέλεσμα οι αναπαραστάσεις για τον κόσμο να καθορίζονται από τις ομάδες υπαγωγής του. Προβληματισμός της παρούσας έρευνας Σύμφωνα με τους Apostolidis, Santos και Kalampalikis (2020) η νόσος Covid-19 από ιατρικό αντικείμενο εξελίχθηκε σε κοινωνικό αντικείμενο, επηρεάζοντας σε πολλαπλά επίπεδα την καθημερινότητα. Οι δια ζώσης ανθρώπινες σχέσεις και επαφές περιορίζονται, εφαρμόζεται η πολιτική της «κοινωνικής αποστασιοποίησης» (Nerlich & Jaspal, 2021), πολλές εργασίες γίνονται εξ αποστάσεως με σκοπό να μειωθούν οι πιθανότητες μετάδοσης της νόσου. Η ασυνήθιστη αυτή «πολεμική, «πολυμορφική» και «συγκρουσιακή» (Apostolidis et al. 2020, σ. 3.2) συνθήκη δημιουργεί ρήγμα στην κανονικότητα των ανθρώπων, ένα αίσθημα αβεβαιότητας, άγχους και φόβου, οι οποίοι θα προσπαθήσουν να την δαμάσουν, να την «φιλοξενήσουν» (Kalampalikis & Haas, 2008, σ. 454). H παρούσα μελέτη διερευνά τον τρόπο με τον οποίο αναπαρίσταται και βιώνεται συναισθηματικά η πανδημία Covid-19, κατά την πρώτη καραντίνα του 2020 στην Ελλάδα. Η θεωρία των κοινωνικών αναπαραστάσεων, της γνωστικο-συναισθηματικής πολυφασίας συμπεριλαμβανομένης, θα χρησιμοποιηθεί για τον εντοπισμό του/των τρόπου/ων σκέψης και των συναισθημάτων που επιλέγονται για την οικειοποίηση του άγνωστου, μέχρι πρόσφατα, αυτού αντικειμένου. Συγκεκριμένα, θα διερευνηθούν διαστάσεις που πολυφασικού γνωτικο-συναισθηματικού αναπαραστασιακού περιεχομένου του Covid-19 (αντικειμενοποίηση). Επιπρόσθετα, 81 ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ, ΚΑΛΑΜΑΡΑΣ, ΣΙΝΑΚΟΥ (2021) επειδή το συγκεκριμένο αντικείμενο είναι συγκρουσιακό και διακύβευμα αντιπαραθέσεων θα μελετήσουμε την επίδραση κοινωνιολογικών και κοινωνιοψυχολογικών ταυτοτικών επικεντρώσεων ως προς αυτό. Οι κοινωνιολογικές επικεντρώσεις συνδέονται με τις μεταβλητές του φύλου, της ηλικίας και του κοινωνικοοικονομικού επιπέδου των συμμετεχόντων, ενώ οι κοινωνιοψυχολογικές αφορούν την πολιτική αυτοτοποθέτηση και τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις. Ιδιαίτερα για τις κοινωνιοψυχολογικές μεταβλητές, αυτές αφορούν διαστάσεις της πολιτικής και θρησκευτικής ταυτότητας των ατόμων. Αρχικά, η πολιτική ταυτότητα περιλαμβάνει τις πολιτικές πεποιθήσεις που εκφράζονται από έναν πολιτικό χώρο, τον οποίο ενστερνίζεται το άτομο. Σε αυτές τις πεποιθήσεις εντάσσονται στάσεις και συμπεριφορές απέναντι σε διάφορα κοινωνικοοικονομικά και εθνικά ζητήματα, αλλά και μια κοινή ιδεολογία για το κοινωνικό γίγνεσθαι (Huddy, 2001). Η πολιτική ταυτότητα είτε στην επίσημη μορφή της, δηλαδή την ένταξη σε κάποιο κόμμα ή παράταξη, είτε στην πιο γενικευμένη μορφή της, δηλαδή την έκφραση κοινών πολιτικών αντιλήψεων και πρακτικών, έχει ως αποτέλεσμα τον σαφή διαχωρισμό μεταξύ των ομάδων (Greene, 1999) και την ενδο-ομαδική συνοχή των ατόμων με τις ίδιες πολιτικές πεποιθήσεις (Greene, 2004). Τα άτομα με κοινή πολιτική ταυτότητα μοιράζονται κοινές ιδέες, πεποιθήσεις και πρακτικές, με αποτέλεσμα να αυτοπροσδιορίζονται και να ταυτίζονται με τον πολιτικό χώρο στον οποίο εντάσσονται. Επιπλέον, οι διαφορές με τους υπόλοιπους πολιτικούς χώρους καθιστούν διακριτά τα όρια της ενδο-ομάδας με τις εξω- ομάδες, γεγονός που διαμορφώνει μια ξεκάθαρη σχέση σύγκρισης και σύγκρουσης μεταξύ των ομάδων (Greene, 1999). Παρομοίως, η θρησκευτική ταυτότητα του ατόμου αποτελεί μια ακόμη πτυχή της κοινωνικής του ταυτότητας και αφορά τις πεποιθήσεις και πρακτικές που εκφράζονται από μια θρησκευτική ομάδα ή θρησκεία, στην οποία εντάσσεται το άτομο. Το άτομο μέσω της υπαγωγής του σε μια θρησκευτική ομάδα κοινωνικοποιείται (King, 2003) και μοιράζεται κοινά στοιχεία, αντιλήψεις και εμπειρίες με όσους ενστερνίζονται τις ίδιες θρησκευτικές πεποιθήσεις (Hogg et al., 2010). Μάλιστα, όσο αυξάνεται ο βαθμός θρησκευτικότητας του ατόμου, τόσο μεγαλύτερη είναι η ταύτισή του με την ενδο-ομάδα και ο διαχωρισμός του από άλλες θρησκευτικές ομάδες (Ysseldyk et al., 2010). Όπως και η πολιτική ταυτότητα, έτσι και η θρησκευτική είναι προεξέχουσα, καθώς προτείνει έναν πολύ συγκεκριμένο τρόπο κατανόησης και βίωσης του κοινωνικού γίγνεσθαι (Hogg, et al., 2010˙Ysseldyk, et al., 2010). Στη γνωστική πολυφασία, όπως ήδη παρουσιάσαμε, ένας από τους τρόπους σκέψης της κοινωνικής πραγματικότητας είναι ο θρησκευτικός, ο οποίος χαρακτηρίζει κυρίως τους θρησκευόμενους, και ένας άλλος ο ιδεολογικο-πολιτικός (Moscovici, 1991/ 2014), Μεθοδολογία Συμμετέχοντες Στην έρευνα συμμετείχαν 313 (20,1%) άνδρες και 1.247 (79,9%) γυναίκες (Ν=1560). Από τους συμμετέχοντες, 413 (26,5%) άτομα ήταν ηλικίας 18-24 ετών, 541 (34,7%) άτομα ηλικίας 25-34 ετών, 419 (26,9%) άτομα ηλικίας 35-44 ετών και 187 (12%) άτομα ηλικίας άνω των 45 ετών. Όλοι οι συμμετέχοντες ήταν Έλληνες και απάντησαν σε ηλεκτρονικό ερωτηματολόγιο την περίοδο της καραντίνας. Το δείγμα είναι ευκαιριακό και απ’ότι προκύπτει υπερ-εκπροσωπούνται οι γυναίκες και υπο-εκπροσωπούνται τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας. Ιδιαίτερα για τα μεγαλύτερης ηλικίας άτομα, αυτό μπορεί να οφείλεται στη σχέση/ γνώση/ πρόσβασή τους στο διαδίκτυο. Μετρήσεις Η πρώτη ενότητα του ερωτηματολογίου αφορούσε στοιχεία που κατέγραφαν την ταυτότητα των συμμετεχόντων, όπως το φύλο, η ηλικία με προτεινόμενες ηλικιακές κατηγορίες, το μορφωτικό, επαγγελματικό και οικονομικό τους επίπεδο, η πολιτική αυτοτοποθέτησή τους, η θρησκεία και το επίπεδο θρησκευτικότητάς τους. Η δεύτερη ενότητα μετρούσε αναπαραστασιακά στοιχεία για τον Covid-19. Συγκεκριμένα, προτείνονται 82 ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ | PSYCHOLOGY, 26 (3), 78-92 δώδεκα προτάσεις που παραπέμπουν στους τέσσερις τρόπους σκέψης: Επιστημονικό (π.χ. «Ο Covid-19 είναι μία ασθένεια που μεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο μέσω σταγονιδίων από το αναπνευστικό, όπως βήχα, φτέρνισμα, καταρροή»), Ιδεολογικό (π.χ. «Οι κοινωνικο-οικονομικά ισχυρές ομάδες έχουν λιγότερες πιθανότητες να προσβληθούν από τον Covid-19»), Θρησκευτικό (π.χ. «Οι άνθρωποι που έχουν πραγματική πίστη στο Θεό είναι προστατευμένοι από τον Covid-19»), και Μαγικό (π.χ. «Ο Covid-19 είναι ένα συνωμοτικό κατασκεύασμα για τον έλεγχο των ανθρώπων»), και οι συμμετέχοντες καλούνται να σημειώσουν σε μία πενταβάθμια κλίμακα τύπου Likert το βαθμό συμφωνίας ή διαφωνίας τους με καθεμία από αυτές. Επίσης, προτείνονται δώδεκα συναισθήματα (π.χ. χαρά, άγχος, πλήξη, φόβος, αισιοδοξία), για τα οποία οι συμμετέχοντες σημειώνουν το βαθμό που βιώνουν το καθένα από αυτά σε μία πενταβάθμια κλίμακα τύπου Likert, όπου 1=καθόλου και 5=πολύ. Τόσο οι προτάσεις όσο και τα συναισθήματα αντλήθηκαν από πιλοτικές διαδικτυακές συνεντεύξεις που διεξήχθησαν κατά τη διάρκεια της καραντίνας. Διαδικασία Αρχικά, έγινε μία πιλοτική έρευνα σε 30 άνδρες και γυναίκες διαφόρων ηλικιών, με στόχο τη δημιουργία κλειστού ερωτηματολογίου. Πραγματοποιήθηκαν σύντομες διαδικτυακές συνεντεύξεις σχετικά με τις απόψεις των ερωτώμενων για τον Covid-19 και τα συναισθήματά τους. Όλες οι ποιοτικά διαφορετικές απαντήσεις καταγράφτηκαν και συμπεριλήφθηκαν σε κλειστό ερωτηματολόγιο. Το ερωτηματολόγιο σχεδιάστηκε με τη χρήση της εφαρμογής Google Forms και χορηγήθηκε από τις 21/04/2020 έως τις 27/04/2020 ηλεκτρονικά. Πρόκειται για την εβδομάδα λίγο πριν την άρση της απαγόρευσης κυκλοφορίας, ύστερα από περίπου δύο μήνες αναγκαστικής καραντίνας. Για τη μεγαλύτερη δυνατή ποικιλομορφία του δείγματος το ερωτηματολόγιο αναρτήθηκε σε διάφορες ομάδες του Facebook, με απώτερο στόχο να είναι προσβάσιμο σε μεγάλο αριθμό ατόμων με διαφοροποιημένα ταυτοτικά χαρακτηριστικά. Ταυτοτικές μεταβλητές Το φύλο, η ηλικία και το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο των συμμετεχόντων συνδέονται με κοινωνιολογικές επικεντρώσεις, σύμφωνα με τη θεωρία των κοινωνικών αναπαραστάσεων, ενώ η πολιτική αυτοτοποθέτηση και η θρησκευτικότητα συναποτελούν κοινωνιοψυχολογικές επικεντρώσεις. Κοινωνιολογικές μεταβλητές Στις κοινωνιολογικές μεταβλητές, εκτός από την ηλικία και το φύλο, περιλαμβάνεται και το κοινωνικοοικονομικό καθεστώς των συμμετεχόντων, το οποίο προκύπτει από το μορφωτικό, το επαγγελματικό και το οικονομικό τους επίπεδο. Όσο αφορά την ηλικία, προτείνονταν έξι ηλικιακές ομάδες (18-24, 25-34-35-44, 45-54, 55-64 και άνω των 65) και οι συμμετέχοντες σημείωναν την ομάδα στην οποία ανήκουν. Ιδιαίτερα για τις τρεις τελευταίες ομάδες, δεν υπήρξε μεγάλη συμμετοχή και για το λόγο αυτό συνενώθηκαν στην ομάδα άνω των 45 ετών. Το μορφωτικό επίπεδο κατηγοριοποιήθηκε σε χαμηλό, μεσαίο και υψηλό, με 222 συμμετέχοντες (14,2%) να έχουν ολοκληρώσει τη βασική εκπαίδευση, 293 (18,8%) να έχουν κάνει μεταλυκειακές σπουδές και 1.045 (67%) να έχουν ολοκληρώσει την τριτοβάθμια και ανώτατη εκπαίδευση. Το επαγγελματικό επίπεδο διαμορφώθηκε παρόμοια, με 595 συμμετέχοντες (38,1%) να ανήκουν σε χαμηλό επαγγελματικό επίπεδο (π.χ. ανεργία, οικιακά ή χειρωνακτικές εργασίες), 771 (49,4%) σε μεσαίο (π.χ. ιδιωτικοί και δημόσιοι υπάλληλοι) και 194 (12,4%) σε υψηλό (π.χ. ελεύθεροι επαγγελματίες). Σχετικά με το οικονομικό επίπεδο, που αναφέρεται στο κατά πόσο οι συμμετέχοντες ανταπεξέρχονται οικονομικά με βάση το μηνιαίο τους εισόδημα, 414 άτομα (26,5%) ανέφεραν χαμηλό εισόδημα, 838 (53,7%) μεσαίο εισόδημα και 308 (19,7%) υψηλό. Στην συνέχεια, ο συνδυασμός των απαντήσεων στις τρείς προαναφερόμενες μεταβλητές οδήγησε σε μια κοινή 9τιμη κλίμακα τύπου Likert, όπου η τιμή 1 αντιστοιχεί στο χαμηλότατο κοινωνικοικονομικό επίπεδο και περιλαμβάνει τους ερωτώμενους που συνδυάζουν το χαμηλότερο εκπαιδευτικό επίπεδο (έως απολυτήριο δημοτικού), με το 83 ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ, ΚΑΛΑΜΑΡΑΣ, ΣΙΝΑΚΟΥ (2021) χαμηλότερο επαγγελματικό status (άνεργοι, φοιτητές, απασχολούμενοι με οικιακά) και το χαμηλότερο οικονομικό επίπεδο (όσους αντιμετωπίζουν τις οικονομικές τους υποχρεώσεις πολύ δύσκολα). Αντιθετα, η τιμή 9 αντιστοιχεί στο ανώτατο κοινωνικοικονομικό επίπεδο και περιλαμβάνει τους ερωτώμενους που συνδυάζουν το υψηλότατο εκπαιδευτικό επίπεδο, ασκούν επάγγελμα με υψηλό status και αντιμετωπίζουν πολύ εύκολα τις οικονομικές τους υποχρεώσεις. Ενδιάμεσα αυτών των τιμών εμφανίζονται οι υπόλοιποι συνδυασμοί των μεταβλητών εκπαιδευτικό επίπεδο, επάγγελμα και οικονομικό επίπεδο. Κοινωνιοψυχολογικές μεταβλητές Αναφορικά με την πολιτική αυτοτοποθέτηση των συμμετεχόντων, αυτή μετρήθηκε σε μία επταβάθμια κλίματα τύπου Likert, όπου 1= Άκρα Αριστερά και 7= Άκρα Δεξιά (ΜΟ=3,53, ΤΑ=1,16). Η κλίμακα κωδικοποιήθηκε σε τρεις τιμές, με 672 (43,1%) άτομα να δηλώνουν προς την αριστερά, 615 (39,4%) άτομα προς στο κέντρο (ούτε δεξιά ούτε αριστερά) και 273 άτομα (17,5%) προς τη δεξιά. Ως προς τη θρησκευτική ταυτότητα των συμμετεχόντων, 1.022 (65,5%) άτομα δήλωσαν Χριστιανοί Ορθόδοξοι, ενώ 538 (34,5%) άτομα δήλωσαν άθρησκοι, άθεοι ή αγνωστικιστές. Επιπλέον, οι συμμετέχοντες ρωτήθηκαν για το επίπεδο θρησκευτικότητας, το οποίο αφορούσε μόνο όσους δήλωσαν Χριστιανοί Ορθόδοξοι. Η ερώτηση περιλάμβανε πρακτικές όπως πόσο συχνά εκκλησιάζονται, προσεύχονται, εξομολογούνται, νηστεύουν, κάνουν τον σταυρό τους, όταν περνούν έξω από κάποια εκκλησία, και συνεισφέρουν οικονομικά σε φιλανθρωπίες της εκκλησίας. Για την άθροιση των τιμών των κλιμάκων των προαναφερόμενων αυτών μεταβλητών σε ένα συνολικό score, εφαρμόστηκε η μεθοδολογία της «Συσωρευτικής κλίμακας μέτρησης» του Guttman (Trochim, 2006). Επεξεργασία των δεδομένων Για τον έλεγχο των ερευνητικών υποθέσεων χρησιμοποιήθηκε ένα μοντέλο δομικών εξισώσεων (SEM), το οποίο ως σύζευξη δύο στατιστικών μεθόδων, της επιβεβαιωτικής παραγοντικής ανάλυσης και της πολλαπλής παλινδρόμησης, είναι κατάλληλο για να περιγράψει τις αιτιώδεις συσχετίσεις των κοινωνιολογικών και κοινωνιοψυχολογικών επικεντρώσεων με τις μεταβλητές των αναπαραστασιακών γνωστικών και συναισθηματικών στοιχείων για τον Covid-19. Η εφαρμογή του μοντέλου SEM στα δεδομένα του δείγματος έγινε με τη χρήση του στατιστικού λογισμικού AMOSv21, και στη συνέχεια ελέγχθηκε η εγκυρότητα των συντελεστών του. Το τελικό μοντέλο που προέκυψε εμφανίζει πολύ ικανοποιητική προσαρμογή στα εμπειρικά δεδομένα. Αποτελέσματα Τα αποτελέσματα από την εφαρμογή του μοντέλου SEM στα δεδομένα παρουσιάζονται στο Διάγραμμα 1, όπου αποτυπώνονται σχηματικά οι τιμές των στατιστικά σημαντικών συντελεστών για τα δύο μέρη/συστατικά του τελικού μοντέλου SEM, δηλαδή το Μοντέλο Μέτρησης (Measurement Model) και το Δομικό Μοντέλο (Structural Model). Το μοντέλο μέτρησης, το οποίο κατ’ ουσία είναι ένα μοντέλο επιβεβαιωτικής παραγοντικής ανάλυσης (CFA), περιγράφει τη γνωστική και συναισθηματική αναπαραστασιακή πολυφασία του Covid-19. Η εφαρμογή του μοντέλου SEM στα δεδομένα του δείγματος έγινε με τη χρήση του στατιστικού λογισμικού AMOSv21 και πρώτα ελέγχθηκε η εγκυρότητα των συντελεστών του. Το τελικό μοντέλο που προέκυψε εμφανίζει πολύ ικανοποιητική προσαρμογή στα εμπειρικά δεδομένα, όπως φαίνεται από τα στοιχεία του Πίνακα 1, όπου παρουσιάζονται οι τιμές των δεικτών καλής προσαρμογής. Συγκεκριμένα, αν και ο 𝛸 2 έλεγχος καλής προσαρμογής υποδεικνύει μη ικανοποιητική προσαρμογή του μοντέλου (𝛸 2 =689,341, p=0,000), ωστόσο ο συγκεκριμένος έλεγχος επηρεάζεται από το μέγεθος του δείγματος, για αυτό υπολογίστηκαν επιπλέον και οι τιμές των υπολοίπων μέτρων καλής προσαρμογής1 οι οποίες βρέθηκαν εντός των αποδεκτών ορίων (NFI=0,933, 1Τα μέτρα αυτά στηρίζονται στη σύγκριση του προτεινόμενου θεωρητικού μοντέλου με ένα πληρέστερο μοντέλο το ονομαζόμενο κορεσμένο μοντέλο (saturated model) ή με ένα ελλιπέστερο το οποίο ονομάζεται μοντέλο ανεξαρτησίας (independent model). Το κορεσμένο μοντέλο περιέχει όλες τις δυνατές άμεσες, έμμεσες επιδράσεις και αλληλεπιδράσεις των ανεξάρτητων μεταβλητών στην 84 ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ | PSYCHOLOGY, 26 (3), 78-92 CFI=0,919, TLI=0,879, RMSEA=0,076). Συνεπώς, συμπεραίνεται ότι το μοντέλο SEM προσαρμόζεται ικανοποιητικά στα εμπειρικά δεδομένα. Πίνακας 1 Έλεγχος καλής προσαρμογής του τελικού μοντέλου ανάλυσης διαδρομών Επίπεδο X2 β.ε. σημαντικότητας X2/β.ε. X2 έλεγχος καλής προσαρμογής 689,341 598 0.000 1,15 NFI CFI TLI RMSA Συγκριτικοί Τελικό μοντέλο 0,933 0,919 0,879 0,076 Δείκτες Πλήρες Μοντέλο 1,000 1,000 Προσαρμογής Μοντέλο 0,000 0,000 0,000 Ανεξαρτησίας Στη συνέχεια, στο Διάγραμμα 1, αποτυπώνονται σχηματικά οι άμεσες και έμμεσες συσχετίσεις (διαδρομές) των ανεξάρτητων μεταβλητών με τις εξαρτημένες. Από την ανάγνωση του Διαγράμματος 1, φαίνεται ότι προέκυψαν τρεις τρόποι σκέψης και δύο κατηγορίες συναισθημάτων για τον Covid-19, που περιγράφονται παρακάτω. Μαγική Σκέψη. Ο μαγικός τρόπος σκέψης για τον Covid-19 συντίθεται από τέσσερις προτάσεις. Η μεγαλύτερη επίδραση εντοπίζεται στις προτάσεις «Ο Covid-19 είναι ένα συνωμοτικό κατασκεύασμα για τον έλεγχο των ανθρώπων» (𝑏=0,94, 𝑅 2=0,88) και «Ο υπερβολικός αριθμός των θανάτων που παρουσιάζεται παγκοσμίως ότι προέρχεται από τη μόλυνση του Covid-19 είναι ψεύτικος» (𝑏=0,76, 𝑅 2=0,56). Με μικρότερη επίδραση συμμετέχουν οι προτάσεις «Ο Covid-19 δεν μεταδόθηκε, αρχικά, από τα ζώα στον άνθρωπο» (𝑏=0,55, 𝑅 2=0,30) και «Ο Covid-19 δεν είναι μία ασθένεια που μεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο μέσω σταγονιδίων από το αναπνευστικό» (𝑏=0,41, 𝑅 2=0,17). Θρησκευτική Σκέψη. Ο θρησκευτικός τρόπος σκέψης περιλαμβάνει πέντε προτάσεις. Η μεγαλύτερη επίδραση εντοπίζεται στην πρόταση «Ο Covid-19 είναι μία δοκιμασία της πίστης του ανθρώπου προς το Θεό» (𝑏=0,92, 𝑅 2=0,85), καθώς και στις προτάσεις «Οι άνθρωποι που έχουν πραγματική πίστη στο Θεό είναι προστατευμένοι από τον Covid-19» (𝑏=0,82, 𝑅 2=0,67) και «Ο Covid-19 εφευρέθηκε για την καταπολέμηση της θρησκείας» (𝑏=0,74, 𝑅 2=0,54). Μικρότερη επίδραση ασκούν οι προτάσεις «Το περιβάλλον και η φύση δεν είχε άλλον τρόπο να μας εκδικηθεί, παρά μέσω μιας πανδημίας» (𝑏=0,33, 𝑅 2=0,11) και «Ο Covid-19 θα οδηγήσει στην κατάρρευση του καπιταλιστικού συστήματος» (𝑏=0,27, 𝑅 2=0,07). Επιστημονική-Ιδεολογική Σκέψη. Τον επιστημονικο-ιδεολογικό τρόπο σκέψης συνθέτουν οι προτάσεις: «Ο Covid-19 είναι μια ευκαιρία για αλληλεγγύη, γιατί είχαμε ξεχάσει ότι είμαστε άνθρωποι» (𝑏=0,60, 𝑅 2=0,37), «Οι κοινωνικοοικονομικά ισχυρές ομάδες έχουν λιγότερες πιθανότητες να προσβληθούν από τον Covid-19» (𝑏=0,51, 𝑅 2=0,27), ενώ μικρότερη επίδραση έχει η πρόταση «Οι ευπαθείς ομάδες έχουν περισσότερες πιθανότητες να εμφανίσουν σοβαρά συμπτώματα από τον γενικό πληθυσμό» (𝑏=0,15, 𝑅 2=0,02). εξαρτημένη μεταβλητή, γι’ αυτό και θεωρείται ως το καταλληλότερο (ή το πληρέστερο δυνατό) μοντέλο. Το μοντέλο ανεξαρτησίας, αντίθετα, θεωρεί ότι όλες οι συσχετίσεις μεταξύ μεταβλητών είναι μηδενικές και, επομένως, το μοντέλο περιλαμβάνει μόνο το διάνυσμα των σταθερών όρων. 85 ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ, ΚΑΛΑΜΑΡΑΣ, ΣΙΝΑΚΟΥ (2021) Μαγική Σκέψη Ηλικία Κοινωνικοοικονομικό Επίπεδο Θρησκευτική Σκέψη Πολιτική τοποθέτηση (Αριστερή) Δομικό μοντέλο Θρησκευτικές -0,13* πεποιθήσεις (Χ.Ο.) Επιστημονική/Ιδεολογική Σκέψη Βαθμός θρησκευτικότητας Θετικό Συναίσθημα Αρνητικό Συναίσθημα Ο Covid-19 δεν είναι μία Ο Covid-19 θα ασθένεια που οδηγήσει στην Οι ευπαθείς ομάδες μεταδίδεται από 0,41* κατάρρευση του έχουν περισσότερες πιθανότητες να Πλήξη Χαρά άνθρωπο σε άνθρωπο (0,17) καπιταλιστικού μέσω σταγονιδίων από το συστήματος εμφανίσουν σοβαρά αναπνευστικό συμπτώματα από τον Ο Covid-19 γενικό πληθυσμό Άγχος Αισιοδοξία εφευρέθηκε για την 0,74* Ο Covid-19 είναι ένα (0,54) καταπολέμηση της Μοντέλο μέτηρης συνωμοτικό 0,94* Οι κοινωνικο- θρησκείας κατασκεύασμα για τον (0,88) οικονομικά ισχυρές Θυμός Ασφάλεια έλεγχο των ανθρώπων Ο Covid-19 είναι μία ομάδες έχουν 0,51* δοκιμασία της 0,92* λιγότερες (0,27) πίστης του (0,85) πιθανότητες να Ο Covid-19 μεταδόθηκε, ανθρώπου στο Θεό προσβληθούν από τον Ανυπομονησία Έμπνευση αρχικά, από τα ζώα στους Covid-19 Το περιβάλλον και η ανθρώπους φύση δεν είχε άλλον Ο Covid-19 είναι μια τρόπο να μας ευκαιρία για Φόβος Δυναμισμός εκδικηθεί παρά 0,60* αλληλεγγύη, γιατί (0,37) Ο υπερβολικός αριθμός μέσω μιας είχαμε ξεχάσει ότι των θανάτων που πανδημίας είμαστε άνθρωποι παρουσιάζεται Οι άνθρωποι που Λύπη παγκοσμίως ότι έχουν πραγματική προέρχεται από τη πίστη στο Θεό είναι μόλυνση του Covid-19 προστατευμένοι Μοναξιά είναι ψεύτικος από τον Covid-19 Διάγραμμα 1. Στατιστικά σημαντικοί παράγοντες του μοντέλου δομικών εξισώσεων Από τους μέσους όρους των προτάσεων που συνθέτουν κάθε τρόπο σκέψης φαίνεται ότι ο επιστημονικο- ιδεολογικός (ΜΟ=3,24, ΤΟ=0,41) είναι κυρίαρχος, έπεται ο θρησκευτικός (ΜΟ=2,39, ΤΑ=0,51) και τελευταίος ο μαγικός (ΜΟ=2, ΤΑ=0,6). Επίσης, από την ανάγνωση του Διαγράμματος 1, προκύπτει ότι οι τρεις τρόποι σκέψης συνυπάρχουν και αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Ο θρησκευτικός τρόπος σκέψης αλληλεπιδρά θετικά με το μαγικό (𝑏=0.52, 𝑝