Hafıza Mekânları - Pierre Nora - Dost Kitabevi Yayınları - PDF

 C U LTU R A Bu dizi M ehm et Emin Özcan'm yönetiminde Dost Kitabevi Yaymkn için haztrlmmuıktadır. Mehmet Etnm Öîcan Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Fransıt Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı öğretim üyesi. Fransız Edebiyatı, genel ve karşılaştırmalı edebiyat, kül...

 C U LTU R A Bu dizi M ehm et Emin Özcan'm yönetiminde Dost Kitabevi Yaymkn için haztrlmmuıktadır. Mehmet Etnm Öîcan Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Fransıt Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı öğretim üyesi. Fransız Edebiyatı, genel ve karşılaştırmalı edebiyat, kültür tarihi, Türk edebiyatı alanlannda jalışmalan bulunmaktadır. Mircca Eliade, François Hartog, Marcel Cauchet, Philippe Borgcaud, Flugo Pnıtt, Marguerite Duras, Philippe Boulle, Jean-Marie GuShcnno, Jean-Pierre Vcmant ve Jean BocuSro'dım çevirileri bulunmaktadır.  Hafıza Mekânları Pierre Nora 1931 yılında Grenoble'da doğdu. II. Dünya Savaşı’ndan sonra Paris'e gelerek önce Cam ot Lisesi’nde daha sonra da Louis-le-Grand Usesi’nde öğrenim gördü. Edebiyat, felsefe ve tarih alanında yüksek öğrenimden sonra 1958'de öğretmen olarak Oran’a, Lamoricièrc Lisesi'ne atandı. İki yıl sonra Les Français en Algérie (Cezayir’de Fransızlar) admda lıir kolektif psikoloji denemesi yazdı. Singer-Polignac bursuyla Küba'ya, Çin’e ve A B D ’yc gitti. Paris Siyasal Bilimler Enstitüsü'nde önce asistan sonra uzman asistan oldu. 1977 yılında l’École des lıautes études en sciences socialcs'e tez yöneticisi olarak atandı ve tarihyazımı ve ulus konularında uzmanlaştı. I999'da Québec'le Université Laval'da onursal doktora aldı. 1966 yılında René Julliard yayınlarında başladığı “Archives" dizisini sürdürdü ve yaklaşık yüz kitap yayımladı. Bundan sonra Gallimard'da "Bibliothèque des sciences humaines” dizisini kurdu. 1980 yılında yöneticisi olduğu Le Débat dergisini kurdu. Centre national du livre’de “Librairie européenne des idées”nin başkanlığını yaptı, Fransız Ulusal Kütüphanesi’nin yönetim kurulunda çalıştı. 1988 yılında Diderot-Universalis ödülünü, 1991 yılında Louise Weiss-Bibliothèque nationale ödülünü aldı. Fransız Akademisi'nin tarih alanında verdiği Gobert ödülüne layık görüldü, aynı yıl Ulusal tarih büyük ödülünü aldı. 7 Haziran 2001 tarihinde Fransız Akademisi üyeliğine seçildi. Dictionnaire critique Je la Révolution française, 1ableau N.R.F. Je la littérature française. Entretiens du jMirimome, Daedalus gibi birçok dergi ve yayın organında çok sayıda makalesi vardır. D Ct/lTUKA 1) İMPARATORLUKTAN SONRA, Emmamıel Todd, Aralık 2004 2) ESKİ YAKINDOĞU, Det: JEAN BO TIİRO , Hatıran 2005 Nora, Pierre Hafıza Mekârtlon ISBN 975-298*211*5 i Tûrkçes»; Mehmet Emin Ozcan / Dosl Kitobevi Yayınlan Şvbot 2006, Ankara, 263 sayfa. Torih'K ûltijr Tarihi’Notlar>i$im Dizini H A FIZ A M EK  N LA R I Pierre Nora DOST (dtabevi  ISBN 975-298-211-5 Hafıza Mekânları PIERRE N O RA © Editions Gallimard, 1994 pour Les Lieux de Mémoire © Editions Gallimard, 1974 pour Faire de l'Histoire Bu kitabın Türkçe yayın haklan Dost Kicabevi Yayınlan'na aittir. Birinci Baskı, Şubat 2006. Ankara Fransiîcadan çeviren, Mehmet Emin Özcan Teknik Hazırlık, Ferhat Babacan - Dost rTB Baskı ve Cilt, Pelin OÉset Ltd. Şri., Ankara Dost Kitabcvi Yayınları Meşrutiyet Cad 37/4, Yenişehir 06420, Ankara Tel: (0312) 435 93 70 Fax: (0312) 435 79 02 uaiw.dostyaymct'i.cran bil/dİİdostyayinevLcom İçindekiler Sunuş 9 Hafıza ile Tarih Arasında: Mekanlar Sorunsalı 17 Cıımhuriyet’ten Ulus’a 39 Lavisse’in Fransa Tarihi: Pietas erga patriam 49 Devlet Anılan Commynes’den De Gaulle’e 105 Ulus-Hafıza 153 Fransa’lar: Fransa Tarihi Nasıl Yazılmalı? 163 Kuşak 183 Anma Törenleri Çağı 225 İsim Dizini 261 Sunuş Bu kitap, 1978-1981 yıllan arasında E H E SS’te (École des hautes études en sciences sociales, Sosyal Bilimler Yüksek Okulu) üç yıl boyunca verdi­ ğim seminerin ürünüdür. Ulusal hafızam a m hızla kaybolup gittiğini gör­ düm ve hafıza mekânlannm sayımına giriştim; hafıza özellikle bu mekânlar içinde ortaya çıkar ve insanların iradesine ya da yüzyıllara bağlı olarak en çarpıcı simgeler de buralarda görülür: Bayramlar, amblemler, anıtlar ve anma törenleri, aynca övgü söylevleri, sözlükler ve müzeler. Ulusal hafıza üzerine yuvarlak sözler yerine bir durum incelemesini tercih etmiş olmanın sebebi ne olabilir? Hafıza mekânları bizzat varlık­ ları ve gerçeklik etkileriyle, hem hafızanın, hem ulusun içerdiği belirsiz­ likleri ve bunlann doğurduğu karmaşık ilişkileri çabuk ve kesin bir çözü­ me bağlıyor gibi geliyordu bana. Eşyalar, araçlar ya da hafızanın kurum­ lan, bunlar saf kimyasal çökeltilerdi. Bu mekânlan, ölü anıtları ve ulusal arşivler gibi en maddi ve somuttan, soy, ırk, hatta din ve “hafiza-insan” kavramı gibi düşünsel olarak oluştu­ rulmuş en soyuta, kelimenin bütün anlamlarında ele almak gerekiyordu: Reims ya da Panthéon anıtı gibi kurumsal kutsal nitelikli yerlerden, cum ­ huriyet çocuklarının basit okul kitaplarına kadar. Saint-Denis’nin XIII. 10 HAFIZA MEKÂNLARI yüzyıldaki günlüklerinden, Louvre, La Marseillaise ve Larousse ansiklo­ pedisine, Trésor de la langue française'e kadar. Hafıza mekânları birçok boyuta sahip, önemli buluşma yerleridir. Bunlar tarihin tarihi olduğuna göre tarihyazımsal boyut olarak hep vardır­ lar; tarih bunlarla oluşur; tarih, mekânların araçları, üretilişi ve işleyişini konu alır. Aynı zamanda etnografik bir boyut vardır; zira geleneğin sıcak­ lığıyla bağlı olduğumuz bildik alışkanlıklarımızdan kopmak, bizzat hafıza coğrafyamızın haritasını çizmek söz konusudur. Psikolojik boyut da var­ dır, çünkü bireyin kalabalığa denkliğini koyutlamamız ve bireysel planda açık ve net tanıma sahip olmayan kavramları -bilinçaltı, simgeleştirme, sansür, transfer- sosyal alana taşımamız gerekir. Bir de siyasi boyut var­ dır; burada siyaset deyince gerçekliği değiştirmeye yönelik kuvvetler bü­ tününü anlıyoruz. Gerçekten de hafıza içerikten çok bir çerçevedir; her zaman elde bulunan bir koz, bir stratejiler bütünü, varlığından çok kul­ lanılma biçimiyle değer taşıyan bir olgudur. Burada hafıza mekânlarının edebi boyutuna ulaşıyoruz; bu ise tarihçinin sahneleme sanatı ve kişisel bağımlılığıyla ilgilidir. Bu uçsuz bucaksız alanı ayrıntısıyla incelemek söz konusu değildir; çünkü bu alana hem ölüler kültü, hem gittikçe daha da büyüyen ortak- malın bütünü, hem de geçmişin kullanımını Belirleyen bütün unsurlar dahildir; hafıza burada ele alındığı anlamda, içerdiği unııtma’ya karşı gel­ mez, varsaydığı hatıra’yla özdeşleşmez. Burada ulaşılması imkânsız bir bütünlükten ziyade, konuların ele alınış biçimini, yaklaşımların çeşitliliği­ ni, kısaca geniş bir bütünün genel dengesini ele alacağız, en yetkin alt­ mıştan fazla tarihçinin katkıda bulunduğu dört cilt. Fransa bitmek bil­ mez bir malzemedir. İlk cilt La République (Cumhuriyet); sembolleri, anıtları, pedagojisi, anma törenleri ve karşı-hafızasının örnek mekânlarıyla. Sonra iki ciltlik La Nation (Ulus) geliyor; bu ciltler belli başlı temaları işliyor, ulus tasav­ vuru da bu temalarla yüklü. Bu temalar şunlardır: Dolaylı miras, tarihya- zırnsal hafızanın yeniden elden geçirildiği önemli dönemler, ulusun ege­ menliğini ve “ortak-varlık"mı tanımladığı sınırlar, ayrıca sanatçı ya da bilim adamlarının ulusa ait manzaralan ve mekânları çözümleme tarzı. Ö te yandan ulusun devletin rolüne ilişkin fikrinin en iyi yoğunlaştığı yerler; devletin rolüyle birlikte, askeri ve sivil ihtişamına, anıtsal ve sa­ natsal zenginliğine, edebiyatına ve son olarak diline ilişkin fikirlerin bu-  SUNUŞ 11 iunduğu yerler. Les France (Fransa’lar) başlıklı dördüncü ciltte, siyasi, sosyal, dinsel ve bölgesel Fransa’lar yer alacaktır. Cumhuriyet, Ulus, Fran­ sa; ilkinden sonuncusuna kadar kendiliğinden mantıklı bir süreç ortaya çıkmış oldu. En basitten en karmaşığa, içerik’ten içeren’e, tarihlemesi en kolaydan en zor olana, en bölgeselden en genele, en yeniden en eskiye, en siyasiden en tensele, en üniterden en parçalı olana, en açıktan en karmaşığa. Bununla birlikte bu üç bölüm arasında çizgisel bir süreklilik yoktur. Cumhuriyet ulusal hafızayı ikiye katlar, çünkü siyasi yönetim biçimi olarak bizim öbür yarımız haline gelen cumhuriyet hem ulusal hafızamızın basit bir parçasıdır, hem de bu hafızanın tanımlanışı ve son şeklidir. Cum hu­ riyet aslında uygulamada kendi hafızasıyla içli dışlıdır, konu içinde konu gibidir. Bu nedenle, Cumhuriyeti meydana getiren, tartışmaya açık çok sayıda karşı düşünceyi bir yana bırakıp onun esas ve bölünmez geleneğini göstermek daha yerinde göründü. Aynca cumhuriyetler içinde üçüncü- sünü vurgulamak da öyle; bu cumhuriyet Fransızlara göre tek olmasa da en gerçek cumhuriyettir; biz özellikle kuruluş dönemini vurguladık, bu dönem de tastamam bir hafıza stratejisi yürütülmüştü ve bu diğer iki hedefin zaranna yapılmıştı: Geçmişte devrim süreci ve gelecekte de halk cephesinden Direniş’e uzanan dönem. Ö te yandan cumhuriyetin eğitim siyasetini de vurguladık, çünkü cumhuriyet bütünüyle bir öğrenme süre­ ciydi ve tarihi de bir kültürün edinilmesini içeriyordu. Okul, ders kitap­ ları ve eğitimciler, yirmi yıldan beri geniş bir incelemeye1 konu oluş­ turmuştur, çünkü La République au village’ın (Köydeki cumhuriyet) ve siyasetin halk kitlelerine doğru genişleyişi ve özellikle Marianne gibi2 cumhuriyete özgü resim ve istiarelerin ortaya çıkışı ele alınmıştır; La Fêle révolutionnaire'de3 (Devrim bayramı) olduğu gibi, benzer cumhuriyet bayramlan hakkında bir araştırmanın önemi yakın bir geçmişte vurgulan­ mıştır; yine yakın geçmişte L'Idée républicaine’e4 (Cumhuriyetçi düşünce) ilişkin bir tarih eleştirisine girişilmiştir; bir kültür olarak kabul edilen La 1) Sadece en son çıkanı hanriatırsak: Enseigner l'histoire, des manuels à la mémoire, Henri Moniot’nun derleyip sunduğu merinler, Berne, Peter Lang, 1984- 2) Maurice Agulhon, Lu République au village, Paris, Pion, 1970; Muricmne au Combat, Paris, Flammarion, 1979 ve Marianne au Pouvoir, Paris, Flammarion, 1989. 3) Charles Rearik, "Fcsrivals in Modem France: The Experience of the Third Republic”, Journal of Contemporary History, 12, 1977, s. 435-460; M ona Ozouf, La Fête révolutionnaire, Paris, Gallimard, 1977. 4) Claude Nicolet, L ’Idée rélrublicaine en France, Paris, Gallimard, 1982. 12 HAFIZA MEKÂNLARI Vie politique sous la Trosième’in (Üçüncü cumhuriyette siyasal yaşam) sentezi olası görülmüştir3; en sonunda ilgi Expositions universelles (Evren­ sel sergiler) üzerine çevrilerek Cumhuriyetin kültür arkeolojisi lehine genel bir söylem gerekli görülmüştür6. Cumhuriyetçi hafızanın kabul edilen, kaçınılmaz ve artık ziyarete açık mekânlarını, devrimci takvim gibi çok açık olmayan, hatta Marais halk kütüphanesi ya da Ferdinand Buisson’un Dictionnaire de pédagogie (Peda­ goji sözlüğü) gibi bilinmeyen mekânlara katmaya çalıştık. Buralar, pek az insan tarafından aranan ve ziyaret edilen ve bizce hafıza mekânmın ne olduğu hakkında en iyi fikri veren ve yaklaştıkça özgünlüğünü hissetti­ ren, yol güzergâhından uzak, gösterişsiz mekânlardır. Zira, kavramı çok genişletirsek, bu kavrama yakın, ama ondan farklı olan “kimlik yeri” kav­ ramına doğru kayma tehlikesiyle karşı karşıya kalırız. Bu yüzden bu müte­ vazı mekânlan üç renkli bayrak, La Marseillaise gibi kolektif onayın parıl­ dayan işaretleri etrafına yerleştirmek istedik; Cumhuriyet hafızası işte buralarda içten içe, ama aynı oranda da gösterişli biçimde oluşmuştur. Ulus kavramıyla sadece çerçeve genişlemiş olmaz, konu da değişir. Çünkü, hiç kuşku yok ki, ulusal mobilyanın eksiksiz bir dökümünü yap­ ma, hatta en büyük parçalarını sayıp dökme iddiasını güdenleyiz. Bu işten çabucak vazgeçtik, çünkü hafıza mekânlan anımsadığımız şeyler değil, fakat hafızanın mayalandığı yerlerdir, geleneğin bizzat kendisi değil onun laboratuvandır. Ulusal kimlik tanımını kuran ve belirleyen öğeleri sapta­ mak da söz konusu değildi. Öyle olsa, kronolojiye geri dönmek ve, Bernard Guenée’nin deyişiyle “devletin ulusun önüne geçtiği” bu ülkede üç önemli berraklaşma ânına odaklanmak gerekirdi: XIV.-XV. yüzyıllar, devrim dö­ nemi ve cumhuriyetçi sentez. Böylelikle birinci cildin özerkliği yok olmuş olurdu. Buraya kadar ulus hakkında -m odern zamanların bu özgün olgusunu, ona çok alışkın olduğumuz için yeni bir bakışla kavrayamıyoruz- üç açıdan söz edildi: Hukuksal, tarihsel ve duygusal açılar. Bunların hepsi ulusal özgüllükleri vurgular, am a bunlan sorgulamaz. Birincisi, ilke olarak bun- 5) Jean-Marie Mayeur, La vie politique sous la Troisième République, 1870-1490, Paris, Seuil, “Nouvelle Histoire de la France contemporaine” dizisi, 1984- 6) Pascal Ory, Les Expositions universelles de Paris, Paris, Ramsay, 1982; “Hypothèses de travail en histoire culturelle: l'exemple de la France contemporaine", Bulletin de la Société d'histoire moderne et contemporaine, 2, 1982; ayrıca bkz. “Etat bibliographique", 1981, Bulletin de Centre d'histoire de la France contemporaine de Paris X, no; 2.  SUNUŞ 13 lan kenara ayınr, İkincisi bunlan türetir ve üçüncüsü anmakla yetinir. Özellikle7 ulusal duygu tarihi konusunda bize kaçınılmaz nirengi nokta­ lan ve yüklüce bir bilgi sunan uçsuz bucaksız bir edebiyat vardır. Bundan geriye, üstesinden gelinemeyecek bir yineleme izlenimi kalmıyor değil: Ulus ulusla, sınırdan hiç çıkmadan ve dışarıdan bir şey almadan, kendi yeniliği ve olağandışılığı içinde, bir yönü başka bir yönle açıklanır. Cum ­ huriyet güçlü kişiliğini başlangıç safhasındaki hafıza siyasetine borçlu­ dur. Buna karşın, ulus, tarihsel açıdan, aldığımız hava kadar ele geçiril­ mesi güç, yine de bize hayat veren hava gibi bir veri olarak ortaya çıkar. Hareket noktası doğrudan saptanamayan8, hatırası “çok eski çağlarda" kaybolmuş, ulusal olgunun ilk çağında, siyasi olgu olarak “ulusu”, düşünsel kavram olan “ toplumla” birlikte düşünmemiz gerekir. Dıştan bakışla top­ lumun iç düzenini anlayabiliriz. Ulus, aynı zamanda hem kendi içindedir ve hem de dışında: Manevidir, ama zaman içindedir, tarihseldir, ama coğrafya içindedir; ideolojiktir, ama tenseldir, belirsizdir, ama sınırlan vardır, evrenseldir, ama özel içindedir, ebedidir, ama kronoloji içindedir. Ulus ancak dışandan anlaşılabilir, olgunun genelliği içinde anlaşılabilir; içeriden anlaşılması ise tezahürlerinin tekilliği dolayısıyladır. O halde, ulusal olguya dışarıdan, fakat dekorunun arkasına geçip bu esran bize aydınlancı bir şekilde9 yorumlayacak felsefi tarzda bir çözüm­ lemeyi beklerken, bizim kendi ulusal tarih anımız tarihçiye bir görev yük­ ler: Öncelikle her zaman kendimize ait gördüğümüz, fakat artık olduğu şekliyle yaşayamadığımız bu geleneğin en tipik unsurlarını incelemek. Duygusal bağlılık ile eleştirel aynlığm bu kanşımı ulus konusunu işleyen iki ciltteki seçimi ve planı belirlemiş ve çoğul haliyle Fransa’lar terimine son noktayı koymuştur. Bu çoğul kullanım süs olsun diye değildir. Sadece ademi merkeziyetçi­ liğin parçalanışına, muhtemel kavramlar çatışmasına ve bileşkelerin çeşit­ liliğine uygun gelmekle kalmayan bu çoğul kullanım aynı zamanda kuşkulu bir hal alan kimliğin buhranını da ifade eder. 7) Özellikle kaynakçasıyla, Alphonse Dupront’un önemli yazısı: Michel François, der., La France et les Français, “Du sentiment national”, Paris, Gallimard, Encyclopédie de la Pléiade, 1972, s. 1423-1475; buna ilave olarak Pierre Chaunu, L a France, histoire de la sensibilité des Français à la France, Paris, Robert Lafont, 1982, yeni basım, Paris, Hachette, “Pluriel" dizisi. 8) Bkz. Ferdinand Lot, La France des origines à la guerre de Cent ans, Paris, Gallimard, 1948. 9) Marcel Gauchet bu konuyu Ernst Kantorowicz'in The King's Two Bodies (Princeton, 1957) adit kitabı üzerine yazdığı uzun bir yorumda ele aldı: “D es deux corps du roi au pouvoir sans corps", Le Débat, no: İ4 ve 15. 14 HAFIZA MEKÂNLARI Bu konuyla ilgili örnek vermek hem çok gerekli hem de çok da tehlike­ lidir. Zira hafıza mekânlarıyla ilgili araştırmanın tehlikesi, marjinal ile azınlıkta olanı tehdit altındaki hafızaların doğal barınağı olarak görmek­ tir. Örneğin burada dindar Fransa’lar mı söz konusudur? Désert müzesi, özellikle Protestan hafızasıyla beraber Katolikliğin mekânı olarak da be- nimseniyorsa, bir tek hafıza mekânı nasıl seçilmeli? Gerçek hafıza mekânı bizzat hafızanın kendisinden başkası olmayan Musevilik hakkında ne karar venneli? Toplumsal hafızalar, özellikle burjuvazinin hafızası konusunda da aynı zorluk vardır; burjuvazinin kendi yurdunun sınırlarını aşan norm­ lar ve değerler, iki yüzyıldan beri halkın ve aristokrasinin tasavvurlarmı sömürgeleştirmiştir. Bu nedenle biz, bu engeli ortadan kaldırmak için, yerimiz uygun olduğu sürece, çoğunluktaki hafıza mekânlarının üst-tasav- vuruııu çıkarmaya çalıştık; elbette derinlemesine ve yanlamasına bakış tarzlarından daha iyisinin olmadığını biliyoruz. Çok sayıdaki toplumsal ortamı katıksız biçimde algılayamayacağımız için kentsoylu, köylü ve işçi hafızalarını da bir araya toplayıp bu yaklaşımı özellikle şu şekilde ikiye bölmemiz gerektiğini düşündük: Bir yanda, Maurice Agulhon’un tarih alanına soktuğu geleneksel “toplumculuk” içerisinde ele alman grev, pazar, kahve gibi etkisi hâlâ devam eden haûzalar; diğer yanda, gerek sanat ile halk sanatları ve gelenekleriyle ilgili müzeler gibi yeni hafıza kurumlan, gerek orta tabakalar konusunda son yıllarda tarih­ çilerin merakını uyandıran not defterleri, aile albümleri ya da noter evrak dosyaları gibi hafıza mekânları. Son bölümün içeriği de, bu konunun belirsiz bir şekilde genişletilmesi değil, bizzat ek bir hafıza mekânı kavramının oluşturulmasıdır. Bu gerek­ sinim siyaset alanına yaklaşıldığında daha da ivedilik kazanır. Farklı si­ yasi topluluklar -örneğin tutucu, liberal, ilerici ve devrimci topluluk­ lar- yelpazesi açılmadığında, uygun gözetleme noktalarını bulmak zor­ dur. Buna hafıza yerleri değil, anımsama ve unutma’nın ucu belirsiz iple­ rinin birbirine girdiği hafıza düğümleri demek daha doğru; başka bir deyişle, Fransız Devrimi, onun muhayyileye yansımalan, sol ve sağın örnek profili olan Jeanne d’Arc, Libération’dan (Kurtuluş) bu yana si­ yasi güç yeri olarak hafıza, hafızalanmızın önderi olarak da De Gaulle, boş ama gerekli kavram kuşak ya da siyasi dağarcığımıza ait geleneksel mekânların çağa uygun biçim ve yapı değiştirmeleri gibi çağdaş siyasi hafızamızın ana kalıpları. Burada hafıza mekânı ikinci düzeyde anlaşıl­ maktadır.  SUNUŞ 15 Bu mekânlar çok yönlü olarak incelendiğinde ortaya çıkacak tarih başka hiçbir şeye benzemez: Gösterişsiz, fakat yine de iddialı, geleneksel aynı zamanda çok güncel. Tam anlamıyla Fransa Tarihi değil, ama hafıza ile tarih arası; ortak mirasın bazı bölümlerinin bilginlerce açımlanması; bu açımlama her birimizde bu yarı silinmiş simgelere olan bağlılık kalıntı­ sını uyandıran duyarlılık sayesinde haklılaştırılır. Geçen yüzyılın yeniden ele alınan ulusal pozitivist tarihininden ve onun miras aldığı düşünceler tarihinden son derece farklı bir tasavvurlar tarihi; bu tarihin ilgi alanları, tastamam simgesel bir gerçeklik içinde, bu zihniyetler tarihinin yakınında ya da berisinde yer alır. Bu tarihin özgünlüğü ve yeniliği hem bu geriye dönüş, hem de geç­ mişten kopmadır; bu yenilik, sadece gerçeklik ilkesine mutlak bağlı kal­ mayı ve Ranke’nin ünlü deyişine göre “gerçekten olup biten şeyi" doğru bilme niyetini daha zorunlu hale getirmektedir. En yeni en eskiden yar­ dım istemektedir. Kuşkusuz Fransa tarihinde pek az dönem bu kadar hafızasına tutsak olmuş, yine pek azı du kadar kuşkulu bir şekilde ulusal geçmişin tutarlılığını ve onun devamlılığını yaşamıştır. Tasavvura bağlı, simgesel ve yoruma dayalı olguların da kendi olaylan, kendi zamandizin- leri ve kendi ayrıntılı bilgileri vardır. Hafızanın incelemesine sunulan malzemeler, bir anlamda ve çoğunlukla, en klasik ve çok eski tarihin işledikleri malzemelerdir; ama o tarih bu malzemeleri tam tamına kendi­ ne mal etmemiştir. Bu ilgisizlikten ya da unutkanlıktan kaynaklanmaz, çünkü bu malzemeler tanım gereği tarihin arka yüzüdür, onun bilgikura- mının ölü noktası, varoluşunun temeli, bizzat onun olasılık koşuludur. Bu durumda bu malzemelerin görünüşteki bayağılığını mazur göre­ meyiz. Bunlar ne kadar ortada olsalar d a aslında pek bilinmezler. Uç renkli bayrak örneği yeterli mi? Son yıllarda, kimsenin bunu incelemeyi akıl etmediğine şaşırmıyor değiliz. Kırmızı bayrağın, beyaz ve siyah bayrak­ ların kendilerine özgü tarihleri vardır, am a bizim amblemimiz olan ve hergün gördüğümüz bayrak hakkında hemen hemen hiçbir şey yok. Dev­ rim takvimi üzerine yapılan tek çalışma bir Amerikalının yayımlanmamış çalışmasıdır. Ya ulusal marş, La MarseiUaise? Dikkate değer araştırmalar, kısmi olmasına karşın, sadece cumhuriyet muhafız birliği müzisyenlerine aittir. Panth6on'da yatanlar tarihçilerini bulamadılar. Belediyelerin tip­ lemesi mi? İlan ve taslaktan ibaret. Her beldede bulunan anıt mezarların tiplemesini oluşturmayı kimse düşünüp akıl edemedi. Ya Fransız Devrimi- nin yüzüncü yıldönümü, Victor Hugo’nun ölümünün yüzüncü yıldönümü? 16 HAFIZA MEKÂNLARI Bunlara yakından bakmanın ne derece acil olduğunu görmek için ikiyü- züncü yıl anmalanna özgü bakış açısını beklemek gerekmiştir. Bruno adın­ da Tour de la France (Fransa turu) kitabı yazarmın sırrını ve gerekçeleri­ ni kimse çözemedi. 1871 Komün hareketi sırasında ayaklanan askerle­ rin, önünde kurşuna dizildikleri Pere-Lachaise mezarlık duvan, şiirler ve marşlar hakkında şimdiye kadar hiçbir şey yazılmadı. Aşağı yukan maka­ lelerin her biri10 hakkında da aynı şeyi söyleyebiliriz. Şüphesiz, birçok önemli mekânlar anılmamış olabilir. Bunların eksikliğinin neden olduğu üzüntü bir yana bırakılırsa -tek sorumlu baştakidir- burada yer alan me- kânlann yararmı kabul etmek gerekir. En azından böyle bir değerleri vardır. Zira hu denemelerin, bütünsel amaçlan bir yana, ayrı olarak tek başlarına okunmalannı dileriz; ayrıca bu yazılardan bilgi edinmeyi bek­ lenmeden önce, bunlann keşfedilmesini, zevkle, ilgiyle okunmasını iste­ riz. Bu hantal monografik düzenin bütünü şu karmaşık problemleri orta­ ya koymaktadır: Hafıza mekânlannın doğru sınırları, anma törenleri ku­ ramı, tarihsel hafıza ile kolektif hafızanın bağları, ideolojiler ile siyasetin, hafıza ile iktidarın, cumhuriyet ile ulusun ilişkileri. Bunlan bir yana bıra­ kalım. Konuların seçiminin üzerinde oldukça düşünülmüş olsa bile keyfi bir yanı da var; bu da gerekli tipolojiye, sorunun bilimsel durumuna, bu sorunu ele alıp işlemek için yetkilerin tasarrufuna bağlı. Bunu kabul ede­ lim. Çok sevdiğimiz hayal gücümüze yönelik bu hassasiyet, yadsınamaz biçimde, bütün çağdaş tarihyazımın aşmak için üstün çaba gösterdiği Fransız-merkezciliğine dönüşü ve zihinsel gerileme tehlikesini içine almak­ tadır. Bunu bilip dikkat etmek gerekir. Şimdilik unutalım bunu. Sonradan çok sayıda denemenin ekleneceği bu bir avuç denemenin, bu canlı ve nükte dolu yazılann öncelikle masum bir okuma sunacağını umuyoruz. PlERRE NORA, 1984 10) Bir istisna, Rosemonde Sanson’un 14 juillet, fête et conscience nationale, 1789-1975 adlı çalışması, Paris, Flammarion, 1976. Aynı yazardan “La fête de Jeanne d'Arc en 1894” başlıklı, Tcmmuz-Eylül 1973 tarihli Revue d'histoire moderne et contemporaine'de yayımlanan dikkate değer makale. Hafıza ile Tarih Arasında: Mekânlar Sorunsalı 1. Tarih-hafızanın sonu Tarihin hızlanışı. Eğretilemenin ötesinde, tabirin ne ifade ettiğine ilişkin ölçülü davranmak gerekir: Tam am en ölü bir geçmişe hızlıca dalış, kay­ bolmuş olarak görülen her şeyin toptan algılanışı -dengenin kayboluşu. Geleneğin sıcaklığı, sessiz âdetler, atalara ait olgular ve esaslı bir tarih duygusu içinde yaşananlardan geriye kalanların çekilip çıkarılışı. Geçmişin gölgesinde kendi bilincine kavuşma; uzun zaman önce başlanmış bir şeyin tamamlanması. Sürekli olarak hafızadan söz etmemizin bir tek nedeni olabilir: Artık hafıza yok. Hafızanın belirginleşip yerleştiği mekânlara gösterilen ilgi tarihimizin bu özel zaman dilimiyle ilgilidir. Bu birleşme ânında geçmişle ilşkisini kesen bilinç, bölünmüş bir hafıza duygusuyla kanşıyor; fakat buradaki yırtılma hafızayı henüz fazlasıyla canlı tutuyor, öyle ki hafızanın canlanış sorununu açıkça ortaya koyamıyoruz. Süreklilik duygusunun kökü mekân­ dadır. Artık hafıza ortamları olmadığı için hafıza mekânları var. Köylülerin tükenişinin ortaya koyduğu dönüşü olmayan bu bozulmayı, yani sanayinin büyümesiyle aynı döneme rastlayan bu özel tarih konusunu, 18 HAFIZA MEKÂNLARI kolektivite-hafızayı düşünelim. Ancak, hafızamızın temelli çöküşü örnek­ lerden sadece biridir. Bilinen küreselleşme, demokratikleşme, kitleselleş­ me ve medyalaşma olgusuyla bütün dünya bu işin içindedir. Çevre bölge­ lerdeki yeni uluslanıı bağımsızlığı, sömürgecilik nedeniyle etnolojik uyku- lanndan henüz uyanmış toplundan tarihsellik içine çekmiştir. Aynı hare­ ketle, güçlü hafıza zenginliği olan am a zayıf tarihi senııayeye sahip bütün kavim, grup ve aileler içsel sömürgeleşmeden kurtulmuşlardır. Hafıza- toplumların sonudur bu, tıpkı değerlerin korunması ve aktarılmasını sağ­ layan kilise, okul, aile, devlet vb. kuramların sonu olduğu gibi. İdeoloji- hafızaların sonu, tıpkı geçmişten geleceğe düzenli bir geçişi sağlayan ya da geleceği hazırlamak üzere geçmişten alınması gerekenleri gösteren kuramların sonu olduğu gibi; ister tepki, ister ilerleme, isterse değişim söz konusu olsun. Üstelik bizzat tarihsel algılama biçimi genleşir, kendi iç mirasına kapanmış hafızanın yerine geçici güncelliği koyar. Hızlanma. Bu olgu kabaca hafıza ile tarih arasındaki mesafeyi göste­ rir: Buradaki hafıza gerçek, toplumsal ve el değmemiş hafızadır; ilkel ya da arkaik denen toplumlar bu hafızanın modelini oluştururlar ve sırrını ellerinde tutarlar. Tarih ise değişime kapıldıklarından unutm aya mahkûm toplamlarımızın geçmişle oluşturdukları şeydir. Buradaki hafıza tümle­ şiktir, diktatörlüğe özgüdür ve kendinden habersizdir; düzenleyici ve çok etkilidir; ânında güncelleştiricidir; mirası sürekli olarak devam ettiren, geçmişsiz bir hafıza; kahramanlanır, kökenlerin ve mitin zamanına gön­ derme yapan hafıza. Bizim hafızamız, yani tarihimiz ise, izlerle ve yapılan ayıklamalarla oluşmuştur. Bu ikisi arasındaki mesafe, insanlar modern zamanlardan bu yana kendilerine bir hak, yetki ve değişim görevi tanıdık­ ları ölçüde gittikçe derinleşir. Bugün son noktasına ulaşmış bir mesafe. Tarih biliminin fetihçi ve yok edici yükselişi nedeniyle hafızadan kopu­ şun açınlayıcı bir etkisi olmuştur: Çok eski kimlikten kopulmuş, apaçık bir şekilde yaşadığımız tarih ile hafıza denkliği bitmiştir. Fransızcada yaşa­ nan tarihi ve onu anlaşılabilir kılan zihinsel işlemi belirten bir tek sözcüğün bulunması -sürekli altı çizilen bir dil eksikliği- derin gerçekliğini ortaya koyar (Almanlar Geschichle ile Historie ayrımı yaparlar). Bizi içine alan bu hareket bize onu anımsatanla aynı niteliktedir. Bugün hâlâ hafızamızla yaşıyor olsaydık mekânlan ona adama ihtiyacı duymazdık. Tarihin aktar­ dığı hafıza olmazsa mekânlar da olmazdı. En güncele varıncaya kadar her hareket, öteden beri eylem ile anlamın tensel özdeşleşiminin dinsel tekrari olarak yaşanacaktır. İz, mesafe, aracılar söz konusu olduğu andan itibaren,  HAFIZA İLE TARİH ARASINDA: MEKÂNLAR SORUNSALI J9 artık gerçek hafızayı bırakıp tarihe geçmişiz demektir. Geleneğin alışılmış düzenine gündelik bir bağlılık gösteren Yahudilerin durumunu düşünelim. O nlann “hafıza toplumu” haline gelişlerinde tarih kaygısına yer yoktu, ta ki m odem dünyaya açıldıklarında tarihçilere ihtiyaç duymalanna dek. Hafıza, tarih: Bunlar eş anlamlı değildir, hatta onlan birbirleriyle zıtlaş­ tıran çok şey vardır. Hafıza her zaman yaşanan gruplar tarafmdan üretilen yaşamın kendisidir. Bu amaçla, hafıza anımsama ve unutma diyalektiğine açık, onlann sürekli biçim değiştinnelerinılen habersiz, her türlü kullanım­ lara ve el oyunlarına karşı çok duyarlı, uzun belirsizliklere ve ani dirilme­ lere elverişlidir ve devamlı bir gelişim halindedir. Tarih ise artık bulunma­ yan şeylerin yeniden oluşturulmasıdır, ama bu hep sorunlu ve eksiktir: Hafıza, her zaman güncel bir olay, sürekli şimdiki zamanda yaşanan bir bağdır; tarih, geçmişin bir tasavvurudur. Hafıza sadece onu güçlendiren ayrıntılarla uyuşur, çünkü duygulara dayalı ve sihirlidir; buğulu, karışık, iç içe geçmiş, kabataslak, özel ve simgesel anılardan beslenir; her tür akta­ rıma, perdeye, sansüre ve yansıtmaya karşı duyarlıdır. Tarih ise zihinsel ve aynştırıcı bir iştir, bu yüzden de analiz, söylem ve eleştiriyi gerektirir. Hafıza, hatırayı kutsallaştırır. Tarih ise hatırayı kapıdışarı eder, onu baya­ ğılaştırır: Hafıza kaynağını kaynaştırdığı bir gruptan alır. Halbwachs’m söylediği gibi, ne kadar grup varsa o kadar hafıza vardır; hafıza, doğası bakımından değişik ve sınırsız, kolektif, çoğul ve bireyselleşmiştir. Buna karşın, tarih herkesin malıdır ya da kimseye ait değildir. O na tiinı insan­ lığın malı olm a ayncalığını veren de budıır. Hafıza somuta, uzama, hare­ kete, imgeye ve nesneye kök salmıştır. Tarih sadece zamansal süreklilik­ lere, gelişmelere ve nesnelerin ilişkisine bağlıdır. Hafıza bir mutlaktır, fakat tarih sadece göreceli olanı bilir. Tarihin merkezinde doğal hafızayı yıkan bir eleştiri işlemektedir. H a­ fıza, esas işi kendisini yıkmak ve geri plana atm ak olan tarihin nezdinde daima şüphelidir. Tarih yaşanmış geçmişi yasallıktan çıkarır. Tarih top- lumlannın ufkunda, tamamen tarihselleşmiş bir dünyanın sınırlarında bir kutsallıktan-arındırma yer alır ve bu da nihai ve kesindir. Tarih ha­ reketi, tarihçinin tutkusu, gerçekte olup bitenin yüceltilmesi değil yok sayılmasıdır. Elbette genel eleştiri müzeleri, madalyonları ve yapıları, yani kendi işi için gereken malzemeyi koruyacaktır, am a bunları hafıza mekân­ ları dediğimiz şeyden arındırarak. Tam am en tarihin ayırıcı özelliği altın­ da yaşamını sürdüren bir toplum, sonuçta hafızanın demir attığı m ekân­ ları geleneksel bir toplumdan fazla bilemeyecektir. 20 HAFIZA MEKÂNLARI Tarihin hafızadan kopmasının en belirgin göstergelerinden biri, belki tarihin tarihinin yazılmaya başlanması, yakın tarihte Fransa’da tarihyazımı bilincinin uyanması olabilir. Tarih, daha açık bir ifadeyle ulusal gelişimin tarihi, ortak geleneklerimizin en önemlisini, özellikle hafıza çevremizi oluşturdu. O rtaçağ tarih yazarlarından “bütünsel” tarihin çağdaş tarihçi­ lerine kadar, bütün tarihsel gelenek, hafızanın düzenli işleyişi ve bunun doğal olarak derinleşmesi, boşluksuz ve eksiksiz bir geçmişin yeniden inşaası olarak gelişti. Froissart’dan bu yana büyük tarihçilerin hiçbiri sade­ ce özel bir hafızayı derlediği duygusuna sahip değildi; Commynes sadece hanedana özgü bir hafıza derlediğinin bilincinde değildi; La Popeliniere Fransız hafızasını, Bossuet monarşi ve Hıristiyan hafızasını, Voltaire insa­ nın ilerlemesme ilişkin hafızayı, Michelet sadece “halk”ın hafızasını ve Lavisse tek ulus hafızasını yazdığının bilincinde değildi. Buna karşın on­ lar, öncekilerden daha pozitif, daha kapsayıcı ve daha açıklayıcı bir hafı­ za kurduklarını hissediyorlardı. Tarihin geçen yüzyılda kendisine ayırdığı bilimsel gereç sadece, büyük ölçüde gerçek hafızanın eleştirel kuruluşunu güçlendirmekten ibaretti. Bütün büyük tarihsel değişiklikler ortak hafıza­ nın konumunu genişletmekten ibarettir. Fransa gibi bir ülkede, tarihin tarihi masum bir iş olamaz. Bu, tarih- eleştiri ile tarih-hafızanın içten içe yıkılışım ifade etmektedir. Her tarih, varoluşu gereği eleştireldir ve bütün tarihçiler kendilerinden öncekile­ rin aslı olmayan mitolojilere dayandıklarını sanırlar. Fakat tarih bizzat kendi tarihini yapmaya başladığında esas olan şey başlar. Tarihsel olay­ ları yazma kaygısının ortaya çıkışının anlamı, tarihin, hafızanın kurbanı olduğunu keşfedip ondan kurtulmaya çaba gösterirken kendisi olmayan şeyi kendi içinde izleme görevini üstlenmesidir. Tarihe ulusal bilincin güdücü ve yapıcı rolünü vermeyen bir ülkede, tarihin tarihi polemik bir içerikle meşgul olmaz. Çoğulcu hafiza ve çok katılımlı bir ülke olan A m e­ rika Birleşik Devletleri’nde bu bilim uzun zamandan bu yana uygulana- gelmektedir. Bedeli olabildiği kadar ağır olan bağımsızlığın ya da iç savaşm farklı yorumları, Amerikan geleneğini sorgulamaz, çünkü bir anlamda böyle bir gelenek yoktur, ya da özellikle tarih dolayanından ileri gelmez. Fransa’da, aksine, tarihyazımı putkırıcı ve saygısızdır; geleneği meydana getiren en yapıcı araçları - Bouvines gibi belirleyici bir savaş, Lavisse gibi kilise kayıtlarına uygun el kitabı- ele geçirmekten ibarettir. Bu, tarihin ağaç kabuğu ile hafıza ağacı arasına ince eleştiri bıçağım sokarak zihinlere kuşku düşürmesi anlamına gelir. Fransız Devriminin tarihyızımı, efsane ve  HAFIZA İLE TARİH ARASINDA: MEKÂNLAR SORUNSALI 21 yorumlarım eskisine göre yeniden inşa etmek demek, o mirasla artık tam a­ men özdeşleşmediğimiz anlamına gelmektedir; olabildiğince görkemli bir geleneği incelemek, artık hep aynı şekilde kendini onun taşıyıcısı olarak görmemektir. Oysa tarihin tarihinin kendine sunduğu, sadece ulusal ge­ leneğin en kutsal nesneleri değildir; som ut ve kavramsal yollarını, kendi üretim yöntemlerini, yayılmasını sağlayan toplumsal ağları, bizzat gelenek olarak kuruluşu hakkında kendi kendini sorgulayan tarihtir bu ve böyle­ likle bu tarih tarihyazım evresine girmiş, bu arada hafıza ile özdeşleşmesine de son vermiştir. Bizzat hafıza olası bir tarihin konusu haline gelmiştir. Hafıza geleneğinin, Tarih içinde ve Ulus etrafında, III. Cumhuriyet sentezi içinde berraklığa kavuştuğu bir dönem oldu. Augustin Thierry’nin (1827) Lettres sur l’histoire de France (Fransa tarihi üzerine mektuplar) adlı eserinden Charles Seignobos’un (1933) Flistoire sincère de la nation française'ine (Fransız ulusunun samimi tarihi) kadar geniş bir zaman dili­ midir bu. Tarih, Hafıza ve ulus bu durumda doğal bir devridaimden daha fazlasını canlı tutar: Tamamlayıcı bir döngüsellik, bilimsel ve pedagojik, teorik ve pratik her türlü düzey ile kaynaşma. Bugünün ulusal açıdan tanımlanışı ister istemez kendi doğruluğunu geçmiş yoluyla onaylamayı gerektiriyordu, içinde bulunduğumuz zaman, monarşik geçmişin yeniden değerlendirilmesini öngören devrim sarsıntısıyla kırılganlaşmıştır, ayrıca Sadow a’nin gerçek galibi Alman eğitimciyle olduğu gibi Alman bilimiyle ilişkili olarak, belgeye dayalı derin bir bilginin yayılması ve hafızanın sa­ dece eğitimle aktarılmasını acil kılan 1870 bozgunuyla da hassas bir hale gelmiştir. Hiçbir şey yarı din adamı, yarı asker bir tarihçinin ulusal sorum­ luluk tavnna denk olamaz: Bu tavır, örneğin, Gabriel M onod’nun Revue historique’in ilk sayısındaki (1876) başyazısında patlar; Monod, “bundan böyle ağır, ortak, yöntemli bir bilimsel araştırmanın”, “ ülkenin ve aynı zamanda insanlığın gelişimi için gizli ve emin biçimde” yürütülmesini doğru bulur. Benzer yüzlercesi gibi böyle bir metnin okunmasında, pozi- tivist tarihin küm ülatif olmadığı fikrinin nasıl geçerlilik kazanabildiği aklımıza takılıyor. T am aksine, bir ulusun kurulma hedefi bakımından siyasi, askeri, biyografik ve diplomatik olgular devamlılığın temel taşlandır. Azincourt bozgunu ya da Ravaillac’ın hançeri, Duper’lerin günü ya da Westphalie sözleşmelerinin hu türden ek hükümleri titiz bir muhasebe­ ye bağlıdırlar. En hassas âlimlik ulusun servetine bir şey katar ya da ondan bir şey eksiltir. Hafiza mekânı güçlü bir birliğe sahiptir: Eski Yunan-Roma kaynağından III. Cumhuriyet’in sömürge imparatorluğu arasında, ulusal 22 HAFIZA MEKÂNLARI mirasa yeni zaferler katan âlimlik ile vulgata'yı dayatan okul kitabı arasında bulunandan daha fazla kopma yoktur. Tarih kutsaldır, çünkü ulus kut­ saldır. Hafızamız ulus sayesinde kutsallığa tutunabilmiştir. Bu birliğin yeni bir kutsallıktan-arındırma yoluyla nasıl dağıldığını anlamak için otuzlu yılların krizi sırasında devlet-ulus çiftinin yerine dev- let-toplum çiftininin nasıl geçtiğini göstermek gerekir. Ve yine, aynı anda ve aynı nedenlerle, hafızaya bağlı gelenekten meydana gelen tarihin, şa­ şırtıcı bir şekilde Fransa’da, toplumun kendi hakkında bilgisine dönüştü­ ğünü anlamak gerekir. Bu amaçla, tarih bilhassa özel hafızalar üzerine birçok defa projektör tutup geçmişe ait düşünceler laboratuvarına da dönıişebilmiştir. Am a tarih, ulusal kimlik saptam asından kurtulurken taşıyıcı bir kişi ile uğraşmayı bırakmış ve bu arada değerlerin aktarılma- srndaki pedagojik görevini de kaybetmiştir: Eğitim krizi bunu göstermeye yeter. Ulusun toplum bilincini içine alan birleştirici bir çerçevesi yoktur artık; tanımlanması arak söz konusu değildir; barış, refah ve güç geri kalan kısmı oluşturmaktadır, artık ona yönelik tek tethdit tehditin orta­ dan kalkmasıdır. Toplum un ulus katma ve seviyesine yükselmesi sonucu, geçmiş, yani tarih yoluyla sağlanan yasallık yerini gelecek yoluyla yasallaş- nrmaya bırakır. Geçmiş tanınmalı ve ona saygı duyulmalıydı, Ulus’a hiz­ met etmeliydi, geleceği ise hazırlamak gerekir. Bu üç kavram yeniden özerkliklerine kavuştu. Ulus artık bir mücadele değil bir veridir: Tarih bir sosyal bilim olmuştur; hafıza ise tamamıyla özel bir görüngü. Ulus-hafiza, tarih-hafiza’nın son tecessiimü olacaktır. Hafıza mekânlannm incelenmesi Fransa’da şu anda ona yer ve anla­ mını veren şu iki hareketin kesiştiği noktada bulunmaktadır: Bir yandan sırf tarihyazımsal hareket, tarihin kendi üstüne dönmesi, diğer taraftan tam anlamıyla tarihsel bir hareket, yani hafıza geleneğinin sonu. Mekânla­ rın zamanı, artık sadece yeniden inşa edilen bir tarih bakışı altında yaşama­ mak üzere hafıza derinliğinde yaşadığımız sınırsız bir zenginliğin kaybol­ duğu belirgin bir andır. Bir yandan tarih uğraşısının derinleşmesi, diğer yandan dondurulmuş bir mirasın ortaya çıkması. Eleştiri ilkesinin iç di­ namiği, kayıtsız kalamayacağımız kadar güçlü, en göz alıcı simgelerira dönerek ortaya çıkabilecek oldukça uçucu siyasi ve zihinsel tarih çerçeve­ mizi silikleştirir. Bunlar aynı anda ve aynı hamleyle, bizi tarih çalışmasının temel vasıtalanna ve hafızamızın en sembolik araçlarına yönlendirecek biçimde birleşirler: Arşivlerle aynı değerdeki üç renkli bayraklar, kütüpha­  HAFIZA İLE TARİH ARASINDA: MEKÂNLAR SORUNSALI 23 neler, sözlükler ile makalelerle aynı konumda anma törenleri, bayramlar, Panthéon ya da Zafer T akı, Larousse sözlüğü ve 1871 Komün hareketi sırasında ayaklanan askerlerin, önünde kurşuna dizildikleri Père-Lachaise mezarlığı duvarı. Hafıza mekânlan, öncelikle kalıntılardır. Bir tarih içindeki anma bi­ lincinin sürüp gittiği uç tarz; bu tarih bu biçimi davet eder, çünkü onu bilmez. Ulusu ortaya çıkaran şey dünyanın rimellerden arındırılmasıdır. Baştan aşağı değişime ve tazelenmeye sürüklenmiş bir toplumun oyunla ve bilerek çıkardığı, kurduğu, düzenlediği, ilan ettiği ve sürdürdüğü şeydir bu. Doğası gereği yeniyi eski üzerinde, genci yaşlı, geleceği geçmiş üzerinde saymak demektir bu. Müzeler, arşivler, mezarlıklarla koleksiyonlar, bay­ ramlar, yıldönütnleri, anlaşmalar, tutanaklar, anıtlar, kutsal yerler, der­ nekler, bunlar bir başka çağın tanıkları, sonsuzluk hayalleridir. Bu saygın, dokunaklı ve soğuk girişimlerin, nostaljik görünümün kaynağı buradan gelmektedir. Bunlar riti olmayan bir toplumun rideridir; kutsallığı olma­ yan bir toplumdaki geçici kutsallıklardır; yerel ya da bölgesel özellikleri bertaraf eden bir toplumun farklılaşmalarıdır; sadece eşit ve benzer birey­ leri tanımaya yarayan bir toplumda gruba aitlik işaretleridir. Hafıza mekânlan, kendiliğinden hafızanın olmadığı düşüncesinden doğarlar; arşivleri kurmanın gerektiği, yıldönümlerini devam ettirmenin, ayinleri düzenlemenin, kasvetli cenaze söylevleri vermenin, belgeleri no­ terde onaylatmanın gerektiği duygusundan doğar ve yaşarlar, çünkü bu işlemler olağan değildirler. Bu nedenle, ayncalıklı ve titizlikle korunmuş merkezler üzerine sığınmış bir hafızanın azınlıklar tarafından korunması, bütün hafıza mekânlan gerçeğini akkor haline getirir sadece. Anm a ko­ nusuna özen gösterilmiyor olsa, tarih bunları hızla süpürecektir. Üzerine dayandığımız kalelerdir bunlar. Fakat eğer korudukları şey tehlikede ol­ masaydı onları inşa etmeye artık ihtiyacımız da olmazdı. Eğer içerdikleri anılar gerçekten yaşanmış olsaydı, bütün bunlar gereksiz olurdu. Ve eğer, buna karşılık, tarih onlan bozmak, değiştirmek, hamur gibi yoğurup taş­ laştırmak amacıyla almasaydı, hafıza için mekânlar olmazdı. Bu mekân­ ları bu gidiş-gelişi oluşturur; Tarihin hareketinden kopmuş am a tarihe iade edilmiş tarih ânları. Artık ne tamamıyla hayat, ne de ölüm vardır, canlı hafıza deniz çekildiğinde kıyıda kalan deniz kabukları gibidir. Fransız ulusal marşı ya da anıtkabirler aitlik ve kopmayla kanşık bu duyguyla biçimlenen bu anlaşılmaz hayatla hayat bulurlar. 1790’da 14 24 HAFIZA MEKÂNLARI Temmuz vardı, am a henüz hafıza mekânı olmamıştı. 1880’de ulusal bay­ ram olarak kabul edilmesi onu resmi hafıza haline getirir, cumhuriyet düşüncesi yine de ondan gerçek bir kaynağa dönüş olarak istifade etm ek­ tedir. Ya günümüzde? Yaşayan ulusal hafızamızın kayboluşu, onun hakkın­ da artık ne saf ne de kayıtsız bir bakışa izin veriyor. Bizi kıvrandıran ve artık çoktan bize ait olmayan hafıza, hızlı bir kutsallık-dışı ile geçici ola­ rak yürütülen kutsallık arasında bir yerdedir. Bizi oluşturan şeyin sahibi olarak bizi gören derin bir bağlılık, am a bizi soğuk bir bakışla mirası dü­ şünmeye ve onun dökümünü yapmaya zorlayan tarihsel uzaklık. Artık içine yerleşemediğimiz yarı resmi ve kurumsal, yan dokunaklı ve duygusal hafızadan geriye kalan mekânlar. Geriye artık tastamam ortak-duyum- culuğa ait olmayan ortak-duyum mekânları kalıyor; bunlar da ne m üca­ deleci bir düşünceyi ne de coşkulu bir katılımı içeriyor; ancak buralarda simgesel yaşama ait bir şeyler hâlâ titreşmektedir. Hafıza olgusu tarihsel olguya doğru çarkeder, atalara sahip olduğumuz dünya, bizi oluşturan olumsal ilişki dünyasına doğru yönelir, yani totemci bir tarihten eleştirel bir tarihe geçilir; artık hafıza mekânları zamanıdır. Artık ulusu kutsamıyo­ ruz, ama ona ilişkin kutlamaları inceliyoruz. 2. Tarihin hafızayı ele geçirmesi Bugün hafıza diye adlandırdığımız her şey artık hafızanın dışındadır, bütün bunlar çoktan tarihin malı olmuştur. Hafıza parlaması dediğimiz her şey aslında hafızanın tarih ateşi içinde yanıp kül olmasıdır. Hafıza ihtiyacı bir tarih ihtiyacına dönüşmüştür. Şüphesiz bu sözcüğe önem vermememiz imkânsızdır. Bunu kabul ede­ lim, ama şunun bilincine varmalıyız: Bugün devinim ve alışkanlığa sığınmış olan ve bedene ilişkin bilgilerdeki, içe işlemiş hafızalardaki, refleks olmuş bilgilerdeki sessiz bilgilerin aktarıldığı mesleklerde var olan gerçek hafıza ile bunun neredeyse tam aksi olan, tarihe geçmiş ve değişmiş hafıza arasında fark vardır; bu tarih kendiliğinden değil bir görev gibi yaşanır, iradidir ve uzlaşmaya dayanır; psikolojik, bireysel, ve özneldir; ama artık toplumsal,, kolektif ve kapsayıcı değildir. Doğrudan birinciden, dolaylı İkinciye gelene kadar neler olup bitti? Çağdaş dönüşümün son noktasında bunu kavrayabiliriz,;. Bu, öncelikle diğerinin tersine, arşive dayalı bir hafızadır. Tam am en iz’in en belirgin olanına, kalıntının, kaydın en somut olanına, üngenin  HAFIZA İLE TARİH ARASINDA: MEKÂNLAR SORUNSALI 25 en açık olanına dayanmaktadır. Yazıyla başlayan hareket hi-fi ve manye­ tik şeritle tamamlanır. Hafıza ne kadar az içeriden yaşanırsa, o kadar çok dış desteklere, artık sadece içinde yaşam süren bir varlığın elle tutulur işaretlerine ihtiyaç duyar. Çağa damgasını vuran ve şimdiki ânm bütü­ nünün muhafaza edilmesi ve bütün geçmişin eksiksiz korunmasını etkile­ yen arşiv saplantısı buradan kaynaklanıyor. Hızlı ve kesin yok olma duy­ gusu, şimdiki ânın tam anlatım kaygısıyla ve kalıntıların en küçüğüne, tanıklıkların en mütevazısma hafıza değeri kazandıracak bir geleceğin belirsizliğiyle bütünleşir. Bizden sonrakilerden aynı şikâyeti duymamak için bilgilenmemizi sağlayacak şeyleri yıktıkları ya da yok ettikleri için haleflerimizden şikâyetçi olmadık mı? Hatıra, en küçük aynntısıyla ser­ gilenme aşamasına geçmiştir. Bu kayıt edici bir hafızadır, arşive kendisi için hatırlama görevini verir. Ve tıpkı ardında ölü derisini bırakan yılan gibi, hafıza da arkasında sürekli belirti bırakır. Eskiden koleksiyoncular, uzmanlar ve Aziz Benoit’cılar kendilerini belge yığuılarına adamışlardı. Onlarsız gelişen bir toplumun ve onlarsız yazılan bir tarihin dışında yaşı­ yorlardı. Sonra, tarih-hafıza bu hâzineyi âlimliğe teslim etti, sonuçları ise binbir ayrı sosyal ağ yoluyla yayıldı ve derinleşti. Tarihçilerin bu belgesel anlayıştan yakalarını kurtardıklan günümüzde toplum bütünüyle tutucu bir inanç ve arşivsel bir üretkenlik içinde yaşamaktadır. Hafıza diye ad­ landırdığımız şey aslında hatırlanması imkânsız olan şeylerin heybetli ve başdöndürü stoğudur, hatırlama ihtiyacı duyabileceğimiz şeylerin sonsuz listesidir; Leibniz’in “kâğıttan hafıza” diye bahsettiği müze, kütüphane, depo, dokümantasyon merkezi, veriler bankasından oluşan özerk bir ku­ rumdur. Uzmanlar yalnızca halk arşivlerinin sayısmın önümüzdeki on yıllarda bin kat artacağını tahmin etmektedirler. Hiçbir çağ bizimki ka­ dar bile isteye arşiv üreticisi olmamıştır, ne sadece modern toplumun kendiliğinden ürettiği hacimle, ne de elde bulundurduğu üretim ve muha­ faza tekniği yollarıyla; ama kalıntı kayboldukça olup biten şeyin kalıntı­ larını, tanıklarını, belgelerini, resimlerini, söylem ve görünür işaretlerini, sanki gittikçe kabaran bu dosya tarihin herhangi bir mahkemesinde delil olacakmış gibi, toplamaya kendimizi sorumlu hissediyoruz. Kutsal, onun inkân olan kalıntıda kök salar. Neyi anımsamak gerektiği konusunda yargıya varmak imkânsızdır. Yıkma yasağı, her şeyin arşivlenmesi, hafıza alanının sürekli genleşmesi, bizzat kaybolma duygusuna bağlı hafıza işlevi­ nin genişlemesi ve buna bağlı olarak bütün hafıza kurumlarınm güçlen­ mesi buradan ileri gelir. Eskiden saplantılı tutuculuklarını eleştirdiğimiz 26 HAFIZA MEKÂNLARI profesyoneller ile doğal olarak arşiv üreticileri arasında garip bir tersyüz oluş gerçekleşir. Bugün her şeyi koruma hissiyle kapılanın arşivcilere açan­ lar özel girişimler ve devlet yönetimleridir, oysa profesyoneller mesleğin özünün, kontrollü olarak ortadan kaldırma sanatı olduğunu öğrenmişler­ dir. Hafızanın maddeleştirilmesi kısa zamanda olağanüstü bir şekilde arttı, çoğaldı daha özerk hale geldi ve demokratlaştı. Klasik zamanlarda büyük aileler, kilise ve devlet üç büyük arşiv yayıcılarıydı. Bugün sadece tarihin en önemsiz aktörleri değil, bu aktörlerin şahitleri, eşleri ya da doktorlan anılarını not etmeye, hatıralannı kaleme almaya sürüklenmekte değil mi­ dir.7Tanıklığın olağanüstülüğü ne kadar az ise ortalama zihniyeti o ölçüde yansıtır ve bu yüzden de daha değerli sayılır. Hafızanın tasviyesi genel bir kayıt arzusuyla tamamlanmıştır. Bir kuşak içinde, imgesel arşiv müzesi şa­ şılacak derecede zenginleşmiştir. 1980’deki “ ulusal miras” (patrimoine) yılı, kavramı belirsizlik sınırlarına kadar götüren, çarpıcı bir örnek ol­ muştur. Bundan on yıl önce, 1970 yılı baskılı Larousse “patrimoine”ı hâlâ “anadan ya da babadan kalan m al” ile sınırlı tutuyordu; 1979 basım Pctiı Robert sözlüğünde ise “ana babadan kalan mülkiyet, bir ülkenin kültürel ortak malı” olarak geçmektedir. Tarihi anıtlarla ilgili çok dar bir anlayış­ tan, 1972 yılındaki sitlerle ilgili anlaşmayla, birdenbire teorik olarak hiç­ bir şeyin elden kaçıp gitmesine izin vermeyen bir anlayışa geçilmiştir. Sadece hangi hafızayı gösterdikleri bilinmese de her şeyi korumak, bütün hafıza göstergelerini saklamak söz konusu değildir. Aynca arşiv yapmak da çağın gereğidir. Sosyal Güvenlik arşivleri bunun başdöndürücü bir örneğini sunuyor - bugün üç yüz kilometrelik uzunluğu bulan eşsiz bir dökiiman toplamı; bilgisayarla tasnif edildiğinde toplum hakkındaki her şeyi, sağlığı ve hastalığı, bölge ya da mesleğe göre gıda rejimlerini, hayat tarzlarını okumayı sağlayan bir brüt hafıza kütlesi; öyle bir kütle ki, saklanması ve işlenmesi korkunç, ancak gerçekleştirilmesi olanaksız se­ çimleri gerektirir. Arşivleyin, arşivleyin, her zaman geriye bir şey kala- caktırl Yakın tarihli sözlü anketlerin yarattığı haklı kaygı anlamlı değil midir? Halihazırda Fransa’da “bize geçmişten gelen bu sesleri” (Philippe Joutard) derlemekle meşgul üç yüzden fazla ekip vardır. Çok iyi: Fakaat bir saatlik bir kayıt için 36 saat hazırlık gerektiren -çünkü eksiksiz olarak dinlendiklerinde anlam kazanırlar—çok özel türden arşivlerin söz konu.- su olduğunu düşünürsek, onların işlenebilme olasılığını sorgulamamak mümkün değil. Sonuç itibarıyla ankete katılanlar ya da anketçiler hangi  HAFIZA İLE TARİH ARASINDA: MEKÂNLAR SORUNSALI 27 hafıza iradesine sahiptirler? Arşiv kendi basit etkisiyle yön ve statü değiş­ tirmektedir. O artık yaşanan bir hafızanın az çok kasıtlı bir kalıntısı de­ ğil, ama kaybolmuş bir hafızanın kararlı ve düzenli salgısıdır. Bizzat ken­ di kaydına bağlı olarak seyreden yaşanmışlığın yanına ikinci bir hafızayı, protez bir hafızayı koyar-güncel konular başka şey midir? Arşivin sürekli artırılması, yeni bir bilincin keskinleştirilmiş bir etkisidir, tarihselleştirilmiş hafıza terörizminin en açık ifadesidir. Çünkü bu hafıza bize dışarıdan gelir ve biz onu bireysel bir engel olarak görürüz, zira bu hafıza artık sosyal bir uygulama değildir. Hafızanın tarihe geçişi, her grubu kendi tarihini yeniden canlandırma yoluyla kimliğini tekrar tanımlamak zorunda bırakmıştır. Hafızanın görevi herkesi kendi tarihçisi yapmaktır. Tarih buyuruculuğu böylece çoğunlukla profesyonel tarihçiler çevresinin dışına taşmıştır. Yitip gitmiş geçmişi yeni­ den elde etme saplantısı sadece resmi tarihin eski marjinallerine ait değil­ dir. Ayrıca tıpkı etnik ya da toplumsal azınlıklardaki gibi, entelektüel olsun ya da olmasın, bilim adamı olsun ya da olmasın bütün belirli kitle­ ler kendi kuruluşlarının, kökenlerinin peşine düşmüştür. Son yıllarda hiçbir aile yoktur ki, üyelerinden biri ailenin geldiği gizli varoluşları ola­ bildiğince ayrıntısıyla belirlemeye girişmiş olmasın. Soy araştırmalarının artışı yeni ve büyük bir olgudur: Ulusal Arşivlerin yıllık raporuna göre bunların oranı (üniversitelilerin % 38’lik başvuru oranına karşılık) 1982’de % 43’tür. İlginç bir olgu: Biyoloji, fizik, tıp ya da müzik alanında en önemli tarih yazılarını meslekten tarihçilere değil de biyoloji bilginine, fizikçile­ re, tıp hekimlerine ve müzisyenlere borçluyuz. Beden eğitiminden başlayıp felsefe öğrenimine kadar eğitim tarihini ele alanlar bizzat eğitimcilerdir. Halihazırdaki bilgiler çökerken, her bilim alanı kendi geçmişine dönüp kendi kuruluşunu, ana ilkelerini gözden geçirme ihtiyacını duymuştur. Sosyoloji kurucu babalarının arayışına çıkmıştır. Etnoloji XVI. yüzyıl tarih- yazımcılanndan sömürge idarecilerine kadar kendi geçmişini araştırmaya girişmektedir. Kategorilerinin ve geleneğinin doğuşunu yeniden kurmaya çalışmayan edebi eleştiri yoktur. Tam am en pozitivist, hatta tarihçilerin §u anda terk ettiği katı tarih, bu aciliyet ve gereklilikte, bugüne kadar hiç bilmediği bir derinlik, bir yayılma ve nüfuz bulur. Hafıza-tarihin sonu, kendi tarihlerini isteyen özel hafızaları artırmıştır. Hatırlama emri verilmiştir. Fakat hatırlamak bana düşer ve hatırlayan kişi benim. Hafızadaki tarihsel dönüşüm bireysel psikolojiye kesin dönüşü beraberinde getirir. Bu iki olgu birbirine o kadar kuvvetle bağlıdır ki, 28 HAFIZA MEKÂNLARI zamandizisel olarak ne zaman çakıştıklarını ortaya çıkarmaktan kendi­ mizi alamıyoruz. Geleneksel dengelerin kesin sarsıntıları, özellikle kırsal dünyanın çöküşü kendisini hissettirdiğinde, hafızanın Bergson ile felsefi düşüncenin ortasında, Freud ile psişik kişiliğin merkezinde, Proust ile otobiyografik edebiyatın otasında görünüvermesi geçen yüzyıl sonunda değil midir? Bizim için, toprakta somut örneğini bulan hafıza imgesinin kırılması ve hafızanın birden bireysel kimliklerin ortasına yerleşmesi, aynı kırığın iki yüzü, bugün ortaya çıkan sürecin başlangıcıdır. İlkel sahne ile o ünlü çöreğin temsil ettiği, mahrem ama evrensel iki hafıza mekânınından birini Freud’a diğerini de Proust’a borçlu değil miyiz? Bu hafıza aktarımı kesin bir yer değişikliğidir: Tarihsellikten psikolojiye, sosyalden bireye, iletilebilenden öznele, tekrardan anımsamaya. Bundan böyle özel bir iş olan yeni bir hafıza rejimi başlar. Çağdaş hafızanın tamamen psikolojikleş­ tirilmesi “ben" kimliğine, hafıza mekanizmalanna ve geçmişle ilişkiye yeni bir ekonomi kazandınmştır. Zira nihayetinde hafıza engeli ısrarla ve hep aynı biçimde bireyin önün­ de durur; tıpkı olası bir hafıza canlanışının yine bireyin kendi geçmişiyle kişisel ilişkisi üzerine çöreklenmesi gibi. Genel hafızanın özel hafızaya bölünmesi hafıza kanununa yoğun bir iç zorlama gücünü vermektedir. Bu, herkese anımsama zorunluluğu getirir ve herkes kimliğinin ilkesi ve sırrını aidiyetle kaplamalıdır. Karşılık olarak bu aidiyet bireyi tamamıyla bağlar. Hafıza artık herycrde olmadığına göre hiçbir yerde olmamalıydı, elbette bireysel bir bilinç onu tek başuıa üzerine almayı kararlaştırmazsa. Hafıza ne kadar az kolektif yaşanırsa, bizzat kendileri hafiza-insan olan özel insanlara o kadar çok ihtiyaç duyar. Korsikalılara “Korsikalı gibi olmalısın”, Brötonlara “tam bir Bröton ol!” diyecek bir iç ses gibi. Bu belirlemenin gücünü ve çağrısını anlamak için, bugün Yahudilikten uzak­ laşmış birçok Yahudide yeniden canlanan Yahudi hafızasına bakmak gerekecektir. Bizzat kendi hafızasından başka tarihi olmayan bu gele­ nekte, Yahudi olmak öyle olmayı hatırlamak demektir. Fakat, bir kez içe atılmış bu yadsınamaz hatıra, gittikçe sizi direnmeye zorlamaktadır. Neyin hafızası? Sonuçta hafızanın hafızası. Hafızanın psikolojikleştirilmesi her­ kese, kurtuluşun sonunda olanaksız bir borcun ödenmesine bağlı olduğu duygusunu vermektedir. Arşiv-hafıza, ödev-hafıza, bu tür değişiklikler tablosunu tamamlamak için üçüncü bir çizgi gerekmektedir: Hafıza-mesafe. Zira, geçmişle ilişki­ miz, en azından en anlamlı tarihi üretimler vasıtasıyla okunduğu gibi, bir  HAFIZA İLE TARİH ARASINDA: MEKÂNLAR SORUNSALI 29 bellekten beklediğimizden daha başkadır; geçmişe yönelik devamlılık değil de kopukluğun açığa çıkmasıdır. Eski zamanın tarih-hafızası için, geçmişin doğru algılanması, gerçekten geçmişin olmadığını düşünmekten ibaretti. Onu ortaya çıkarmak için bir anımsama çabası gerekliydi. Kendi tarzın­ da geçmiş zaman olan şimdiki zaman, şimdiki zaman olarak bu kaynaşma ve kenetlenmeyle güncelleşip afsunlanmış biçimde devam eder gider. Şüphesiz geçmişe ait duygunun olması için, şimdiki zaman ile geçmiş zaman arasında bir çatlağın olması, “önce” ve “sonra”nın ortaya çıkması gerekmekteydi. Fakat, yeniden kurulacak soy zinciri biçiminde yaşanan bir mesafeden ziyade, radikal farklılık tarzı üzerinde yaşanan bir ayrım söz konusuydu. En azından, modern zamanlardan bu yana, tarihin anlaşı­ labilir iki büyük teması, ilerleme ve gerileme, her ikisi de bu devamlılık inancını, olduğumuz şeyi olmayı kime ve neye borçlu olduğumuz hakkın- daki bilgi kesinliğini çok iyi açıklamaktadır. Mitolojik anlatının, dinle ilgisi olmayan, ama ulusal laikleşme yolunda topluma anlamını ve kutsallık ihtiyacını vermeye katkıda bulunan “kökler” düşüncesinin egemenliği buna bağlıdır. Soy sop ne kadar büyükse biz de o kadar büyüktük. Geçm i­ şin içinde bizzat kendimizi kutlu sayıyorduk. Bu ilişki kesildi. Şimdiki zamanın yansıması olan görünür, talimin edilebilir, kullanılabilir, süslen­ miş gelecek, aynı şekilde görülemez, kestirilemez, ele geçmez olduğunda; simetrik olarak görünür bir geçmiş düşüncesinden görünmez geçmişe, aynı düzeyde bir geçmişten kırılma olarak yaşadığımız bir geçmişe, bir belleğin devamında aranan bir tarihten bir tarihin kesikliğine düşen hafıza düşüncesine ulaşmış oluruz. Artık “kökenlerden” değil “doğuş”tan söz eder olduk. Geçmiş bize tamamıyla farklı olarak verilmiştir. O asla kopma­ dığımız bu dünyadır. Hafızamız, bizi hafızadan ayıran mesafenin enginliği açıklığa kavuşturulduğunda gerçekliğini kazanır, tıpkı bir darbeyle hafı­ zayı yok eden işlem gibi. Zira, kopukluk duygusunun gecenin karanlığı ve kapalılığıyla yetine­ ceğine inanamayız. T ııhaf bir şekilde, mesafe, kopukluğu önleyen ve aynı zamanda ona ezgisini kazandıran yakınlaşmayı gerektirir. Çizmedeki top­ rağın ağırlığını, bin yılında Şeytan elini ve XVIII. yüzyılda şehirlerin pis kokusunu hiç bu kadar şehvani biçimde istememiştik. Geçmişe ilişkin bu yapay sanrı, ancak kopukluk rejiminde anlaşılabilir. Geçmişle ilişkimi­ zin bütiin dinamiği, aşılmaz olan ile yok olmuş olanın oyununda bulunur. Kelimenin ilk anlamıyla, eski dirilişin aradığı şeyden tamamen farklı bir tasavvur söz konusudur. Bu diriliş ne kadar tam olmaya çalışsa da, sona 30 HAFIZA MEKÂNLARI ermiş bir şimdiki zamanın bakışı alım da geçmişin açısını düzenlemek için ışık ve gölgeyi iyi kullanmaya elverişli bir ânın hiyerarşisini içermek­ teydi. Anlamlı tek bir ilkenin kaybı, bizi patlayan bir evrenin içine atmış ve aynı zamanda en basit, en şüpheli, en erişilmez bile olsa, nesneyi tari­ hin gizli onuruna yükseltmiştir; çünkü eskiden kimin çocukları olduğumu­ zu bilmiyorduk, fakat şimdi geçmiş neden meydana geldiğini bilmediğin­ den, belli belirsiz bir endişe, her şeyi ize, muhtemel belirtiye, nesnelerin saflığına bulaştırdığımız tarihsel kuşkuya dönüştürmektedir. Bizim geçmiş anlayışımız, artık bize ait olmadığını bildiğimiz şeyi telaşla sahiplenme- mizdir. Bu anlayış, kaybolan bir am aca tam bir uygunluğu gerektirir. T a ­ savvur, freski, parçayı ve bütüncül tabloyu dışlar; tek noktaya yönelik aydınlatmayla, seçilen parçaların çoğaltılmasıyla, anlamlı simgelerle hare­ ket eder. Yoğunlaştırılmış bir retina hafızası, büyük ölçüde uzaktan-bakan (télévisuel) bir hafızadır bu. Örneğin, en yeni tarih yazma biçimlerinde görebildiğimiz ünlü “anlatının dönüşü" ile çağdaş kültürde imajın ve si­ nemanın büyük gücü arasında bağ kurmamak olası mıdır? Kendi üzerine kapanmış, içsesi duyulmayan kesitlere bölünmüş bir anlatıdır bu, gele­ neksel anlatıdan tamamen farklıdır. Arşiv belgesine duyulan titiz saygıyı -belgesini gösterm ek- sözelliğin tuhaf biçimde yükselişini -oyuncuları alıntılamak, onların seslerini duyurmak- alıştığımız aracısız otantiklikle ilintilendirmemek elde mi? Günlerin ağırlığını ve şeylerin tadını yeniden kurmak için tek yolun geçmişteki gıindelik’e olan bu eğilim içinde bulun­ duğunu nasıl göremeyiz? Bu anonim biyografiler, kitlelerin kendini kitleler halinde ele vermediğini anlamamızı sağlamıyor mu? Bu minik tarih incele­ melerinin bize sunduğu bu geçmiş kabarcıklarında yeniden kurmakta ol­ duğumuz tarihi, yaşadığunız tarihe denk görme isteğini görmemezlik edebi­ lir miyiz? Ayna-hafıza da diyebilirdik buna, eğer aynalar aynı’yı yansıtıyor olmasalardı, oysa biz orada farklıyı bulmaya çalışırız; bu farkın görünü­ münde kayıp bir kimliğin anlık bir parıltısını buluruz. Bu bir doğuş değil­ dir, artık olmadığımız şeyin ışığında ne olduğumuzun açıklanışıdır. Bu temele ilişkin simya, garip bir şekilde, geleceğe doğru şiddetle atılı­ şıyla bizi dağıtacak olan bu tarih uygulamasını şimdiki zamanın sırlarının sahibi haline getiriyor. Keramet, tarihten daha ziyade tarihçiyle gerçekle­ şir. Garip bir yazgıdır onunki. Görevi eskiden basitti ve toplumdaki yeri şöyle belirtilmişti: Geçmişin sesi, geleceğin aktarıcısı olmak. Bu amaçla, kişiliği görevinden daha az değenleydi; onun işi, sadece bilgece bir duru­ luk, intikal vasıtası belgenin işlenmemiş maddesi ile hafızaya kaydı arasın­  HAFIZA İLE TARİH ARASINDA: MEKÂNLAR SORUNSALI 31 da olabildiğince etkisiz bir aracı olmaktı. Sonunda öznellik saplantısı olan bir eksiklik. Tarih-hafıza patlamasından yeni bir kişi ortaya çıkar: Selef­ lerinin aksine, konusuyla kurduğu samimi ve kişisel ilişkiyi itiraf etmeye hazır yeni bir kişi. En iyisi konuyu ilan etmek, derinleştirmek, onu bir engel olarak değil, anlaşılmayı kolaylaştıran bir kaldıraç olarak gömlektir. Zira, bu konu, onun öznelliğine, yaratma ve yeniden kumıa gücüne bağ­ lıdır. O olm adan ne anlamı ne de hayatı olabilecek bir şeye anlam ve hayat veren metabolizmanın bir organıdır o. Bizzat kendi tarihsel ger­ çeklik duygusu içine gömülmüş bir toplum düşiinelün; tarihçiler yarat­ makta zorluk çekeceklerdir. Tam am en geleceğin mührü altında yaşayan bu toplum, kendine ait otomatik kayıt yöntemleriyle yetinecek ve bizzat anlaşılma işini belirsiz geleceğe bırakarak kendi kendini otomatik olarak hesaba çekecektir. Buna karşın, şüphesiz değişimlerinin şiddetiyle hafı­ zasından koparılmış ama kendini tarihsel olarak anlamaya meraklı top- lumumuz tarihçiyi gittikçe daha merkezi bir şahıs haline getirmek zorun­ da kalmıştır; çünkü onda toplumumuzun istediği ve vazgeçemediği bir şey vardır: Tarihçi tarihin sadece carili olmasını engelleyen kişidir. Tıpkı geniş çerçeveyi uzaktan alman görüntüye ve geçmişin yapay bir hiper-gerçekliğini mutlak yabancılığa borçlu olmamız gibi, algı biçimi­ nin değişmesi de tarihçiyi, saplantılı bir şekilde, saptığı geleneksel nesne­ lere yeniden kavuşturur, bunlar ulusal hafızamızın alışılmış nesneleridir. İşte tarihçi doğduğu evin eşiğinde yeniden belirir, artık kimsenin oturma­ dığı, tanınmaz haldeki eski evin eşiğinde. Aynı mobilyalanyla fakat başka bir ışık al turda. Aynı atölyenin önünde fakat bir başka eser üzerinde. Aynı oyunda ama bir başka rol için. Kimlikler çağı tamamen kapandığın­ da, tarihyazımı kaçınılmaz olarak bilgikuramı çağına girdiğinde artık in- san-haliza değildir o, şahsen bir hafıza mekânıdır. 3. Hafıza mekânları: Bir başka tarih Hafıza mekânları iki egemenliğe tabidirler; onları önemli ve karmaşık kılan şey budur: Basit ve kanşık, doğal ve en duyarlı deneyime doğrudan açıktırlar; aynı zamanda en soyut oluşuma sahiptirler. Gerçekte bunlar, kelimenin maddi, sembolik ve işlevsel olmak üzere ÖÇ anlamını da içerir, am a her biri bu anlamları farklı düzeylerde içerir. Arşiv deposu gibi sırf somut görünümlü bir yer bile, ancak hayalgücü 32 HAFIZA MEKÂNLARI ona sembolik bir hale kazandırdığında hafıza mekânı haline gelir. Okul kitabı, vasiyetname, eski muharipler demeği gibi sırf işlevsel yerler bile ancak bir ritiiele konu olduklannda bu kategoriye girebilirler. Sembolik bir anlamın uç örneği gibi görünen bir dakikalık saygı duruşu bile zaman- sal bir birliğin somut kesitidir ve anının periyodik ve yoğun olarak hatır­ lanmasına yarar. Bu üç veçhe her zaman bir arada bulunur. Kuşak kav­ ramı kadar soyut bir hafıza yeri mi söz konusudur? Kuşak, demografik içeriğiyle somuttur; varsayımsal olarak işlevseldir, çünkü hatıranın hem durulaşmasını hem de aktarılmasını sağlar; ancak tanım gereği simgesel­ dir de, çünkü bir olay ya da küçük bir grubun yaşadığı deneyim sayesin­ de, bunlara hiç katılmamış bir çoğunluğu niteler. Bunlan meydana getiren hafızanın ve tarihin bir oyunu, sonu karşılıklı üst saptamalarına varan iki etkenin bir etkileşimidir. Başlangıçta, hafıza isteğinin olması gerekmektedir. Bu öncelikli ilkeyi bir yana bırakırsak dar bir tanıma bağlanmış oluruz; bu tanım ise içinde çok sayıda giicül anlam barındırır; böylelikle bir tanıma ulaşılabilir, am a bu kaypak bir tanım olur ve herhangi bir hatıra içeren herhangi bir şeyi aynı kategoriye sokmuş oluruz. Bu biraz eski zamanların tarihsel eleştirisinin büyük kurai- lannı andırır; buna göre “aracısız kaynakları”, yani bir toplumun kendi iradesiyle aynen çoğaltılması için imal ettiği - örneğin yasa, sanat eseri- kaynaklar ile devasa “dolaylı kaynak” yığınını, yani çağın gelecekte tarih­ çiler tarafından kullanılacağından şüphe etmeksizin bıraktığı bütün ka­ nıtları birbirinden ayırmak gerekirdi. Hafıza mekânları, hafıza amacı güt­ mese de tarih mekânlandır. Buna karşılık tarih, zaman, değişim ortaya çıkmasaydı, basit bir hafıza­ lar tarihi ile yetinmek gerekecekti. Burada da mekânlar vardır, ama karı­ şık, melez ve değişken yaşam ve ölüm, zaman ve sonsuzlukla sıkı sıkıya bağlı mekânlar; ortak ve bireysel, bayağı ve kutsal, değişmez ve hareketli bir sarmal içindeki mekânlar. Kendi üzerilerine kıvrılmış Moebius halka­ ları. Bir hafıza mekânının esas varlık sebebi, zamanı durdurmak, unutma işini engellemek, nesnelerin durumunu tespit etmek, ölümü ölümsüz­ leştirmek, somut olmayanı -altın, paranın tek hafızasıdır- göstergelerin en azı içinde anlamın en çoğunu kapsayacak şekilde somutlaştırmaktan ibaret olduğu doğruysa, ki zaten bunlara duyulan tutkunun nedeni de budur, hafıza mekânları, anlamlannın sürekli depreşmesi ve dallarının önceden kestirilemez biçimde uzamasıyla sürekli dönüşüme açık olarak yaşarlar.  HAFIZA (LE TARİH ARASINDA: MEKÂNLAR SORUNSALI 3 3 Değişik alanlardan, iki örnek. İşte devrim takvimi: T am bir hafıza mekânıdır bu, çiinkü takvim olarak, her şeyden önce olası her hafızanın önsel çerçevesini sunmalıydı; çünkü devrimci olduğundan, devrimci te­ rimler dizini ve simgeselliğiyie, tıpkı önde gelen idarecisinin dediği gibi, “tarihe yeni bir sayfa açmaya” , raportörlerinden birinin dediği gibi, “Fran- sızları tamamen kendi kendilerine teslim etmeye” çalışmalıydı. Bu takvim bu amaçla yıl, gün, yüzyıllar ve yılların geleceğini devrimci hayal gücüne endeksleyerek, tarihi devrim saatinde durdurmayı tasarlıyordu. Bunlar yeter de artar bile! Bununla birlikte, onu daha fazla hafıza mekânı haline getiren şey, bize göre, kurucularının istediği şey olmayı başaramamasıdır. Bugün, gerçekte hâlâ onun ritmiyle yaşıyor olsaydık, tıpkı Gregoryen takvime alıştığımız gibi ona da öyle bir alışırdık ki hafıza mekânı olarak etkisini kaybederdi. Bu takvim hafıza manzaramızla kaynaşır ve artık sa­ dece hayal edilebilir tüm hafıza mekânlarını kayda geçirmeye yarardı. Ancak başarısızlığı tam değildir: A nahtar tarihler, her zaman o takvimle ilişkilendirilen olaylar yine bu takvime bağlıdır: Vendémiaire, Thermidor, Brumaire gibi. Hafıza mekânı motifleri kendi üzerlerine dönerler ve onun gerçeği olan bozuk aynalar halinde çoğalırlar. Hiçbir hafıza yeri bu arabesk kuruculardan kaçamaz. Yine, o ünlü “iki çocuğun Fransa T uru” olayını ele alalım: Tartışmasız bir başka hafıza mekânı, çünkü “Petit Lavisse” gibi bu da, Milli Eğitim bakanının yelek cebinden saatini çıkarıp sabah saat 8 ’i beş geçe: “Bütün çocuklanmız Alpleri geçiyor” diye ilan ettiği gün, milyonlarca genç Fran- sızın belleğini oluşturmuştur. Hafıza mekânı, Fransa hakkında bilinmesi gerekenin dökümü olduğundan, kimliğe bağlı anlan ve başlangıç yolcu­ luğudur da. Fakat işte işler kanşıyor: Dikkatli bir okum a hemen gösteri­ yor ki, 1877’de ortaya çıkmasından itibaren, Fransa Turu artık var olm a­ yan Fransa’nın klişesini oluşturur ve cumhuriyetin güçlendirildiği o yılın 16 Mayısında, cazibesini geçmişin büyüsünden alır. Çocuk kitaplan, ço­ ğunlukla, onun başarısını oluşturan yetişkinlerin hafızasına aittir. Hafı­ zanın yukarısı budur, peki ya aşağısı? Yayımlanmasından otuz beş yıl sonra bu yapıt savaş öncesinde bile hâlâ hâkimiyetini sürdürürken, şüphesiz, bir hatıra, eski, nostaljik bir gelenek olarak okunmuştur: İspatı; yeniden elden geçirilip basıldıktan sonra bile eski baskısının yenisinden daha iyi sattığı görülmüştür. Sonra, kitap bulunamaz olur, en uzak köylerde, küflü ortamlarda kullanılır duruma gelir arnk. Fransa Turu, Tarihçiler için yavaş yavaş kolay bulunmaz bir şey, bir tavan arası hazînesi ya da bir belge 34 HAFIZA MEKÂNLARI haline gerlir. Kolektif hafızayı terk eder ve önce tarihsel hafızaya sonra pedagojik hafızaya girer. 1977’de, yüzüncü yılında, Le Cheval d'orgueil bir milyon baskıya ulaştığında, ve o dönem ekonomik krize yakalanan Gisgard'm sanayileşmiş Fransa'sı sözel hafızayı ve köylü köklerini keşfet­ tiğinde, Fransa Turu’nun yeni baskısı yapılır ve yeniden unutulup yeniden dirilinceye kadar, artık eskisi gibi olmayan kolektif hafızaya yeniden gi­ rer. Hafıza mekânlarının bu ünlü betisine haşan belgesini kazandıran şey nedir, ilk niyeti mi yoksa dönem dönem yeniden hatırlanışı mı? Şüphesiz her ikisi: Bütün hafıza mekânları dipsiz derinlikteki nesnelerdir. Bu aynı çift aidiyet ilkesi, mekânların belirsiz çokluğunda, bir hiyerar­ şiyi, alanların sınırlarını, türlerinin repertuarını oluşturmayı sağlamaktadır. Bu türe ait olan önemli büyük nesne kategorilerine iyice bakarsak -ölüler için yapılan dinsel törenlerle ilgili her şey, ortak mala bağlı olan her şey, şimdiki zamanda geçmişin varlığını yöneten her şey- bu sınırlı tanımlamaya girmeyen bazılarının öyle olduğu iddia edilebilir, hatta tanı­ ma ait olanların çoğu gerçekte tanımdan dışlanmış olabilirler. Tarihön­ cesi, coğrafi ya da arkeolojik bazı sitleri mekân ve hatta üst mekân ola­ rak kuran şey çoğunlukla onlara bunu yasaklamalıdır: İnsanların zamanı, bilimi, rüyası ve hafızası ile doldurulmuş ezici güçle dengelenmiş hafıza iradesinin mutlak yokluğu. Buna karşılık, herhaiigi bir sınır taşı Rhin ya da “Finistère” ile, yani M ichelet’niıı meşhur sayfalarının soyluluk unvan­ ları verdiği bu “ toprakların sonu” ile aynı nitelikte değildir. Her kuruluş, her diplomatik sözleşme hafıza mekânıdır, fakat 1793 Anayasası kurucu hafıza mekânı olan İnsan Haklan Bildirgesi'yle 1791’inkiyle aynı değil­ dir. Nimègue banşı, Avrupa tarihinin iki ucundaki Verdun paylaşması ve Yalta konferansıyla aynı değildir. Bu karışımda, hafıza dikte ettirir, tarih yazar. Bu nedenle iki alan, olaylar ve tarih kitapları, buna önem vermemizi gerektirir, çünkü hafıza ve tarih karması olmadığından, özellikle hafızanın tarih alanına ait en­ strümanları net bir şekilde alanı sınırlı tutmaya olanak sağlamaktadır. Her büyük tarihi eser ve bizzat tarihi tür bir hafıza mekânı biçimi değil midir? Her büyük olay ve bizzat olay kavramı, tanım gereği, hafıza mekânı değil midir? İki soru açık bir cevap bekliyor. Tarih kitaplarından bazıları, hafızanın bizzat yeniden elden geçirilmesine dayanan ya da onları küçük pedagojik el kitaplan haline getiren hafıza mekânlarıdır. Fransa’da yeni bir tarih hafızasının tespitine ilişkin en önemli ânlar öyle çok da fazla değildir. XIII. yüzyılda Les Grandes Chroniques de France (Fransa’nın büyük  HAFIZA İLE TARİH ARASINDA: MEKÂNLAR SORUNSAL) 35 vakayinameleri) hanedanlık hafızasını özetler. Bu, tarihyazımı işinin bir­ kaç yüzyıllık modelini inşa eder. XVI. yüzyılda din savaşlan esnasında “mükemmel tarih” denen ekol, monarşinin Truvalı kaynaklarına ait efsa­ neyi yıkar, eski Galyalılan yeniden inşa eder: Etienne Pasquier’nin Les Recherches de la France’i (Fransa araştırmaları, 1599) modem başlığıyla bunun önemli bir örneğidir. Restauration dönemi sonu tarihyazımı mo­ dem tarih anlayışını birden ortaya çıkanr: Augustin Thierry Les lettres sur l’histoire de Frarıce'la (Fransa tarihi üzerine mektuplar, 1820) başlangıç vuruşunu yapar; yapıt 1827’de cilt halinde son şekliyle yayımlanmasından birkaç ay sonra genç ve ünlü Michelet’nin ilk gerçek kitabı olan Précis d’histoire modeme (Modern tarih kılavuzu) gelir, ardından da Guizot’nun “Avrupa ve Fransa Uygarlık Tarihi" üzerine verdiği ders notları. Nihayet Revue Historique’in temsil ettiği pozitivist ulusal tarih (1876) ve bunun başyapıtı, Lavisse’in 27 ciltlik Histoire de France’ı (Fransa Tarihi). Bizzat adlanyla hafıza mekânlan olabilecek Anılar için, otobiyografi ve günlükler için de aynı şey söz konusudur. Les Mémoires d’outre-tombe (Mezar ötesin-. den anılar), La vie de Henry Brulard (Henry Brulard’ın hayatı) ya da Le Journal d’Amiel (Amiel’in günlüğü) en iyi ya da en önemli olduklanndan değil, fakat bizzat anı üzerine sorgulama oyunuyla basit bir hafiza alıştır­ masını karmaşık hale soktukları için hafıza mekânlarıdır. Devlet adam ­ larının anılan hakkında da aynı şey söylenebilir. Sully’den De Gaıılle’e, Richelieu’nün Testament’ından (Vasiyet) Mémoriale de Sainte'Hélène’e (Sainte-Hélène anıtı) ve Poincaré’nin Joumul’ine (Günlük) bu türün, metinlerin farklı değerinden bağımsız olarak, belli değişmezleri ve özgül­ lükleri vardır: Bunlar başka tür anılar hakkında bir bilgiyi, kalem insanı ile eylem adamının ikiye bölünmesini, bireysel bir söylemin kolektif bir söylemle bir tutuluşunu, özel bir hikmetin, hikmeti hükümet içine sokul­ masını içerirler. Bunlar, ulusal hafiza panaromasmda bımlan mekânlar olarak düşünmeyi gerektiren motiflerdir. Peki ya “büyük olaylar"? Aralarında yalnızca ikisi buna dahildir ve bu onlann büyüklükleriyle ilgili değildir. Bir yanda kimi kez küçücük olay­ lar vardır; bunlar belli belirsiz farkına varılan am a ileride köklü sonuçları olacak, bazı dönemlerin başlangıcını belirleyeceklerdir. Diğer yanda ise sonuçta hiçbir şeyi yaratmayan, ama birden bire ağır bir simgesel anlam­ la yüklenen, vuku buldukları anda özgünlük kazanan olaylar; çağdaş tarih her yolu kullanarak sonuçsuz girişimlerde bulunur. Örneğin Hugues Ca- pet’nin seçilmesi; çarpıcı olmayan bir olay, am a sonu ölümle on asırlık 36 HAFIZA MEKÂNLARI bir geçmiş, buna başlangıçta sahip olmadığı bir önem kazandırır. Bir başka örnek: Rethondes vagonu, M ontoire’daki el sıkışma ya da Liböration’da (Kurtuluş) Champs-Elysğes’de zafer yürüyüşü. Kurucu olay ya da gösterişli olay. Am a hiçbir durumda olayın kendisi değil; bunu kavram olarak be­ nimsemek, özgüllüğünü inkâr etmek demektir. Oysa onu belirleyen şey onun özgüllüğüdür: Tarih nasıl olaylara bağlanıyorsa hafıza da mekânla­ ra bağlanır. Buna karşın, alan içinde hiçbir şey olası bütün dağılmaları, gerekli bütün sınıflandırmalan düşünmemize engel olamaz. Mezarlıklar, müzeler ve yaşgünleri gibi somut deneyimle gösterilen en doğal mekânlardan, en zekice hazırlanmış, eksikliğini hissedemeyeceğimiz mekânlara; sadece ön­ ceden anımsanan kuşak, soy, “din-hafiza” kavramı değil, fakat Fransa saha­ sına ait bütün kavramların dayandığı “paylaşımlar” kavramı; C orot’yu ya da Cezanne’ın Sainte-Victoire’ını düşünürsek, doğrudan anlaşılır “resim gibi manzara" kavramı. Mekânların somut görünümü üzerinde duracak olursak, bunlarda değeri düşen bir genişlik vardır. Örneğin öncelikle ta­ şınabilir mekânlar; hafıza sahibi halkın elindeki yasa levhaları bunların ana modelini sunar, ki bu da önemsiz değildir. Aynca her şeyini onların kesin yerleşim alanlarına, toprağa saldıkları köklere borçlu d a n topog­ rafyalar: Bütün turistik mekânlar da böyledir, tıpkı Ulusal arşivlerin Hötel Soubise’e bağlı oluluşu gibi Hötel Mazarin’e bağlı Ulusal Kütüphane de böyledir. Bir başka örnek de, mimarı mekânlarla karıştırılmaması gereken anıtsal mekânlardır. Anıtsal mekânlar olan heykeller ya da anıtkabirler, anlamlarını kendilerinden alırlar; bunların bulundukları yerler dikkate değer olsa bile, başka bir yere yerleştirilmeleri bunların anlamını bozmaz. Zamanla kurulan, anlamlarını öğeleri arasındaki karmaşık ilişkilerden alan topluluklar için durum aynı değildir: Chartres katedrali ya da Versailles Saraya gibi dünyanın ya da çağın aynaları. Tam aksine, işlevsellik öğesiyle mi ilgilenmeli? Yelpaze, eski muharip demekleri gibi, yaşayanlarla birlikte kaybolup gidecek, aktardamaz bir deneyimin devam ettirilmesine adanmış yerlerden, el kitapları, sözlükler, vasiyetnameler ve Klasik çağda, aile reislerinin çocuklarına yönelik olarak kaleme aldıkları “not defterleri” gibi, varlık sebepleri eğitsel olan m ekân­ lara doğru açdacaknr. Yoksa sonunda simgesel öğeye daha mı duyarlı ola­ cağız? Örneğin, egemen mekânlar ile egemenlik altındaki mekânları karşı karşıya getireceğiz. Parlak ve muzaffer, baskın ve, gerek ulusal bir otorite gerekse kurulu bir organ yoluyla baskı altında tutulan egemen mekânla-  HAFIZA İLE TARİH ARASINDA: MEKÂNLAR SORUNSALI 3 7 rtn, resmi törenlere özgü bir soğukluğu ya da şatafatı olmuştur hep. Bura­ lara gitmekten çok, buralara teslim oluruz, ikinci mekânlarsa, sığmak mekânları, samimi sadakatin, sessiz hacıların kutsal mekânlarıdır. Hafıza­ mın yaşayan kalbidir bu. Bir yanda Sacré-Cœur, diğer yanda, halka yönelik Lourdes hac yolculuğu; bir yanda Paul Valéry’nin ulusal cenaze töreni, diğer yandan Sartre'm toprağa verilişi; bir yandan D e C aulle’in Notre- Dam e’daki cenaze merasimi, diğer yandan Coiombey mezarlığı. Sınıflandırmaları olabildiğince artırabiliriz. Cenaze merasimi söylevleri, Douaumont ya da Federasyon duvarı gibi anmaya yönelik işlevlerini tama­ men yitirmiş sırf hafıza mekânları olan özel mekânlarla halk mekânlarını, ayrıca bayrak, bayram güzergâhı, hac yerleri gibi, hafıza boyutu artık sadece simgesel anlamlar arasına karışmış mekânları zıtlaştırmak. Bu tipoloji tas­ lağının önemi, kesin, eksiksiz ya da çağrışım bakımından zengin oluşu de­ ğil, mümkün olabilme olgusudur. Buna göre açık bir ilişkisi olmayan nes­ neler birbirlerine görünmez bir bağla bağlanırlar, ayrıca Père-Lachaise ile Fransa’nın genel istatistiği bir başlıkta bir araya gelebilir, ama bunun şemsiye ile ütüyü bir araya getiren gerçekiistücü düşünceyle ilgisi yoktur. Burada bu farklı kimlikleri birbirine bağlayan bir ağ vardır; bilincine var­ mamız gereken kolektif bir bilinçaltı organizasyonu vardır. Bu mekânlar bizim ulusal tarihimize ait ânlardır. Basit, fakat keskin bir çizgi alıştığımız eski ve yeni bütün tarih türle­ rini bir yana ayırır. İster ulusa, isterse toplumsal anlayışlara ait hafızaya seslenmiş olsun, hafızaya ilişkin bütün tarihsel ve bilimsel yaklaşımlar realia ile, bizzat şeylerle ilgildir; gerçeği en canalıcı noktadan kavramaya çalışırlar. Bütün tarih nesnelerinin aksine hafıza mekânlarının gerçeklikte göndergeleri yoktur. Ya da kendi gödergeleri kendi içlerindedir, bunlar sadece kendi kendine gönderme yapan göstergeler, sa f haldeki gösterge­ lerdir. İçeriksiz, fiziki varlıktan yoksun ve tarihsiz değillerdir; tam aksi­ ne. Bunları hafıza mekânı yapan şey, tarihin elinden kurtulmalarını sağ­ layan şeydir. Templum: Kutsal olmayanın belirsizliğinde -m ekân ya da zaman, mekân ve zam an- içinde her şeyin değerli olduğu, simgesel ve anlamlı olduğu bir çember belirlenir. Bu anlamda hafıza mekânı ikili bir yerdir; kendi üzerine kapalı, kimliği içine kapanıp kalmış, adı üzerine kıvrılmış, am a geniş anlamlara açık bir taşkınlık mekânı. Onların tarihini en bayağı ve alışılmamış hale getiren şey budur. En klasik malzeme olan aşikâr konular, el altındaki kaynaklar, en basit yön­ temler. Önceki günün tarihine dönmüş gibiyiz. Am a durum tamamen 38 HAFIZA MEKÂNLARI farklıdır. Bu nesneler en dolaysız görgüllükleriyle algılanabilirler, fakat ileri sürülen bahis başka m ekânda geleneksel tarihin kategorilerinde ken­ dini ifade ermekte yetersizdir. Tarihsel eleştiri bütünüyle eleştirel tarihe dönüşmüştür, ama sadece kullandığı araçlar bakımından değil, ikinci de­ recede yaşamını sürdürmek için kendiliğinden uyanmıştır. Savaş gibi, bütün bir icraat sanatı olan, aktarmaya dayalı tarih; yenilenmiş nesneyle ilişkisinden ve tarihçinin konusuna tam olarak bağlanmasından huzur duyan bir sanat. Sonuç olarak, harekete geçirdiği şeye dayalı bir tarih; katı, dile gelmez, ele gelmez bir bağ; solmuş simgelere olan söküp atılamaz tensel bağlılıktan geriye kalan şeydir bu. Proust'un çok iyi ele aldığı aşk yasından uyanışı akla getiren M ichelet tarzında bir tarihin yeniden ha­ yat bulması; tutkunun saplantılı etkisinin sonunda ayağa kalktığı, fakat gerçek üzüntünün o kadar acı çekilen şeyden artık acı çekmemeye dayalı olduğu ve artık her şeyi kalbin akıldışılığıyla değil, aklın ışığıyla anladığı­ mız bir andır bu. Tam amen edebi bir gönderme. Buna üzülmeli mi yoksa haklılığını teslim mi etmeli? Bu gönderme de çağa aittir. Hafiza, gerçekte, sadece şu iki meşruluk biçimini tanımıştır: Tarihi ya da edebi. Zaten bunlar günümü­ ze kadar birbirlerine paralel olarak ama ayrı ayrı çalışmışlardır. Bugün sınır kalkıyor ve tarih-hafıza ve hafıza-kurgunun hemen hemen aynı anda ölümünden sonra, bir başka geçmişi, itibarını ve meşruluğunu geçmişle ilişkisine borçlu olan bir tür tarih doğuyor. Tarih, imgeselliğimizin yerini alır. Tarihsel romanın yeniden doğuşunu, kişisel belge hevesini, tarihsel dramın edebi canlanışını, sözlü tarih anlatısının başarısını, bozuk bir kurgu ağı olarak değil de nasıl açıklayabiliriz? Kolektif hafızamızın tükenmiş ser­ mayesinin, yerini sağlamlaştırdığı, yoğunlaşıp kendini ifade ettiği m ekân­ lara duyduğu ilgi bu duyarlılıkla ilgilidir. Derinliğinden koparılmış bir çağın derinliği olan Tarih, gerçek romanı olmayan bir çağın gerçek romanı. Tarihin merkezine yükseltilmiş hafıza: Edebiyatın apaçık yasıdır bu. Cumhuriyet'ten Ulus'a Bu çalışmalar, ele aldıkları konulardan bağımsız olarak, bir hafıza düze­ neği resmediyor; hemen ortaya çıkanlabilecek bu düzeneğin özü kolektif hafıza sermayesine katılıyor, bu sermayenin temelini oluşturup günümü­ ze kadar geliyor, ama bu temel, yirminci yüzyılımızın ağır gerçeklerinin karşısına çıkardığı acı olaylara ve başkalaşmalara maruz da kalıyor. Arı bir hafıza, esas ve kaynak hafızayla sağlamlaştırılmış bir stok. Cumhuriyetçi mi yoksa ulusal hafiza mı demeli? Her yazann kendin­ ce sorduğu ve cevabı olmayan bu soru karşılıklı etkilenmenin işaretidir. Cumhuriyetin acemilik dönemi, mekân, düşünce ve zamanın bir nokta­ da toplanıp hızla ele alınmasıyla ifadesini bulur; “manevi bir cumhuriyet” kurma, yapıcı ilkeleri etrafındaki hareketle hegemonyasını teyit etme kapasitesiyle; Panthéon, kurban listesi, ermişlerin yaşam öyküleriyle dolu gerçek sivil bir dinle ifadesini bulur; bu yolla canlıları ve ölüleri bir araya getiren bir kutsallaştırma sağlanır; orada hafıza yoluyla kendini oluşturma ölü seviciliğine meyleder. Kalabalık, çok sesli, heryerde var olan bir din­ sellik; kendi miderini, ayinlerini icat eden, kendi sunaklarını kuran, kendi tapınaklarını ve araçlarını-heykel, fresk, sokak levhaları, okul kitaplan- icat eden ve bunları sürekli bir eğitsel gösteriye dönüştüren bir dinsellik. 40 HAFIZA MEKÂNLARI Bununla birlikte, özde, hafızanın siyasi kullanımının özgül olarak cum ­ huriyetçi ya da hatta sırf Fransızlara özgü bir yönü yoktur. Bütün Avrupa ülkelerinin denediği, Eric Hobsbawm’in hoş bir şekilde “geleneğin icadı”1 diye adlandırdığı, çağın bir olgusudur bu. Kitleler çağının gelişi milliyetçi­ liğin emrine, o zamana kadar, en azından bu düzeyde bilinmeyen imkân­ ları sunmuş ve her türlü yeniliğe yine bilinmeyen bir ölçüde kendine bir geçmiş uydurma gerekliliğini dayatmıştır. Fransız Cumhuriyeti diğer ülke­ lere oranla, İngiliz monarşisi ya da Alman imparatorluğuna göre, geride bile kalmıştır: Ölçülü mimarlık, Marianne gibi soyut simgeler, burjuvazi tarzı yurttaş büstleri, hafızaya özgü uygulamanın kuruntusuz kullanılışı. Buna karşılık, Cumhuriyet derinlemesine yerleşmesiyle ve hafızanın tam otoriter, birleştirici, tekelci, evrensel ve yoğun bir şekilde geçmişe dayalı sistematik kuruluşuyla bunlardan ayrılır. Otoriter hafıza; çünkü yeni bir rejim söz konusuydu; sağ kesimle, sonra da çabucak sol kesimle denenecek, merkeziyetçi jakobenizmle devrimci mirasını zorla kabul ettirmekte kararlı bir rejim; dayatmaları ve krizleri kuvvet kullanarak aşmak zorunda kalmış, ideolojik olarak kiliseyi kili­ seyle, toplumu toplumla karşı karşıya getirmiş, büyük banka ve endüstri burjuvazisinin köylü sınıfla ittifakını sağlamlaştırmış, kurumlar oluştur­ muş, asi bir orduyu kendine bağlamış, cumhuriyetçi meltmg pot'u hızla başarmış bir rejim. Birleştirici bir hafıza: Özellikle III. Cunıhuriyet’in okul kitaplarında olduğu gibi, XIX. yüzyıla ait bütün tarihyazımı bu birliği bir kazanım gibi göstermiştir; sadece idari ve coğrafi bütünlük değil, ama manevi ve ideo­ lojik birlik. Bu ise, halkların, ülkelerin ve dillerin inanılmaz renkliliğini, ulusal eksikliği, çağın Fransa’sının bölümlenmesini göz ardı etmek demek­ tir; bunun için Theodor Zeldin ve Eugen Weber2 gibi Anglosaksonlann bakışını hatırlamak yeterlidir. Bu ölçüye göre değerlendirilen ortak bir hafızanın inşa edilmesi, öncelikli bir ihtiyaç, farklılıkların durgunluğuna bağlı bir karşı iktidar, yaşama ve ölme biçimlerinin mozayiğiyle bir karşı güç olarak ortaya çıkar; yerel hafızalan ulusal bir kültüre bağlı ortak fonda 1) Eric Hobsbawm vcTerence Ranger (der.), The ImjeiuumofTraditum, Londra, Cambridge University Press, 1983, özellikle Eric Hobsbawm tarafından kaleme ahnan VII. Bölüm, “Mass- Producing Tradirions: Europe 1870-1914". 2) Bkz. Theodor Zeldin, Histoirc des possıons françaises, Paris, Rccherches Yayınevi, 197S, 4 cilı. Eugen Welser, Im fm des terroirs, lu modemisatUm de la France runde 1870-1914, Paris. Fayard ve Rechcrches Yayınevi, 1983.  CUMHURİYETTEN ULUS'A 41 toplama ve herkesi “89’lu kuşağın"3 evlatları haline getirme zorunluluğu­ dur bu. Okul, askerlik hizmeti, seçim usulü, siyasi partilerin düzenli ör­ gütlenmesi: Devletin Cumhuriyete sahip çıkması Cumhuriyete, rejimden, doktrinden ya da felsefeden, sistemden, kültürden ve neredeyse ahlaki uygarlıktan fazlasını veren toplumun zaferini iki katm a çıkarır. Bu hafıza tutarlılığını dışladığı şeyden alır: Kendisini karşıt olarak ta­ nımlar. Düşmanlarla beslenir. Kesinlikle gerçek, aynı zamanda hayal edil­ miş düşmanlar. Cumhuriyetin, ulusun meydana getirdiği toplumun bütü­ nünü, “ayrıcalıklılar" karşısında Tiers Etat’yı, “ Aristokratlar" karşısında yurtseverleri, “iriler” karşısında küçükleri, ayrıca tekelciler4 karşısında işçileri temsil etmek için düşmanlara ihtiyacı vardır. Cumhuriyet, ilk ör­ neği komplo hevesi olan, duygu birliğini husumet yoluyla sağlayan mirası devrimden almıştır. Anglosakson demokrasilerinin tersine, Fransa, sosyal mutabakatı özel çıkarların uyuşturulması olarak değil, onların dışlanma- larmı gerektiren genel iradenin ifadesi olarak görmektedir. Cumhuriyet modeli altında sadece siyasi demokrasiyi tanımış olması, Fransa’yı belki kendiliğinden çoğulculuğa ve dönüşümlülüğe5 alerjik kılmıştır. Cum hu­ riyet mücadeleci bir ortak-duyuşa susamıştır. Bu şu demektir; ulusa ait düşlenen tek şemaya dönüşen Cumhuriyet, tamamen eksiksiz ortak-duyıış içinde kurulmaz. Otom atik olarak solların birliğine bağlı olmayı bırakır­ ken, her türlü siyasi etkinlikten vazgeçmez. O rtak kültüre dönüşürken tamamıyla bir mistik olmayı sürdürür. Folklorda yok olurken tarihimizin önemli ânlarında yoğun bir şekilde harekete geçirici olmayı devam etti­ rir. Cumhuriyet savaştır ve uğruna üstün gelmeyi istemediğimiz ve ölme­ yi kabul etmediğimiz bir cumhuriyet ölü cumhuriyettir. Cumhuriyet süre­ cinin ulusal kökleşmesini kesin biçimde tamamlayan şu ilk iki anahtar dönem bunun kanıtıdır: 1918’de Clém enceau’nun kazandığı zafer, iflası­ na yol açan tek rejime karşı güçlükle kurulan ve Direniş’iıı ve “kesin bir Fransa düşiıncesi”nin sahibi General’in sağladığı Cumhuriyet. Evrenselci hafıza; çünkü kurucu ideoloji, devrimci miras içinde gerek kır ayıklama gerekse bir karışımı gerçekleştirmiştir; bu ise her iki durum­ 3) Bkz. Mona Ozouf. “Une nationale et unité de la pensée de Jules Ferry", E.H.E.S.S., Ocak 1982, Jules Ferry kolokyumu bildirisi. 4) Bkz. Alain Bergounioux ve Bernard Manin, “L’exclu de la nation. La gauche française et son mythe de l’adversaire", Le Débat, no: 5, Ekim 1980, 5) Bkz. Odile Rudelle, La Rè/niblique absolue. 1870-1889, Aux origines de l'Instabilité consu- wdonnelie de la France républicaine, Paris, Sorbonne Yayınlan, 1982. 42 HAFIZA MEKÂNLARI da Devrim’i İnsan Haklan Bildirgesi’nin6 hür ifadesine bağlar; çünkü bu kurucu ideoloji, ille de Devrime bağlı olmayan Antikçağ Cumhuriyetleri ya da ona yabancı ve üstelik karşıt, Cumhuriyetin ileri gelenlerinde, Littré, Frey ya da Durkheim’da7 bile kendini benimsettiren Auguste Com te pozi­ tivizmi gibi entelektüel gelenekleri bu tarihsel gelenekler mirasıyla karıştı- rabilmiştir; çünkü böylece hafızasını akla dayayıp, akla dayandmlmış bir toplumun kendisi hakkında bilgi edinmesini -tarihi ve sosyolojik bilgi— yasallığının emrine verebilmiştir; özel ulusal bir macerayı insanlığı özgür­ lüğe kavuşturucu bir ilk öm ek yapabilmiş; belirli bir gelişme ölçütü orta­ ya koyabilmiş, tarihte ve tarihle gerçekleşecek ve şüphesiz cumhuriyetin ana aşamasını oluşturan bir ilerleme ölçütü getirebilmiştir. Cumhuriyetçi hafıza esas geçmişçiliğini, bir gelecek tasarısına kendi­ ni kaptırarak, zaman aşaması üzerine odaklanmaya borçludur. Bu öneri görünürde paradoksal ve totolojiktir, çünkü genelde geçmişe bağlılık ve devamlılığa itibar etme bir tepkidir ve hafıza yine geçmişle kurulan ilişki­ dir. Buna rağmen anlamı açıktır: Cumhuriyetin ortak uzlaşma gücü ken­ di hafızasına ve hafızayı anmaya dayanmaktadır. Aynı şekilde 14 Tem - muz’un, burada akla gelen Peguy’nin bir cümlesine göre, kendi başına bir ilk yıldönümü olmuş olması gibi, adı üçüncü olan cumhuriyet de ken­ di kendisinin kutlanışı olmuştur. Bu cumhuriyetin doğrudan tarihe kay- doluşu bir toplumda, bir yerde, kurumlarda ve politikada somutlaşma kapasitesi kendi kimlik tanımına bağlıdır; tıpkı kendi geleneğine baş­ vurması gibi. Cumhuriyetçi Gelenek! Cumhuriyet hafızasının gerçek yeri işte burasıdır; biz bu kitabın büyük bir bölümün bu konuya ayırmak ister­ dik, yani cumhuriyetin tarihsel dönüşümüne8 değil, ama ifade edildiği odaklara: Örneğin Parlamento söylevi, “büyük şölenlerin iletişimsel sı­ caklığı", Latince kavgası, her şeyi unuttuğunuzda size geriye kalan kül­ tür, lise bitirme sınavı sorularının değişmesi, Petit Larousse’un pembe say­ 6) Bkz. François Fıırer, Petuer la Révolution française, Paris, Gallimard, 1978 ve Le Délxtt'daki yazılan, "La Révolution sans la terreur.' Le débat des historiens du XIXe siècle" (no: 13). “La Révolution dans l'imaginaire politique français" (no: 26) ve Maurice Agulbon ile tartışma (no: 30). 7) Bkz. Claude Nicolet, L'Idée républicaine en France, Paris, Gallimard, 1982, böl. VI ve Jules Ferry kolokyumundaki bildirisi. 8) Odile Rudelle. 11 Nisan 1900 günü, Mecliste Waldeck-Rousseau'nun söyleminde bunun ilk ortaya çıkışının tarihini tespit eder: "biraz önce cumhuriyetçi gelenekten bahsediyordum. Bkz. “La notion de la tradition républicaine", 4-6 aralık 1975 tarihleri arasında yapılan La France sous le gouvernement Daladier kolokyumunda sunulan bildiri. Ulusal Siyasi Bilimler Vakfı-  CUMHURİYETTEN ULUS’A 43 falan, taşra, Ulnı sokağı ve insan-hafiza olabilecek Edouard Herriot9 fi­ gürünün bulunduğu radikal parti başkanlığının oluşturduğu o kutsal üç- gen. Cumhuriyetçi hafıza mı ulusal