Notities RZL Ethisch Ondernemen PDF

Ethisch Ondernemen Inleiding (27/09) {#inleiding-2709.ListParagraph} ================= 1. Opbouw en inhoud van het vak ------------------------------- Twee lessenreeksen of themareeksen **[1. Levensbeschouwing en zingeving]** - Uitdiepen van thema's op het snijpunt van jezelf, de maatschappij...

Ethisch Ondernemen Inleiding (27/09) {#inleiding-2709.ListParagraph} ================= 1. Opbouw en inhoud van het vak ------------------------------- Twee lessenreeksen of themareeksen **[1. Levensbeschouwing en zingeving]** - Uitdiepen van thema's op het snijpunt van jezelf, de maatschappij en de wereld - Vanuit een focus op **zijnskwaliteiten** 1. 2. 3. 4. 5. 6. **[2. Ethisch en kritisch denken]** - Uitdiepen van thema's op het snijpunt van ethiek, economie en ondernemerschap - Vanuit een focus op **systeemdenken** 1. 2. 3. 4. 5. **Voorbereiding bij lessen** - Bij elke les zit een korte voorbereiding/impuls die je **voor** de les verwerkt (filmpje, essay, artikel, interview,...) - Deze voorbereiding/impuls functioneert als startpunt of ijkpunt voor het lesonderwerp 1. Kwalificatie: Inhoud van onderwijs aanleren kennis en vaardigheden 2. Socialisatie: Inleiden in de maatschappij traditie, praktijken, attitudes, omgangsvormen, normen, overtuigingen... 3. Subjectivering: kwaliteiten van het "persoon zijn" die we willen bevorderen kritisch denken, connectie maken, samenleven, volwassenheid, engagement, ondernemingszin... (zijnskwaliteiten behoren niet tot skills/competenties maar bepalen hoe je in het leven staat) - Biesta pleit ervoor deze drie elementen in evenwicht te houden - Vandaag lijkt de klemtoon in het publieke discours over onderwijs vooral op kwalificatie te liggen - Belang van subjectivering/persoonsvorming: jonge mensen niet alleen leren zich aan te passen aan de toekomst maar om **zelf de toekomst te maken** - Ontwikkelen van **zijnskwaliteiten:** hoe je als persoon in de wereld bent - "Hoe we het op langere termijn op een humane manier met elkaar uithouden op een kwetsbare planeet" samenleven 2. Evaluatie van het vak ------------------------ ### 2.1. Evaluatie BUR - Focus op reflectie - Bij één onderwerp uit de lessenreeks "zingeving en levensbeschouwing" schrijf je een persoonlijke reflectie over het thema en link je de inzichten van het onderwerp aan jouw rol als toekomstige professional. Je kiest zelf welk thema je behandeld. Het integreren van elementen uit andere onderwerpen is een meerwaarde - Je kiest één hoofdstukken uit het boek \"Filosofie voor een weergaloos leven\" dat je linkt aan je reflectie en waarmee je je reflectie verder uitdiept - +-1000 woorden - Op het einde van de rit dien je ze in op canvas (7 januari 2025, 9u) - Bij deze opdracht zijn de algemene afspraken rond het gebruik van GenAI van toepassing ### 2.2. Evaluatie BIR - Schriftelijk examen tijdens de examenperiode - Kennisvragen en inzichtvragen omtrent de vraagstukken die behandeld werden in de lessen - Op eigen laptop - Reflectiepaper: reflectie bij thema en link met boek (25%) - Schriftelijk examen tijdens examenperiode (75%) Deel 1: zingeving en levensbeschouwing {#deel-1-zingeving-en-levensbeschouwing.ListParagraph} ====================================== **Waarom ben je deze morgen uit je bed gekomen?** *"De vraag is fout gesteld, wanneer we vragen naar de zin van het leven. Het leven is het, dat vragen stelt." - **Victor Frankl*** 1. Irvin Yalom en de vier grote vragen van ons bestaan ------------------------------------------------------ - Yalom stelt zicht de vraag: "wat zijn de ultieme bezorgdheden van ons bestaan?": de vragen waarmee iedereen geconfronteerd wordt en worstelt in het leven - Op basis van zijn therapeutische ervaring onderscheid Yalom vier uitdagingen/gegevenheden/bezorgdheden waarop iedere mens een antwoord moet formuleren - Deze uitdagingen zijn volgens Yalom onderdeel van ons menszijn (menselijke conditie)ze gelden voor iedereen en zijn onveranderlijk **De vier grote vragen van ons bestaan (Irvin Yalom)** 1. **Vrijheid** (en verantwoordelijkheid): de keuzes die we maken en de verantwoordelijkheid die we opnemen 2. **Angst** (voor de dood en het verlies): hoe we omgaan met het oncontroleerbare van het leven 3. **Isolatie en connectie**: hoe wij ons verbinden met de ander en de wereld 4. **Zinloosheid en zingeving**: de zin en onzin van ons leven ### 1.1. Vrijheid - "De mens is gedoemd om vrij zijn" (Sartre) - We ervaren allemaal een zeker auteurschap over onszelf en ons leven we moeten keuzes maken en zijn daarin (deels) verantwoordelijk voor onszelf - Vraagt dat we een zeker verantwoordelijkheid voor onszelf en de wereld opnemen spanning tussen vrijheid en verantwoordelijkheid, tussen kiezen en verliezen - [Uitdaging]: hoe maken we betekenisvolle keuzes? Welke verantwoordelijkheid nemen we op? Wat betekent het voor om echte vrij te zijn? Geen keuze maken is ook een keuze maken. Kiezen is altijd winnen en verliezen (splitsing in de weg). ### 1.2. Angst voor de dood en het verlies (het oncontroleerbare) - We hebben heel wat dingen in de wereld niet in de hand - en we hebben onszelf vaak nauwelijks in de hand... - Onderscheid maken tussen de dingen die we in de hand hebben en de dingen die we niet kunnen veranderen - [Uitdaging]: hoe geven we een plaats aan de dingen die we niet controleren en aan onze eindigheid/sterfelijkheid? ### 1.3. Isolatie en connectie (relaties) - De mens is fundamenteel eenzaam: er is altijd een zeker afstand tussen mezelf en de ander ik kan niet voelen wat een ander voelt, ik kan niet weten wat een ander denkt,... - Wij hebben allemaal nood aan connectie, maar connectie is ook beangstigend: vaak kunnen we alleen vertrouwen, niet weten - [Uitdaging]: Hoe kunnen wij ons op een betekenisvolle manier verbinden met onszelf, de andere en de wereld? Hoe creëren we intimiteit? Hoe worden we deel van een gemeenschap? ### 1.4. Zinloosheid en zingeving - We zijn in de wereld "geworpen": we hebben niet voor gekozen wie we zijn, waar we geboren zijn, zelfs niet dat we er zijn,... - "De zoektocht naar zin en betekenis is de belangrijkste motivator van de mens" (Viktor Frankl)e hebben nood aan betekenis en zin in ons leven - [Uitdaging]: Hoe geven we zin aan ons leven? Hoe gaan we om met ervaringen van zinloosheid? ### 1.5. Belang van deze uitdaging volgens Yalom - Yalom argumenteert dat deze vier bezorgdheden of condities onvermijdelijk deel zijn van ons menszijn We moeten er allemaal op onze manier een antwoord op formuleren - Proces van een antwoord geven op deze uitdagingen begint bij aanvaarding van deze condities heeft geen zin er tegen te vechten, alleen de manier waarop je er mee omgaat heb je deels in de hand - Vb: angststoornis - Doorheen ons leven stellen deze uitdagingen zich op verschillende manieren, afhankelijk van onze context - Alle levensvragen komen voort uit deze vier uitdagingen - Belangrijk om deze vragen niet te ontwijken of op een dogmatische manier af te sluiten, maar om ze recht in de ogen te kijken - "Het goed is om je onder te dompelen in de stroom van het leven" Opdracht voor volgende les -------------------------- - Bekijk de Ted talk van Brené Brown over kwetsbaarheid: - Kies één zin uit de talk die jou bijblijft en breng die mee naar de volgende les Kwetsbaarheid als kracht (4/10) {#kwetsbaarheid-als-kracht-410.ListParagraph} =============================== 1. Inleiding: Brown over verbinding ----------------------------------- ### 1.1. Onderzoek Brown - - Onderzoekster sociaal maatschappelijke wetenschappen - onderzoek rond verbondenheid tussen mensen met een bijzonder focus op schuld en schaamte - Stoot hierbij op kwetsbaarheid en geeft haar onderzoek een heel nieuwe wending - Klassieke houding:"If you can't measure it, it doesn't exist" - Onderwerp van haar onderzoek: verbinding - Mensen vertellen verhalen over disconnectie Schaamte en angst - **Schaamte**: de angst voor disconnectie, de angst om niet goed genoeg te zijn ### 1.2. Resultaat van haar onderzoek - Verzamelde verhalen over schaamte - Twee groepen: 1. mensen met een gevoel van **waardigheid** (ik ben waardevol) 2. mensen die zich onwaardig voelen - Wat ons verhinderd om verbinding te maken is onze angst dat we niet goed genoeg zijn (schaamte) - "Het enige wat ons van connectie weerhoudt is de angst dat we die connectie niet waard zijn." 2. De "Wholehearted" en kwetsbaarheid ------------------------------------- ### 2.1. Eigenschappen van De Wholehearted - Wholehearted: heel van hart (uit één stuk, oprechte toewijding zonder terughoudendheid) - **Courage**: je verhaal vertellen met je hele hart de moed om jezelf te tonen en imperfect te zijn - **Compassion**: vriendelijk zijn voor zichzelf, en op die manier ook voor anderen - **Connection**: ze konden zich verbinden met anderen vanuit hun authenticiteit - *ze durven los te laten wie ze denken dat ze moeten zijn om te zijn en te tonen wie ze echt zijn* ### 2.2. Kwetsbaarheid - Deze groep omarmt kwetsbaarheid te volle als **noodzakelijk** om zich te verbinden met anderen - Bereidheid om de sprong te maken en om risico\'s te nemen, zonder de uitkomst te kennen (zonder zekerheid) ### 2.3. Kwetsbaarheid als sleutel tot intimiteit - Kwetsbaarheid is de weg waarlangs wij ons op een fundamenteel niveau **verbinden** met elkaar - Vele niveaus van **intimiteit**: hoe dieper de intimiteit, hoe groter de kwetsbaarheid (en visa versa) ### 2.4. Paradox van de kwetsbaarheid - Diepe verbinding en voluit in het leven staan vraagt dat je jezelf ook overgeeft aan het leven, dat je jezelf "investeert" en "riskeert" - Tegelijk: hoe sterker je jezelf investeert/riskeert, hoe kwetsbaarder je je voelt angst - Paradox: Kwetsbaarheid is de geboorteplaats van zowel angst en schaamte als van liefde, verbondenheid, creativiteit,... - **"Het is gemakkelijker teleurgesteld te leven dan teleurgesteld te worden"** 3. Negatieve omgang met kwetsbaarheid ------------------------------------- ### 3.1. Verdringen en verdoven - Wij verdoven onszelf - Probleem: Je kan niet selectief verdoven/verdringen: je kan de moeilijke dingen en emotie niet uitschakelen zonder de rest ook mee naar beneden te duwen vicieuze cirkel ### 3.2. Onzekere zeker maken We proberen het onzekere zeker te maken en alles te controleren. ### 3.3. Schuld geven We geven anderen (of onszelf) de schuld van dingen: een manier om pijn en ongemak te verminderen. ### 3.4. Perfectioneren We perfectioneren: we willen perfect zijn en voelen ons verplicht perfecte "producten" af te leveren. ### 3.5. Doen alsof We doen alsof: - - 4. Kwetsbaarheid als kracht ---------------------------  4.1. De moed om onszelf echt te tonen 4.2. Om te durven springen en graag te zien met heel ons hart, ook al is er geen garantie 4.3. Om vreugde en dankbaarheid te beoefenen, ook op moeilijke momenten 4.4. Om te geloven dat we goed genoeg zijn ### Kwetsbaarheid als kracht 1. Om onszelf echt te tonen 2. Om graag te zien met heel ons hart en ervoor te gaan, ook al is er geen garantie 3. Dankbaarheid en vreugde te beoefenen, ook op moeilijke momenten (je kwetsbaar voelen is ook weten dat je leeft: moeilijke dingen en pijn zijn deel van het leven) 4. Geloven dat we "genoeg zijn": dan stoppen we met te "schreeuwen" en kunnen we ook luisteren jezelf graag zien ### Kwetsbaarheid is dus niet - Je ziel zomaar blootleggen voor iedereen - Je laten leiden door je emoties - Jezelf wegcijferen - Fragiel of zwak zijn - Eindeloze introspectie - Emotioneel exhibitionisme - Een magische formule voor een succesvol leven - Zelfontplooiing ### De keuze voor kwetsbaarheid Kwetsbaarheid is iets waar je voor kiest of niet kiest. Kwetsbaarheid is een manier van (in de wereld) **zijn**: de keuze om dieper verbonden te zijn. 5. Kwetsbaarheid en verbinding als zijnskwaliteit ------------------------------------------------- ### 5.1. Verbinding Verbondenheid ### 5.2. Kwetsbaarheid en verbinding als zijnskwaliteit - De capaciteit om je dieper te verbinden met jezelf, de ander en de wereld... - Doorheen het aanvaarden en omarmen van kwetsbaarheid... - En het durven loslaten van de zelf gecentreerdheid - Zelftranscendentie boven zelfrealisatie: - "Loutere zelfrealisatie of zelfexpressie - dat ten onrechte als doel op zichzelf wordt gezien- maakt liefdevolle relaties onmogelijk, ook al kan het wel een belangrijk aspect ervan zijn. Maar de kern van een liefdevolle relatie ligt in zelftranscendentie. **Daarbij overstijg je je eigen doelen en wensen en integreer je de verlangens en wensen van de ander in jezelf.** Liefhebben betekent dan zo leven dat de ander altijd iets meer tot leven komt." (Irvin Yalom) Opdracht volgende les --------------------- - Lees het essay: "De aanval op onze aandacht" - Breng voor jezelf kort in kaart hoeveel tijd je spendeert aan "schermen" (internet, sociale media,...) - 10 à 11u aan schermen. +-6u laptop voor school, +- 4 à 5u gsm voor sociale media. Aandacht en overdaad (11/10) {#aandacht-en-overdaad-1110.ListParagraph} ============================ 1. Overdaad ----------- Leven en leren in een overprikkelende wereld **Oefening: 5 minuten "niets" doen** ### 1.1. vijf minuten "niets" doen? Experiment: hoeveel mensen geven zichzelf een elektrische schok? Afbeelding met tekst, schermopname, persoon, vinger Automatisch gegenereerde beschrijving 2. Een wereld van overdaad -------------------------- ### 2.1. Een wereld van overdaad? - Overdaad aan impulsen en informatie: moeilijk om nog het onderscheid te maken tussen het relevante/betekenisvolle en de ruis - Overdaad en entertainment: gemakkelijk om afgeleid te worden - Internet en elektronica: constante beschikbaarheid van onmiddellijke prikkels en beloningen ### 2.2. Verslaafd aan prikkels - Psychologische manipulatie: advertenties en beloning- en verslavingsmechanismes - ### 2.3. Aandacht en gewoontes - Hooked: How to build habit forming products - Sociale media is niet zozeer ontworpen om mensen te verbinden, maar om zoveel mogelijk interacties te genereren die gemonetariseerd kunnen worden. ### 2.4. The social dilemma - Conclusie: Ontwerp van sociale media is gericht op het voeden van verslaving om winst te maximaliseren - Maar vreemd genoeg blijft de "oplossing" altijd beperkt tot aanpassingen van persoonlijk gedrag - Problemen van sociale media worden voorgesteld als een perversie van de oorspronkelijke "goede intenties", terwijl het ontwerp van sociale media deze problemen onvermijdelijk maakt 3. De vermoeide samenleving --------------------------- ### 3.1. De vermoeide samenleving: Multitasken - Ons brein wordt voortdurend gedwongen tot multitasking en "productiviteit" (hyperaandacht) - Dit is extreem uitputtend voor de mens geen rustmomenten - We zijn als wilde dieren die voortdurend op hun hoede moeten zijn multitasking reduceer ons tot opgejaagd wild - "Een dier dat aan het eten is, moet voortdurend met andere dingen bezig zijn. Het moet constant op uitkijk staan zodat het zelf niet opgegeten wordt terwijl het aan het eten is. In het wild moet het dier zijn aandacht voortdurend verdelen tussen verschillende activiteiten." ### 3.2. De vermoeide samenleving: hyperaandacht \"Cultuur veronderstelt een omgeving waarin diepe aandacht mogelijk is. Die meeslepende reflectie wordt steeds meer verdrongen door een heel andere vorm van aandacht: **hyperaandacht**. Deze versplinterede manier van aandacht wordt gekarakteriseerd door een overhaaste verandering van focus tussen verschillende taken, informatiebronnen en processen" (Han) ### 3.3. De vermoeide samenleving: reproductie - We worden bedolven onder een overvloed van "meer van hetzelfde" - "Wij handelen niet, wij reageren" ### 3.4. Effecten van overdaad op ons leven - Snel afgeleid: we hebben soms weinig geduld met dingen die meer inspanning vragen - Neiging naar het oppervlakkige: verwachting van "voorgesneden brood" leidt tot ondoordachte ideeën en overdadig buikgevoel - Opvullen van de leegte en de verveling: leegte en verveling zijn soms nodig om dieper na te denken - Ontwikkeling heeft nood aan "contemplatie" 4. Contemplatie --------------- De kunst van de onverdeelde aandacht ### 4.1. Contemplatie - Theoreia: "Iets onderscheiden" iets overschouwen/begrijpen door erop te focussen - Dieper nadenken en doordringen tot iets... - Door het te **aanschouwen met onverdeelde aandacht** - Vormen van contemplatie: beschouwen, bespiegelen, mediteren, theoretiseren... - Met een leeg verstand reflecteren op de werkelijkheid (passiviteit) - Contemplatie gaat vooraf aan productie doel van contemplatie is je te focussen op wat er werkelijk toe doet ### 4.2. Aandacht en contemplatie vandaag - Is voortdurende afleiding wenselijk? Is het een goed idee om onszelf hier voortdurend aan bloot te stellen? Is het verstandig om aandacht voortdurend te grabbel te gooien? - Zijn er plekken en momenten die we willen vrijwaren van deze overdadige prikkeling? - Klas? Les? Eettafel? Nacht?,... 5. Aandacht en contemplatie als zijnskwaliteit ---------------------------------------------- ### 5.1. Aandacht en contemplatie als zijnskwaliteit 1. Verveling als lastige maar nuttige prikkel 2. Ruimte laten voor leegte en onderbreking: contemplatie is de ruimte waarin de ruis van obsessieve productiviteit verstilt en nieuwe gedachten geboren kunnen worden Verschil tussen "niets doen" en "niets te doen hebben" 3. Ruimte maken voor het nieuwe en het 'andere': Zonder contemplatie produceren we alleen maar meer van hetzelfde Eenzaamheid en psychisch welzijn (18/10) {#eenzaamheid-en-psychisch-welzijn-1810.ListParagraph} ======================================== 1. Eenzaamheid en isolatie -------------------------- ### 1.1. Verschil tussen sociale en emotionele eenzaamheid - Sociale eenzaamheid (isolatie): geen netwerk hebben, niemand rond je hebben, uitgesloten worden,... - Emotionele eenzaamheid: niemand hebben om de dingen mee te delen die er echt toe doen (passies, interesses, idealen, liefde en leed, je diepe roerselen...) ### 1.2. Eenzaamheid in België?  Afbeelding met schermopname, tekst, diagram, lijn Automatisch gegenereerde beschrijving  Afbeelding met tekst, schermopname, nummer, Lettertype Automatisch gegenereerde beschrijving  ### 1.3. Eenzaamheid en stabiele relaties Afbeelding met tekst, schermopname, Lettertype, nummer Automatisch gegenereerde beschrijving  ### 1.3 Eenzaamheid en geluk? Afbeelding met tekst, schermopname, tekenfilm, cirkel Automatisch gegenereerde beschrijving  ### 1.4. Evoluties eenzaamheid en connectie? - "New research compared studies from 1985 and 2004. On average, each person in 2004 reported 2.08 close friends---those they can discuss important matters with. That\'s down from 2.94 people in 1985." - "Nearly 1 in 5 American men admit to not having a single close friend, according to the results of the American Perspectives Survey, conducted by the Survey Center on American Life." - "People who said they had no one with whom to discuss such matters more than doubled, to nearly 25 percent." ### 1.5. Individualisme en eenzaamheid? - Individu als de norm van ons denken en handelen - Loskoppeling individuen van zijn omgeving: Invloed van omgeving op het individu is verwaarloosbaar, het enige wat er echt toe doet is individuele keuze en verantwoordelijkheid - Thatcher: "there is no society, only individual men and women" Er is geen maatschappij of omgeving buiten mij die invloed op mij uitoefent - Individu als losgekoppeld van zijn of haar omgeving - Hyper individualisme doordring alle dimensies van ons leven (hoe we wonen, werken, eten, slapen, onderwijzen,... atomisering 2. Psychisch welzijn -------------------- ### 2.1. Psychisch welzijn in België - Volgens de gezondheidsenquêtes van 2018 vertonen één op de drie Belgen (33%) van (15 jaar en ouder) indicaties voor psychisch onwelbevinden, in 2008 was dat 25% - 700.000 Vlamingen kampen met ernstige psychische problemen - Een kwart van de Belgen voelt zich slecht in zijn vel - Eén derde van de Belgen komt vroeg of laat in aanraking met psychische stoornissen. ### 2.2. Psychisch welzijn bij jongeren - - 38% kampt met psychische problemen. - 60% ervaart druk om te voldoen aan de verwachtingen als oorzaak van zich slecht voelen. - 41% van de jongeren kaart problemen op school aan als de oorzaak van zich niet goed voelen - Een grote groep jongeren, bijna veertig procent, weet zelf niet waarom ze zich slecht voelen - ontbreekt hen aan het kader en de taal om hun ervaring te duiden? ### 2.3. Psychisch welzijn en arbeid - Van de werkende bevolking heeft ruim 7% burn-outklachten en nog eens 9% zit in de gevarenzone. - Tussen 2016 en 2021 kende ons land een stijging van meer dan 46% van het aantal mensen in invaliditeit als gevolg van een van burn-out of depressie - Tussen 2016 en 2021 steeg het aantal mensen in langdurige arbeidsongeschiktheid door een psychische stoornis met 30,97%, voor burn-out en depressie is de stijging 46,35%. - Bijna een kwart van alle mensen in langdurige arbeidsongeschiktheid is door burn-out of depressie. ### 2.4. Psychisch welzijn en medicatie - Een op vier Belgen gebruikte in het jaar 2022 psychofarmaca - In 2022 lag het gebruik van antidepressiva bij 12- tot 18-jarigen ruim 60 procent hoger dan in 2018 - Bij 19- tot 24-jarigen nam het gebruik van antidepressiva met bijna 40 procent toe. Voor antipsychotica gaat het om een stijging met respectievelijk ruim 30 en 25 procent.  ### 2.5. Eenzaamheid en internalisering van lijden - Niet willen belasten van de ander - Angst om niet goed genoeg te zijn - "Punching inward": Jezelf de schuld geven van je (psychisch) lijden (agressie tegen jezelf) - Nood aan "looking outward": In vraag stellen van de omgeving, niet alleen van jezelf holistisch denken - Pijn ook begrijpen als onderdeel van het leven ### 2.6. Psychisch welzijn zit niet (alleen) in je hoofd "*The sickness of the individual is ultimately caused and sustained by the sickness of his civilization*" (Herbert Marcuse) - Een zieke omgeving creëert zieke individuen - Het individualistische mensbeeld maakt ons extreem kwetsbaar voor zelfuitbuiting en persoonlijke culpabiliseren ("het probleem ligt bij mij") 3. De burn-out samenleving -------------------------- *"Achievement society is the society of self-exploitation. The achievement-subject exploits itself until it burns out."* ### 3.1. Het prestatiesubject: de prestatiemaatschappij - Waar vroeger de disciplinering van buitenaf centraal stond, komt de dwang nu van binnenuit niet "ik moet" maar "ik kan!" - We zijn "ondernemers van onszelf" geworden - We definiëren onszelf aan de hand van onze (economische) prestaties Ons bestaan valt grotendeels samen met carrièreplanning - Dit creëert de voortdurende nood om onszelf te verbeteren en te optimaliseren: 'ik kan worden wat ik wil!' #### Disciplinair vs. prestatie **Disciplinaire samenleving** - Controleren van lichamen - Dwang tot productie komt van buitenaf - Werk en prestatie worden voorgesteld als noodzakelijk voor productie - Duidelijke scheiding tussen werk en eigen tijd - Machtsrelaties zijn direct en duidelijk **Prestatie maatschappij** - Controleren van geest/psyche - Dwang tot productie komt van binnenuit - Werk en prestatie wordt voorgesteld als uiting van persoonlijke vrijheid - Prestatie en werk lopen door alle aspecten van het leven - Machtsrelaties zijn indirect en obscuur ### 3.2. Het prestatiesubject: zelfoptimalisatie - Zelfoptimalisatie: Werk voortdurend aan jezelf en wees "je beste zelf" - Zelf je gedachten moet je optimaliseren - Imperatief van productiviteit: elk aspect van ons leven moet bijdragen aan onze economische waarde - Storyselling: we moeten onszelf voortdurend verkopen/vermarkten/"branden" ### 3.3. Het prestatiesubject: zelfuitbuiting - Fundamenteel hierbij is dat deze zelfuitbuiting voorgesteld wordt als een uiting van persoonlijke vrijheid: ik presteer dus ik ben vrij! - We maximaliseren onze eigen prestaties omdat we het gevoel hebben dat we door dit te doen onze individuele vrijheid uitoefenen en de beste versie van onszelf worden #### Het prestatiesubject: zelfuitbuiting als vrijheid "Neoliberale politiek vertrouwt over het algemeen op \'zachte\' macht in plaats van \'harde\' macht. In plaats van te vertrouwen op dwangmaatregelen die van bovenaf opgelegd worden, investeren neoliberale politieke systemen in de vrijwillige opname van imperatieven door de burgers om hun gedrag te controleren. Burgers worden vertelt dat presenteren in hun eigen voordeel is en integraal is voor hun ideale zelfontplooiing" (Deborah Lupton) Als een 'ondernemer van het zelf' buit het neoliberale subject zich vrijwillig en zelf passioneel uit. **Voortdurende zelfoptimalisatie brengt geen vrijheid, maar een bijzonder efficiënte vorm van uitbuiting en (zelf)onderdrukking**. De psyché zelf wordt uitgebuit" (Byung-chul Han) #### Het prestatiesubject: zelfuitbuiting - Ik kan... dus ik moet! - Het prestatiesubject is slaaf aan hyperactiviteit: We moeten altijd iets "doen" - Dit leidt tot overproductie, overconsumptie, overprestatie, overcommunicatie,... - "Het prestatiesubject concurreert met zichzelf; Het bezwijkt voor de destructieve dwang om zichzelf keer op keer te overtreffen, om over zijn eigen schaduw te springen. Deze zelfbeperking, die zich voordoet als vrijheid, heeft dodelijke gevolgen" (Byung-chul Han) ### 3.4. Het prestatiesubject: burn-out - Maar omdat we prestatie en werk zien als zelfontplooiing, richten we onze frustratie op onszelf: we zien onszelf als inadequaat en pushen onszelf nog harder om te "presteren" - Uiteindelijk leidt dit tot totale mentale uitputting burn-out - Burn-out is in wezen een existentiële crisis: onze zelfuitbuiting vervult de drang naar zin en betekenis niet ### 3.5. Het prestatiesubject: depressie \"Neoliberalisme maakt mensen tot **geïsoleerde ondernemers van zichzelf**. Dit isolement, dat hand in hand gaat met de uitschakeling van solidariteit en totale concurrentie, veroorzaakt onzekerheid en angst. De duivelse logica van het neoliberalisme is deze: angst verhoogt de productiviteit" (Han) - De logica van de prestatiemaatschappij maakt ons tot geïsoleerde individuen die de connectie met andere verliezen - De focus op prestatie en zelfoptimalisatie laat weinig ruimte voor zingeving alles wordt gereduceerd tot productiviteit omwille van "de economie" ("alle productie is goede productie") - **Prestatie en werk als een doel op zichzelf** - Omdat onze zelfwaarde en identiteit verbonden is aan ons individueel presteren, vallen we in een zwart gat wanneer deze prestatie niet langer volgehouden kan worden - Bovendien kunnen we als prestatiesubject dit falen enkel toeschrijven aan onszelf ('ik ben verantwoordelijk voor mijn eigen leven!') - "The depressed individual is unable to measure up; he is tired of having to become himself" (Alain Ehrenberg) - Het samenkomen van isolatie en prestatie creëert een oorlog in onszelf: zelfuitbuiting gaat hand in hand met zelfdestructie - Depressie als een teveel "jezelf moeten maken/presteren" - en een te weinig "de wereld mee maken" - Presteren is ook "optreden": als het doek valt en de show ten einde komt, wat blijft er dan nog over? \"Als ondernemer van zichzelf heeft het neoliberale subject geen vermogen tot relaties met anderen die vrij zijn van nutsdenken. Ondernemers weten ook niet hoe een vriendschap eruit zou zien. Oorspronkelijk betekende vrij zijn onder vrienden zijn. \'Vrijheid\' en \'vriendschap\' hebben dezelfde oorsprong in de Indo-Europese talen. **In wezen betekent vrijheid een relatie. Een echt gevoel van vrijheid ontstaat alleen in een vruchtbare relatie -- wanneer samenzijn met anderen geluk brengt**. **Maar het huidige neoliberale regime leidt tot een totaal isolement; Als zodanig bevrijdt het ons helemaal niet.**" (Buyng Chul Han) 4. Vertragen ------------ De kunst van het niet-doen ### 4.1. Vertragen en reflecteren als zijnskwaliteit - Vertragen: Oefenen van 'niet-doen' - Nood aan onderbreking en temperen van hyperactiviteit: - Tijd nemen om te denken, niet alleen om te doen - De tijd nemen voor zinvolle connectie met de wereld en anderen en minder obsessief te focussen op onszelf - Tijd nemen om onze wereld en maatschappij kritisch tegen het licht te houden - Tijd nemen om onze productiviteit op zinvol dingen te richten Opdracht volgende les --------------------- - Lees het Essay van Susan Neiman: "Jong zijn is helemaal niet leuk" - Waar denk jij aan bij het woord volwassenheid? Maak voor jezelf een korte lijst woorden en ideeën die voor jou samenhangen met volwassenheid Volwassenwording (8/11) {#volwassenwording-811.ListParagraph} ======================= 1. Waarom zou je volwassen worden? ---------------------------------- ### 1.2 Volwassenheid en de verlichting volgens Kant 'Verlichting is het ontkomen van de mens aan de onmondigheid waaraan hij zelf schuldig is. Onmondigheid is het **onvermogen om je van je verstand te bedienen zonder de leiding van een ander**. Je bent zelf schuldig aan deze onmondigheid als die niet veroorzaakt wordt doordat het je ontbreekt aan verstand, maar aan de vastberadenheid en de moed om je daarvan zonder andermans leiding te bedienen. Sapere aude (Durf denken)! **Heb de moed je van je eigen verstand te bedienen**! Is dan ook het motto van de Verlichting.' - Onmondigheid is het gevolg dat je niet kan nadenken voor jezelf ### 1.2 Volwassenheid tussen realisme en idealisme - Realisme: wereld zoals ze is - Idealisme: wereld zoals ze zou moeten zijn (zoals de "idee") - Neiman: let op, cynisme wordt vaak verpakt als realisme! ### 1.3 Volwassenheid als gezond idealisme - Verlichting: "ons bevrijden van onze zelf opgelegde onvolwassenheid/onmondigheid" (Kant) - Neiman baseert haar idee van volwassenwording op Kant: 1. Sapere aude: Niet ons zomaar aanpassen (aan de maatschappij, de arbeidsmarkt,...) maar voor onszelf leren/durven denken 2. Volwassen idealisme: vetrekken vanuit de realiteit zoals ze is, maar tegelijk geloven in de idee van wat zou kunnen zijn (idealistisch durven zijn) - Vertrekken vanuit de realiteit van hoe ze is maar niet onze idealen los laten maar ze net ontarmen. ### 1.3 Volwassenheid als gezond idealisme - "Niet onwetendheid en domheid, maar luiheid en lafheid weerhouden ons ervan om voor onszelf na te denken." het is deze luiheid en lafheid waar kapitalisme en consumentisme op inspeelt volgens Neiman - Het is dus niet zozeer onze eigen individuele verantwoordelijkheid die Neiman benadrukt, maar vooral hoe onze omgeving ons manipuleert en wegleidt van volwassenwording (infantiliseert) 2. Obstakels voor volwassenwording ---------------------------------- ### 3 obstakels voor volwassenwording {#obstakels-voor-volwassenwording-1.ListParagraph} Neiman onderscheid drie grote maatschappelijke obstakels die ons ervan weerhouden om volwassen te worden: 1. Infantilisering: behandelen van volwassenen als kinderen. 2. Reductie van arbeid tot werk: arbeidsduur wordt verminderd door bijkomende inhaalrustdagen toe te kennen zonder dat de dagelijkse en wekelijkse arbeidsduur effectief wordt verminderd. 3. Idealisering van jeugd: overgewaardeerd idee van het idealiseren van jongeren. ### 2.1 infantilisering - Consumentisme en kapitalisme zijn infantiliserend: ze leiden ons voortdurend af van fundamentele vragen - Neiman: "De sociale structuren waarin we leven zijn erop ingericht om ons kinderlijk te houden." kweken van valse behoeften - Veel van wat we consumeren is "Speelgoed (=dingen die we denken dat we nodig hebben voor een geslaagd leven)": het is niet gericht op creatieve bezigheid maar op afleiding ("entertainment") - Onze maatschappij zorgt ervoor dat we kind blijven #### Neiman: volwassenheid wordt voorgesteld als je aanpassen aan de wereld "Wat is een betere manier om mensen in zelfverkozen onvolwassenheid te houden dan een beeld van de volwassenheid presenteren waarnaar niemand die goed bij zijn hoofd is zou verlangen? **Volwassen zijn wordt in brede kringen beschouwd als een zaak van het afzien van je hoop en dromen, van het aanvaarden van de grenzen van de werkelijkheid die aan je zijn gegeven**, en van het je neerleggen bij een leven dat minder avontuurlijk, de moeite waard en belangrijk zal zijn dan je veronderstelde toen je eraan begon." #### Neiman: focus op "speelgoed" i.p.v. op idealen "Eenvoudiger en subtieler zijn de infantiliserende processen van niet-totalitaire samenlevingen die onze natuurlijke luiheid stimuleren door ons met een hele reeks speeltjes op ons gemak te stellen. Uiteraard worden noch smartphones noch auto's beschreven als speeltjes; cruciaal is dat ze worden gepresenteerd als de speeltjes die nodig zijn om een volwassen leven 'compleet' te maken. **Daarentegen worden ideeën over een rechtvaardiger en menselijker wereld afgeschilderd als kinderlijke, utopische dromen waar afstand van moet worden genomen ten gunste van het 'echte' leven van het verkrijgen van speeltjes**, dat wil zeggen het vinden van een reguliere baan die onze plek in de consumenteneconomie veiligstelt. Het is een perfide omkering die ons in permanente verwarring achterlaat." ### 2.2 reductie van arbeid tot werk #### verschil tussen arbeid en werk - Neiman: we zijn het verschil tussen werk en arbeid vergeten! - Arbeid: Uiting van menselijke verlangen tot creatieve productie die impact heeft op de wereld (iets van waarde creëren, iets betekenen, iets zinvol neerzetten) - Werk: voorzien in levensonderhoud en meerwaarde creëren voor kapitaal #### arbeid als impact en zingeving "Als specifieke mens wil ik **iets in de wereld neerzetten, met een handtekening. Dit is iets van wie ik ben**. Deze waardigheid wordt ontkend in een economie die wordt voortgedreven door de productie van rommel. Deze cultuur is, als het erop aankomt, minder despotisch maar krachtiger dan de regering zelf. **Zij zorgt ervoor dat we onze eigen slavernij liefhebben door ons ervan te overtuigen dat dit is waar de beschaving op uitdraait."** - We doen nooit iets zomaar, er hangt altijd een reden aan. ### 2.3 idealisering van jeugd #### cultus van de jeugd - Neiman: we hebben een "Cultus van de jeugd" gecreëerd: jong zijn is de "beste" tijd, daarna is het alleen maar neergang - "peter pan complex": weigering om volwassen te worden, omdat de volwassenheid die ons gepresenteerd wordt niet aantrekkelijk is - Neimand: \"Om volwassen te worden zou je je jeugddromen moeten verwerpen. Je moet je schikken in een bestaan dat een slap aftreksel is van het avontuurlijke leven dat je ooit voor ogen had. Niemand wil dat, vandaar dat we de illusie van de eeuwige jeugd blijven najagen." - Jong zijn is vaak ook stresserend, overweldigend, pijnlijk,...: idealisering leidt tot meer druk - Sommige jonge mensen willen niet meer "volwassen worden" volgens de normen van maatschappij en trekken zich terug (vb: Hikikomori) #### Neiman over de idealisering van de jeugd "Nu we er niet in zijn geslaagd samenlevingen in het leven te roepen waar onze jongeren in willen groeien, idealiseren we de stadia van de jeugd. Door wat doorgaans de lastigste tijd van iemands leven is te beschrijven als de beste maken we die tijd juist nog moeilijker voor degenen die er doorheen gaan. De boodschap is onheilspellend: **door het leven als een proces te beschrijven dat bergafwaarts gaat, bereiden we jonge mensen erop voor er heel weinig van te verwachten -- en te eisen."** 3. De weg naar volwassenheid ---------------------------- ### 3.1 ontwikkeling van de volwassenheid - Kindertijd en de dogmatische rede: kinderen neigen ertoe wat zij krijgen als de absolute waarheid te beschouwen. We wereld wordt als controleerbaar ervaren = vertrouwen - Adolescentie en de scepsis: volwassen weten niet alles, de wereld is complex en voelt oncontroleerbaar Waarom zouden we niet concluderen dat alle waarheden en regels die we van ze hebben geleerd ondoordacht waren? = wantrouwen - Volwassenheid: aanvaarden van onzekerheid en de wereld zoals ze is, zonder het streven naar kennis en idealen (de wereld zoals ze zou moeten zijn) op te geven - Neiman: "Idealen van de rede vertellen ons hoe de wereld zou moeten zijn; de ervaring vertelt ons dat ze zelden zo is. **Volwassen worden houdt in dat je de confrontatie met de kloof tussen deze twee moet aangaan** -- zonder een van beide op te geven." ### 3.2 volwassenwording als decentralisatie - Volwassenwording betekent dus ook loskomen van je "egocentrisme" plaats maken voor "de ander" en deel worden van een gemeenschap - Het "ik" is niet langer het centrum van de wereld, waardoor ik mij op een betekenisvolle manier kan verbinden met de ander en de wereld ("in de wereld zijn") - "In de wereld zijn, zonder jezelf in het centrum van de wereld te plaatsen" (Philippe Meirieu) ### 3.3 volwassenheid vandaag? - Terugplooien op dogmatische rede= fundamentalisme - Vastzitten in scepsis &van de adolescentie= cynisme - We moeten door deze fases groeien naar volwassenheid - Neiman ziet onze tijd als een vastzitten in de sceptische adolescentie "Het komt in onze tijd vaker voor dat mensen vastzitten in het moeras van de adolescentie. Blijkt de wereld niet de ideeën en idealen te weerspiegelen die zij erop nahielden? Jammer dan van die idealen. Het vasthouden aan idealen in een wereld die er geen plek voor lijkt te hebben wordt een bron van teleurstelling, ja zelfs van schaamte. Het is veel beter er volledig afstand van te doen dan geplaagd te worden door de herinnering aan een teloorgegane hoop; het is veel moediger om de diepte van de verrotting van de werkelijkheid onder ogen te zien dan om je vast te klampen aan iets wat een illusie bleek te zijn. **Maar zo'n standpunt is minder moedig dan je denkt**, want er is volstrekt niets anders voor nodig dan een zweem van stedelijkheid; **je hoeft niets anders te doen in de wereld dan je hoofd ervoor schudden**." 4. Volwassen idealisme als subversief ------------------------------------- ### 4.1 volwassen idealisme als subversief - Neiman spreekt van een volwassen idealisme: een idealisme dat de realiteit erkent voor wat ze is, maar leeft vanuit het idee van hoe het zou moeten zijn - Opgroeien is het vinden van een volwassen idealisme, in weerwil van het heersende pessimisme en cynisme - Hoe sterk ga ik mee in de realiteit en hoe sterk houd ik vast aan mijn idealen? Welke compromissen sluit ik? - Hoe idealistische blijven ten midden van een onvolmaakte realiteit? - Volwassen willen worden betekent opboksen tegen infantiliserende krachten (en regelmatig terugvallen) - "Durf denken": dingen in vraag stellen voorondersteld de moed om in te gaan tegen de norm en het eigen comfort te doorbreken - Decentralisatie: van introspectie (naar binnen gericht) naar outrospectie (naar buiten gericht) ### 4.2 neiman over volwassen idealisme \"Neem de politiek. Men gaat voor het haalbare, en verwart dat met het wenselijke. **Maar je moet beginnen met het wenselijke**. En dan met pragmatische stapjes voor het meest haalbare gaan. Idealisme is dus niet hetzelfde als naïef radicalisme.\" ### 4.3 sprookje "de nieuwe kleren van de keizer" - "D[e nieuwe kleren van de keizer](http://www.andersen.sdu.dk/vaerk/hersholt/TheEmperorsNewClothes_e.html)" - Durven naar de wereld kijken als een kind (idealisme), maar jezelf niet laten infantiliseren (afleiden en manipuleren) - in vraag durven stellen van heersende overtuigingen en structuren - Iedereen weet dat de keizer geen kleren aan heeft, maar iedereen doet alsof, want dat is nu eenmaal hoe het is/werkt (cynisme) - Doorbreken van idee dat volwassen zijn betekent dat je moet geloven wat iedereen gelooft (aanpassen) 5. Volwassenheid en idealisme als zijnskwaliteit ------------------------------------------------ - Volwassenheid als durven "in de wereld" te zijn: je overtuigingen en gedachten doen er maar toe in de mate dat je er naar leeft - Van binnen naar buiten: Loslaten van zelfgecentreerdheid om ruimte maken voor anderen - Idealisme: volwassenheid als de wereld mee vormen heldere blik op de wereld zonder cynisch te worden Moeten we nog spiritueel zijn? (15/11) {#moeten-we-nog-spiritueel-zijn-1511.ListParagraph} ====================================== 1. Wat is spiritualiteit ------------------------ ### 1.1 wat is spiritualiteit?: klassieke definities - "Spiritualiteit is de persoonlijke ervaring waarin de mens zich op geestelijk vlak laat voeden door wat hij/zij buiten zichzelf als zinvol ervaart." - "Het vermogen om te leven vanuit het 'ware zelf' dat samenvalt met een intuïtief bewustzijn van universele verbondenheid" - "De dynamische en bemiddelde betrokkenheid van de menselijke persoon op een transcendente dimensie" - "De eenheidservaring waardoor je je openstelt voor levensparadoxen" ### 1.2 belangrijke elementen? - Vertrekt vanuit persoonlijke ervaring en het (ware) zelf? - Betrokkenheid op of relatie met op iets buiten (groter dan) mezelf? - Omgaan met levensparadoxen? - Zin? - Eenheidservaring? ### 1.3 iedereen spiritueel? - Iedere mens heeft spirituele en levensbeschouwelijke capaciteiten: 1. de mogelijkheid om na te denken over de zin en betekenis van je leven 2. en jezelf te begrijpen als deel van een groter geheel dat het ego overstijgt - Spirituele vraag: wat is de moeite om je leven aan te wijden? Wat is belangrijk genoeg om er iets voor op te geven of te riskeren? Waarvoor laat je gemakzucht en luiheid achterwegen? ### 1.4 overgave als kernwoord - De moed om jezelf te geven zonder terughoudendheid - De bereidheid om het ego los te laten (decentralisatie) - Je laten leiden door iets dat groter/belangrijker is dan jezelf - Cfr. kwetsbaarheid 2. een wereld zonder spirit? ---------------------------- #### een "spirit" in de marge? - Spiritualiteit is naar de marge van de samenleving geduwd het is hooguit een bijzaak geworden - Diepere overtuigingen worden vaak gezien als obstakels voor het vlot laten verlopen van maatschappelijke en economische transacties (cfr. Susan Neiman over het huidige beeld van volwassenwording) diep maatschappelijk cynisme - Logisch gevolg van maatschappij die flexibiliteit, aanpassing en individualisme naar voor schuift? - Leven we in een maatschappij zonder "spirit"? ### 2.1 privatisering en individualisering - Privatisering spiritualiteit en levensbeschouwing: het idee dat religieuze of diepere overtuigingen iets "privé" zijn waarover je niet teveel praat in het openbaar en die enkel betekenisvol zijn in de privé sfeer - Spiritualiteit als een individualistische en privé aangelegenheid (cfr., esoterische vormen van spiritualiteit, spiritualiteit als zelfontplooiing,...) - Privatisering impliceert schizofrenie: je zet je overtuigingen aan of uit naar gelang de situatie ("neutraliteit") - Individualisering: verlies van sociale dimensie van religiositeit en focus op spiritualiteit als deel van individuele ontplooiing - Spiritualiteit staat los van de sociale dimensie: het is geen onderdeel van de maatschappij of de gemeenschap spiritualiteit en geloof worden gereduceerd tot een louter persoonlijke en esthetische keuze zonder maatschappelijke relevantie "Neem het inhouse mindfulness-programma dat werd ontwikkeld door Google. Joshua Eaton schrijft op de Amerikaanse mediasite Salon: ʻDe "3 stappen om corporate mindfulness te bouwen", zoals ontwikkeld door Google, stellen een specifieke vorm van individuele spirituele ontwikkeling boven elke vorm van collectief bewustzijn of sociaal activisme.' **Mindfulness wordt gebruikt om beter om te gaan met stress, maar vooral ook om uiteindelijk binnen het hypercompetitieve, kapitalistische systeem beter te presteren, om een ʻedge' te hebben. De oplossingen worden gezocht in jezelf en niet in kritiek op de wereld om je heen**. Alles is naar binnen gekeerd. Wellicht voel je een diepe verbinding met het universum, maar een praatje maken met je buurvrouw op het meditatiekussen naast je? Nou, nee. Die opmerking van je baas heeft misschien wel te maken met een verziekte werkcultuur? Wie weet, maar ondertussen ben jijvreselijk mindful en laat je al die negatieve gevoelens van je afglijden. ʻLike water from a duck.'" ### 2.2 laïcisering - Gelaïciseerde religie en levensbeschouwing: levensbeschouwing zonder geloof/spiritualiteit, herleidt tot bepaalde traditie elementen of bepaalde gebruiken - Religie en levensbeschouwing is welkom, maar alleen als ze zich inpast in het dominante maatschappelijke paradigma (als ze niet tegen de stroom ingaat en binnen de lijntjes kleurt) religie en levensbeschouwing wordt ontdaan van hun scherpe kanten en wordt onschadelijk gemaakt (ontdaan van hun maatschappijkritiek en toekomstvisie) Steriele traditie zonder diepere overtuigingen (religie zonder "God") ### 2.3 commodificatie van spiritualiteit - Commodificatie is het proces waarbij steeds meer aspecten van het menselijk handelen en de resultaten daarvan worden uitgedrukt in een geld of nutswaarde in plaats van de intrinsieke of inherente waarde. - Iets tot "goederen/producten" maken verhandelbaar, inwisselbaar, kwantificeerbaar,... - Spiritualiteit wordt een product dat herleid wordt tot zijn "nut": iets dat ons welzijn verhoogt of ons productiever maakt - Vb. Commercialisering van mindfulness **Maar: Religie/levensbeschouwing heeft vaak iets radicaal: het vraag om toewijding en consistentie in je handelen en leven (geen lauwheid)** "Zo beschrijft hij een houding in yoga, de ʻcorpse pose', waarbij je stil ligt. Als een lijk. Het gaat daarom het ʻafsterven van de verschillende manieren van zijn waar we aan gehecht zijn'. Als we dat laten afsterven, dan sterft ook het idee van onszelf als uniek en speciaal wezen. **ʻHet is een ervaring van complete openheid, van connectie. Van niet-referentiële compassie. Je voelt dat je in relatie staat tot de wereld om je heen. Dat je onderdeel bent van het grotere geheel. Dat overstijgt uiteindelijk zelfs de dood**. Als je dat voelt, dan weet je: ik kan nu doodgaan en het zou prima zijn.' Kabat-Zinn noemt het een ʻnegentig graden rotatie in bewustzijn' en hij is ervan overtuigd dat de daaruit voortvloeiende affectieve aandacht uiteindelijk zal leiden tot een fundamenteel betere wereld. ʻHet gaat niet meer om slimmigheid. Om "spelen" met het systeem. Dat soort slim denken heeft ons de bankencrisis gebracht. En nucleaire wapens. Alles wat slechts gebaseerd is op discursieve gedachten heeft geen moraal. Het bewustzijn van die gedachten heeft dat wel." 3. Op zoek naar een hedendaagse spiritualiteit ---------------------------------------------- ### 3. spiritualiteit vandaag? - Zin ontstaat uit diepere verbinding met jezelf, de wereld en de ander - Diepe verbinding vraagt om **overgave:** 1. Overgave aan jezelf: aanvaarden, decentraliseren en "genoeg zijn" 2. Overgave aan de ander (kwetsbaarheid): de mens als sociaal wezen 3. Overgave aan de wereld: roeping en arbeid ### 3.1 overgave aan jezelf - Ik mag zijn wie ik ben (daar kan ik immers niets aan veranderen) Ik ben waardevol omdat ik mens ben ("genoeg zijn") - Ik hoef mezelf niet uit te buiten (ik hoef geen "prestatiesubject" te zijn) - Ik hoef niet obsessief met mijn zelfontplooiing en ego bezig te zijn - Ik hoef alleen te beslissen wat ik in de wereld doe en wat ik wil toevoegen aan mezelf ### 3.2 overgave aan de "ander" - Vraagt om overgave aan de kwetsbaarheid en het loskomen van individualisme - kwetsbaarheid als noodzakelijk: loslaten van drang tot controle en dominantie over andere - Loslaten van het oordeel over de andere de wereld moet niet verdeelt worden in "goede" en "slechte" mensen - Nederigheid: loslaten van het verlangen om groter te zijn dan anderen - Ieder leven is waardevol, net als het mijne radicale solidariteit/liefde ### 3.3 overgave aan de wereld - **Roeping**: je overgeven aan idealen, aan een gedeeld toekomstbeeld - Roeping is een diepe persoonlijke keuze maar geen ego je laten leiden door iets dat groter is dan jezelf, ook als je daar persoonlijk offers voor moet brengen - Scheppende relatie aangaan met de wereld: wat wil ik doen in de wereld? (cfr. Arbeid) - Schepping=relatie we bezitten de wereld niet, we bewerken en vormen ze samen ### 3.4 waar wordt spiritualiteit geboren? - Waar mensen bereid zijn hun eigen comfort te riskeren om een betere wereld te winnen (waar toekomst geboren kan wordt) - Waar mensen zich durven overgeven aan datgene wat al het andere overstijgt zelftranscendentie is pas mogelijk wanneer er iets zinvol buiten onszelf bestaat - Waar mensen zichzelf erkennen als deel van een menselijke gemeenschap en dezelfde werkelijkheid (universele verbondenheid) ### 3.5 een wereld zonder spirit - Is een wereld waarin de mens (als sociale wezen) eenzaam is - Is een wereld zonder diepere solidariteit - Is een wereld zonder universele menselijke waardigheid - Is een wereld van eindeloze consumptie, afleiding en zelfuitbuiting zonder horizon of zin - Is een wereld zonder toekomst: een wereld van groei zonder doel; van steeds meer van hetzelfde - Is een wereld waarin we nooit genoeg zullen zijn 4. spiritualiteit als zijnskwaliteit ------------------------------------ ### 4.1 de geest: spiritualiteit als vuur In het christendom wordt spiritualiteit voorgesteld als vuur: 1. **Vernietigend**: het ontdoet je van alles wat je ervan weerhoudt om ten diepste mens te zijn 2. **Transformerend**: het vormt je tot een nieuwe mens 3. **Ontvlammend**: het ontwaakt een radicale keuzen voor de weg van het diep menselijk (Agape: de liefde) ### 4.2 spiritualiteit als zijnskwaliteit? overgave en roeping - **Overgave**: 1. Bereidheid om je te laten leiden door iets dat groter is dan jezelf 2. Bereidheid om de drang naar controle over jezelf en anderen los te laten 3. Loslaten van het ego om ruimte te creëren voor het "Anderen" - **Roeping** 4. Vuur en bewogenheid: geen lauwheid maar radicaal in de wereld durven zijn 5. Liefde (Agape): Je kan jezelf maar loslaten als er iets belangrijk buiten jezelf bestaat Deel 2: etisch en kritisch denken {#deel-2-etisch-en-kritisch-denken.ListParagraph} ================================= Etisch denken en systeemdenken (22/11) {#etisch-denken-en-systeemdenken-2211.ListParagraph} ====================================== 1. Etisch denken ---------------- = Ontwikkelen van normatieve vaardigheden ### ### 1.1 Heinz Dilemma Ergens in Europa lag een vrouw op sterven omwille van een zeldzame ziekte. Er was echter een nieuw geneesmiddel waarvan de dokters dachten dat het haar leven kon redden. Dit geneesmiddel was net op de markt gebracht door een bedrijf in dezelfde stad. De productie en ontwikkeling van het geneesmiddel was duur, maar het bedrijf vroeg nog eens tienmaal zoveel. Heinz, de echtgenoot van de zieke vrouw, ging bij al zijn kennissen langs om het geld te kunnen lenen. Hij kon echter niet genoeg geld bijeenkrijgen. Hij vertelde het bedrijf dat zijn vrouw stervende was en vroeg om het geneesmiddel aan een lagere prijs te verkopen of hem toe te staan om later het verschil bij te betalen. Maar het bedrijf zei: "Neen, wij hebben het geneesmiddel ontwikkeld en moeten er geld mee verdienen". Heinz werd wanhopig en overwoog om in het bedrijf binnen te breken en het geneesmiddel te stelen voor zijn vrouw. - Heinz overwoog het levensreddende geneesmiddel te stelen nadat het bedrijf weigerde de prijs voor zijn zieke vrouw te verlagen. ### 1.2 Heinz Dilemma - Waarom is het juist of fout voor Heinz om het medicijn te stelen? - Het is tegen de wet om het medicijn te stelen. Maakt dat het moreel verkeerd? - Is het Heinz zijn morele plicht om het medicijn te stelen? - Stel dat Heinz zijn vrouw niet graag ziet, moet hij dan het medicijn stelen? - Wat als diegene die zal sterven een vreemde is en niet zijn vrouw, moet Heinz dan het medicijn stelen? - Als de vrouw sterft, moet het bedrijf dan verantwoordelijk gehouden worden? ### 1.3 Kohlberg en de theorie van morele ontwikkeling - Op basis van dilemma's probeert Kohlberg erachter te komen hoe de morele ontwikkeling van kinderen verloopt. - Onderscheid op basis van bevraging van kinderen 3 niveaus met elk 2 fases (in totaal 6 fases) van morele ontwikkeling ### 1.4 Preconventioneel niveau - Rond 9 jaar - Morele code is gebaseerd op de externe morele standaarden van volwassen en de consequenties van het doorbreken van deze standaarden (straffen en belonen) - Autoriteit ligt buiten het individu (extern) - Moreel denken gebaseerd op directe gevolgen van handelen 1\) Gehoorzaamheid en **vermijden van straf**: Het kind is op de externe autoriteit gericht - Iets is vanzelfsprekend goed omdat een autoriteit (moeder, vader) dat zegt. Alles waar straf op staat, is slecht: \'Ik zorg dat ze niet boos op mij worden\'. Zekerheidshalve wordt het gedrag van de autoriteit geïmiteerd, - althans, zolang de autoriteit in de buurt is. 2\) **Eigenbelang** en uitwisseling: Ten opzichte van anderen wordt een weegschaalmodel gehanteerd. - Besef dat verschillende mensen verschillende normen en waarden hebben - \'Ik doe iets voor een ander, omdat die ander (dan) iets voor mij doet. Als jij niet lief bent voor mij, dan ben ik niet lief voor jou\'. Wat het eigenbelang van het kind niet direct dient, zal het ook niet doen. Het eigenbelang gaat voor. ### 1.5 Conventioneel niveau - Internalisering van morele standaarden uit onze omgeving - zonder deze echt in vraag te stellen - Moreel denken gebaseerd op groepsnormen 3\) **Goede interpersoonlijke relaties**: Goed is wat de anderen (in mijn onmiddellijke omgeving) goed vinden. - Ik wil dat anderen mij goed vinden/graag zien. Ik doe wat men van mij verwacht. Ik kijk eerst naar de anderen, voor ik zelf een besluit neem'. - Met eventuele bredere negatieve gevolgen wordt weinig of geen rekening gehouden: \'Iedereen doet het immers? Ik wil niet anders zijn dan de anderen'. 4\) **In stand houden van sociale orde**: Goed is wat de eigen (bredere) groep normaal vindt. - \'Ik laat mijn doen en laten bepalen door de meerderheid. De gangbare groepsnorm wens ik niet te overtreden, anders wordt het leven verwarrend en moeilijk. - Ik sluit mij aan bij de mening van mijn groep'. (vb. wetten, normen, leeftijdsgroep,...) ### 1.6 Postconventioneel niveau - - Moreel denken gebaseerd op zelf gekozen principes - Focus op het geweten en het ontwikkelen van een eigen waardenkader 5\) **Sociaal contract** en individuele rechten: Goed is wat in overleg is overeengekomen. - \'Afspraken moeten gerespecteerd worden, ook wanneer die niet in mijn eigenbelang zijn. Iets is goed, als in principe de meerderheid van mensen er beter van wordt. Maar het doel heiligt niet alle middelen. Respect voor het individu is belangrijk, regels moeten soms gebroken worden 6\) Ontwikkelen van (eigen) **universele principes** die belangrijker zijn dan de wet. - \'Mijn persoonlijke geweten weegt het zwaarst en geeft de doorslag. Ik ben medeverantwoordelijk voor de wereld waarin ik leef, niet alleen voor mijn eigen omgeving. Ik zal wat slecht is openlijk afkeuren, zelfs als de maatschappij het niet noodzakelijk met mij eens is. (mensenrechten, rechtvaardigheid, solidariteit) Mag je de regels breken om iemands leven te redden? Anderen vinden sommige principes niet okee, terwijl anderen die wel okee vinden. Situatie beoordelen vanuit principes die jij belangrijk vind. Etisch denken = consistent nadenken over iets. ### 1.7 Stadia van morele ontwikkeling volgens Kohlberg  ### 1.8 Etisch denken? - Ethiek begint bij een **eerlijke en kritische blik op mezelf en de wereld** - Ethiek mag niet vervallen in het louter legitimeren van de eigen maatschappelijke positie - Je niet van je idealen en waarden laten afbrengen door rationaliseringen (redenen verzinnen om idealen niet ernstig te nemen) Ethisch denken gaat vooral over persoonlijke meningen. ### 1.9 Etisch denken in dit vak - Leren kritisch nadenken over eigen overtuigingen en handelen (zelfkritisch vermogen) - Zijn mijn overtuigingen intern consistent? - Zijn mijn overtuigingen in overeenstemming met mijn waarden? - Breng ik mijn waarden effectief in de praktijk? 2. Systeemdenken ---------------- = Naar een dieper begrijpen van de werelddieper Manier waarop de samenleving in elkaar zit moedigt bepaalt bedraag aan en moedigt bepaalt gedrag af. ### 2.1 Hoe ben jij naar de campus gekomen? - Hoe ben jij naar de campus gekomen? - Waarom heb je gekozen voor een bepaald transportmiddel? ### 2.2 Systemen beinvloeden ons gedrag Afbeelding met tekst, schermopname, Lettertype, logo Automatisch gegenereerde beschrijving Systemen zijn complexe samenhangen van verschillende factoren. Gedrag kan je alleen maar veranderen als je weet hoe de onderkant van de ijsberg verloopt. Zichbaar in onze maatschappij: trends en events die mensen volgen. Niet zichtbaar in onze maatschappij: systemen, structuren en mentale culturele modellen die mensen volgen.  ### 2.3 Definitie systeemdenken - "Systeemdenken is een **wetenschappelijke benadering** die tracht **een overzicht** van het geheel te behouden, in plaats van zich te concentreren op afzonderlijke onderdelen zonder te overwegen welke rol deze delen in het groter geheel spelen. - Men beschouwt het gedrag van een systeem (bijvoorbeeld een ecosysteem) niet als een simpele keten van oorzaak-gevolgrelaties, maar als **het samenspel van met elkaar interagerende deelsystemen**, waarbij **terugkoppeling** een belangrijke rol speelt. - Systeemdenken is niet zozeer een theorie naast andere, noch een techniek of methode om problemen te benaderen, maar **een wijze om de complexe werkelijkheid te begrijpen en te beheersen**." Tools for Systems Thinkers: The 6 Fundamental Concepts of Systems Thinking \| by Leyla Acaroglu \| Disruptive Design \| Medium Los denken versus systeemndenken  ### 2.4 Voorbeeld: instorting van de Rana Plaza in Bangladesh, 23 april 2013 - Maakt kleren voor merken als Benetton, Primark, Gucci, Prada,... - Bij de instorting kwamen 1.134 mensen om het leven en raakten ongeveer 2500 mensen gewond - Waarom is dit gebeurd? - De directe oorzaken van de ramp waren: 1. Het complex was gebouwd op een drooggelegd moeras, waardoor het inherent zwak stond 2. Het transformeren van het gebouw van commercieel naar industrieel gebruik 3. Het bijbouwen van drie extra verdiepingen op het oorspronkelijke pand 4. Het gebruik van ondermaats bouwmateriaal (waardoor de structuur niet sterk genoeg was, nog versterkt door de trillingen van de generatoren) - **Maar**: dat is niet de diepere oorzaak van dit voorval... ### 2.5 Diepere oorzaken? - Corruptie? - Sweatshop? - Lage loonlanden? - Kledingindustrie? - Fast fashion? - Globale economie? - Geschiedenis van kolonialisme en imperialisme? - Kapitalisme? Afbeelding met tekst, schermopname, Webpagina, Website Automatisch gegenereerde beschrijving - Zie slide 25 ### 2.6 Systeemdenken - Behouden van overzicht van het geheel te behouden, i.p.v. zich te concentreren op afzonderlijke onderdelen zonder te overwegen welke rol deze delen in het groter geheel spelen. - Beschouwt het gedrag van een systeem (bijvoorbeeld een ecosysteem of een land) niet als een simpele keten van oorzaak-gevolgrelaties, maar als het complex samenspel van op elkaar inwerkende deelsystemen (politiek, economie, ecologie, sociale structuren,...) - Systeemdenken vereist een holistische kijk op het te bestuderen systeem: niet alleen kijken naar de afzonderlijke deelsystemen, maar vooral ook naar de manier waarop zij wisselwerking vertonen en naar hun plaats in het geheel. ### 2.7 Systeemdenken in dit vak - We leren het geheel bestuderen, en niet alleen de deelaspecten. - We leren kijken naar dynamische relaties, en niet naar alleen lineaire oorzaak-gevolgketens. - We leren aandacht te hebben voor de processen, en niet alleen voor de feiten. - We leren patronen ontdekken, en niet alleen details te zoeken. Ongelijkheid (29/11) {#ongelijkheid-2911.ListParagraph} ==================== 1. Ongelijkheid verdeling van rijkdom ------------------------------------- - De rijkste 1% bezitten 43% van de globale rijkdom. - In 2010: 388 rijksten bezitten evenveel als de armste wereldhelft. - In 2015: 62 rijksten bezitten evenveel als de armste wereldhelft. ### 1.2 Ongelijkheid **Oxfam rapport ongelijkheid 2019 + 2023: ** - 2153 rijkste miljardairs bezitten meer rijkdom dan 60 procent van de wereldbevolking (4,6 miljard mensen). - De afgelopen 10 jaar verdubbelde het aantal miljardairs en hun vermogen nam per jaar met 7,4 pct toe.  - 90% van alle welvaart die de afgelopen jaren is gecreëerd ging naar de rijkste 10%. 63% ging naar de rijkste 1%. Bijna niets ervan ging naar de 50% armsten. (economische groei komt niet terecht bij diegene die het effectief nodig hebben) - Bijna de helft van de wereldbevolking leeft met minder dan vijf dollar per dag.  **Deze kloof wordt steeds groter** **Inkomen uit kapitaal is vele malen groter dan inkomen uit arbeid**  A screenshot of a cell phone Description automatically generated  ### 1.2 Inkomens ongelijkheid Afbeelding met tekst, software, Perceel, nummer Automatisch gegenereerde beschrijving ### 1.2 De rijken groeien harder  Afbeelding met tekst, elektronica, schermopname, software Automatisch gegenereerde beschrijving ### 1.3 Cabon billionaires  Recent Oxfam-onderzoek toont aan dat de ultrarijken per persoon het meeste bijdragen aan de klimaatcrisis. [De rijkste miljardairs stoten door hun vervuilende investeringen een miljoen](https://www.oxfam.org/en/press-releases/billionaire-emits-million-times-more-greenhouse-gases-average-person) keer meer CO2 uit dan de gemiddelde persoon. De rijkste 1 procent van de mensheid is verantwoordelijk voor twee keer zoveel uitstoot als de armste 50 procent en dat tegen [2030 hun CO2-voetafdruk 30 keer](https://www.oxfam.org/en/press-releases/carbon-emissions-richest-1-set-be-30-times-15degc-limit-2030) groter zal zijn dan het niveau dat verenigbaar is met de 1,5°C-doelstelling van het Parijse Klimaatakkoord." ### 1.4 Vermogen en ongelijkheid in België  - Maar: deze cijfers zijn voornamelijk gebaseerd op enquêtes - In België is er geen vermogenskadaster: in veel gevallen weten we niet hoeveel de rijkste bezitten - Reële ongelijkheid is waarschijnlijk veel groter: recent onderzoek suggereert dat de 1 procent rijksten ongeveer 24 procent zou bezitten en 10 procent rijksten ongeveer 54 procent van het nettovermogen in handen hebben. - Ook België is een zeer ongelijk land wanneer we vermogen in overweging nemen ### 1.5 Ongelijkheid en macht "Every additional dollar that goes to the rich adds more to their **power**, and the richer they are, the more power it adds. Why? Because the more distant the new money is from any given need threshold, the more it is available to be spent on power.  The relationship between income and power is, in effect, an inverse logarithmic relationship. Plus, we need to account for the fact that the more money the rich spend on power, the more they inflate its price, pushing power ever-further out of the reach of the poor." (Hickel) ### ### 1.6 Conclusie - Ongelijkheid is wel degelijk sterk toe genomen, ook binnen landen - Groeiende ongelijkheid heeft verregaande gevolgen voor het welzijn van de mens en de planeet - Economische ongelijkheid vertaalt zich in politieke ongelijkheid en ondergraaft democratische structuren 2. Armoede ---------- ### 2.1 Wat is armoede? - Extreme armoede= \ - Deze armoedegrens wordt door onderzoek in vraag gesteld - Deze grens is ook verlaagd tot dat niveau om vooropgestelde UN doelstellingen te bereiken. ### 2.2 Welke armoede grens? - Wereldbank = 2,15 \$/dag: 714 miljoen (=extreme armoede, 9% van de wereldbevolking) - Absolute armoedegrens VSA/europa = 6,85 \$/dag : 3,63 miljard mensen in armoede (46% van de wereldbevolking) - Ethische grens = 8,40 \$/dag (grens waarop de mens een normaal voedingspatroon en levensverwachting heeft): 4.4 miljard (=57% van de wereldbevolking) ### 2.3 The moral engregiousness of poverty - \"Thomas Pogge argumenteert dat de moreel relevante maatstaf voor het bestrijden van armoede noch absolute aantallen noch proporties zijn, maar eerder **de omvang van de wereldwijde armoede in vergelijking met ons vermogen om er een einde aan te maken**. (armoede is immens traag aan het dalen) - Volgens die maatstaf, doen we het slechter dan ooit in de geschiedenis ### 2.3 Armoede en de morele schaamteloosheid ervan - Armoede is afgenomen... - **Maar**: Onze capaciteit om armoede te beëindigen is nog nooit zo groot geweest. - "**Onze capaciteit om armoede te stoppen** (de kost om armoede te beëindigen als een percentage van het inkomen van de niet-armen) **is vele keren sneller gestegen dan de procentuele daling van het armoedecijfer**. Volgens deze statistiek doen we het nog slechter dan ooit tevoren. Waarom? Omdat de overgrote meerderheid van de opbrengsten van onze wereldeconomie wordt ingenomen door de rijken van de wereld." - "By this method, the moral egregiousness of poverty is 2.69 times worse than it was in 1990. The difference between the two results is due to increasing global inequality; because the incomes of the global rich have grown more than the incomes of everyone else, the cost of ending poverty is a faster-shrinking share of their income compared to total world income." - "In 1990, it would have cost 12.9% of their total income to end poverty. In 2013, it would have cost only 3.9%. - De globale economie werkt niet voor de meerderheid van de mensheid Ze slaagt er niet in om in de basisnoden van de wereldbevolking te voorzien, ondanks de overvloed Enorme over productie maar die wordt gebruikt door de elite ipv de armen. (ongelijke verdeling) *"Economist David Woodward has calculated that given the distribution of global income growth, it will take between 123 and 209 years to get to the point where everyone on earth is living on more than \$5 a day. This would require global production and consumption to be 175 times bigger than they are today. Closing a poverty gap of \$4.5 trillion would require an increase in global GDP of \$11 trillion"* (Hickel)  ### 2.4 Armoede als een systemische keuze - Armoede is niet natuurlijk, maar een gevolg van bepaald beleid. In een wereld die zo rijk is als de onze hoeft armoede niet te bestaanbestaan van armoede is een keuze - Elke extra persoon in armoede is een product van een economisch systeem dat is ontworpen om de overvloed van onze planeet onevenredig terecht te laten komen bij de toch al rijken. - "**De armste 57% levert onderbetaalde arbeid en goedkope middelen voor massaconsumptie en eliteaccumulatie, voornamelijk in het noorden**. Het is beledigend te suggereren dat wat ze nodig hebben liefdadigheid is. Wat ze nodig hebben, is gerechtigheid." - "While Southern workers contribute 90% of the labour that powers the world economy, they receive only 21% of global income." Afbeelding met tekst, schermopname, Lettertype Automatisch gegenereerde beschrijving ### 2.4 Een verschil in productiviteit? - \"Er zijn verschillende redenen om aan te nemen dat fysieke productiviteitsverschillen de grote loonkloof tussen Noord en Zuid en de ongelijke uitwisseling die we waarnemen niet kunnen verklaren. Ten eerste wordt in het geval van exportindustrieën de meeste productie in het Zuiden uitgevoerd met moderne technieken, vaak met technologieën die door internationaal kapitaal worden geleverd. Het is gebleken dat werknemers in deze industrieën evenveel of meer fysieke output per uur produceren dan hun noordelijke tegenhangers. - \"Ten tweede, in gevallen waarin zuidelijke exportindustrieën met minder efficiënte technologieën werken, vertegenwoordigen productiviteitsverschillen slechts een klein deel van de loonkloof tussen Noord en Zuid en de netto toe-eigening van arbeidstijd\" - \"Het belangrijkste feit is dat noordelijke bedrijven ervoor kiezen om zuidelijke arbeidskrachten te gebruiken, niet alleen omdat de lonen per uur goedkoper zijn, maar ook omdat de lonen goedkoper zijn per eenheid fysieke output. **Offshoring vindt juist plaats omdat het loonverschil tussen Noord en Zuid groter is dan welk fysiek productiviteitsverschil dan ook.\"** ### 2.5 Armoede als onderdeel van de globale economie De resultaten van deze studie suggereren dat het voortbestaan van armoede en onderontwikkeling in de wereld voor een groot deel een gevolg is van toe-eigening door ongelijke ruil, wat op zijn beurt een effect is van loononderdrukking of inkomensdeflatie in de periferie. **De consumptie van mensen in het Zuiden wordt ingeperkt, zodat arbeid, hulpbronnen en goederen gemakkelijker beschikbaar zijn voor toe-eigening door noordelijke staten en bedrijven**. Deze dynamiek helpt ons ook om de hardnekkige ongelijkheid tussen de kern en de periferie te begrijpen. **Onder omstandigheden van ongelijke ruil -- waarbij de productie in armere landen wordt toegeëigend voor consumptie in rijkere landen -- is convergentie niet haalbaar**. **Ontwikkeling en uitroeiing van armoede, en elk plausibel traject om de ongelijkheid in de wereld te verminderen, vereist een verschuiving in het machtsevenwicht tussen Noord en Zuid**, zodat de laatste in staat is zijn productieve capaciteiten terug te winnen om aan de basisbehoeften van de bevolking te voldoen. ### 2.6 De spanning tussen arbeid en kapitaal We find that, globally, labour received, on average, 51.6% of world GDP during the 5-year period 2017--2021. In other words, only half of all value produced in the world economy (that is represented in prices and included in GDP accounts) is captured by workers in the form of wages. 3. Honger in de wereld ---------------------- ### 3.1 Honger is opnieuw aan het stijgen "Na decennia van gestage afname, keerde de trend van honger in de wereld -- gemeten aan de hand van de prevalentie van ondervoeding -- in 2015 terug en bleef de afgelopen drie jaar vrijwel onveranderd op een niveau van iets minder dan 11 procent. Ondertussen is het aantal mensen dat honger lijdt langzaamaan toegenomen. Als gevolg hiervan hebben meer dan 820 miljoen mensen in de wereld vandaag nog steeds honger, wat de immense uitdaging onderstreept om het doel van Zero Hunger tegen 2030 te halen." ### 3.2 Honger volgens VN - In 2018 had **1 op 9 honger** wereldwijd. In 2020 werd dat **1 op de 10**. - **26,4 %** van de wereldbevolking kent matige of ernstig **voedselonzekerheid**. (onevenwichtige voeding) - **1 op 7 pasgeboren baby's** hebben een **laag geboortegewicht.** - 148.9 million kinderen onder de vijf (21.9%) hebben last van **dwerggroei/chronische ondervoeding**. - 49.5 million kinderen onder de vijf (7.3%) hebben last van **acute** **ondervoeding**. ### 3.3 Voedselonzekerheid  ### 3.4 Honger in een wereld van overproductie "Met gemak kunnen we acht tot tien keer de huidige wereldbevolking voeden. Daarvoor hebben we zelfs geen wetenschappelijke innovaties of biotechnologische oplossingen nodig. De rijkere landen kampen met systematische voedseloverschotten, er is een teveel." - [We\_Already\_Grow\_Enough\_Food\_for\_10\_Billion\_People\_and\_Still\_Can\'t\_End\_Hunger](https://www.researchgate.net/publication/241746569_We_Already_Grow_Enough_Food_for_10_Billion_People_and_Still_Can't_End_Hunger) - Honger is geen kwestie van landbouwopbrengsten, maar van ongelijkheid en globaal economisch beleid: zie o.a. [apartheid in the global system](https://www.globalpolicyjournal.com/blog/05/01/2021/apartheid-global-governance-system) en [how the world profits from Africa](https://www.globaljustice.org.uk/resources/honest-accounts-2017-how-world-profits-africas-wealth) - Zie [**10 mythes over honger**](https://foodfirst.org/publication/world-hunger-ten-myths/) ### 3.5 Conclusie - Meer genuanceerde blik toont echter dat wereldeconomie structurele probleem heeft laat je niet in slaap sussen! - Pessimisme van het intellect, optimisme van de wil (Antonio Gramsci): 1. Pessimisme van het intellect: eerlijk en kritisch durven kijken naar de wereld 2. Optimisme van de wil: geloven dat er een betere toekomst mogelijk is en dat we het systeem wel degelijk kunnen veranderen Afbeelding met tekst, schermopname, Lettertype Automatisch gegenereerde beschrijving Klimaatverandering (6/12) {#klimaatverandering-612.ListParagraph} ========================= 1. Inleiding: wat is klimaatverandering? ---------------------------------------- ### 1.1 Inleiding: Groene economie?  Zes jaar na het uitbrengen van de publicatie in Nature, publiceerde het tijdschrijft Science een geactualiseerde versie van de 9 grenzen. De onderzoekers stelden vast dat vier van de negen planetaire grenzen al overschreden zijn als gevolg van menselijke activiteiten: "klimaatverandering, verlies van biosiversiteit, gewijzige landsystemen ('land-system change') en gewijzigde biochemische cycli (fosfor en stikstof). ### 1.2 Tipping points Kantelpunten in het klimaat: kritische drempels die, wanneer ze overschreden worden, zullen leiden tot grote, versnellende en onomkeerbare veranderingen in het klimaatsysteem. ### 1.3 Holoceen VS Antropoceen - Holoceen: 1. 11000 jaar durende periode die vooraf ging aan de industriële revolutie 2. Periode van relatief stabiel klimaat dat menselijke beschaving op grote schaal mogelijk maakt - Atropoceen: 3. Begint bij de industriële revolutie 4. Periode waarin menselijke activiteit aan sneltempo klimaatverandering teweeg brengt 2. Groene groei en decoupling ----------------------------- - Idee van groene groei: loskoppelen groei GDP van vervuiling en grondstofverbruik (decoupling) - = Blijven groeien, maar zonder meer te verbruiken - Maar bestaat er eigenlijk zoiets als economische groei zonder meer vervuiling en meer consumptie van grondstoffen op dit moment? Is dat haalbaar? 3. is groene groei een mythe? ----------------------------- ### 3.1 Decoupling debunked -- Evidence and arguments against green growth as a sole strategy for sustainability - Is het mogelijk om zowel van economische groei als van ecologische duurzaamheid te genieten? Deze vraag is een kwestie van fel politiek debat tussen voorstanders van groene groei en voorstanders van post-groei. Gezien wat er op het spel staat, is een zorgvuldige beoordeling nodig om te bepalen of de wetenschappelijke grondslagen achter deze ontkoppelingshypothese robuust zijn of niet. - Dit rapport geeft een overzicht van de empirische en theoretische literatuur om de geldigheid van deze hypothese te beoordelen. De conclusie is zowel overweldigend duidelijk als ontnuchterend: **niet alleen is er geen empirisch bewijs voor het bestaan van een ontkoppeling van economische groei en milieudruk op een schaal die ook maar in de buurt komt van wat nodig is om de ineenstorting van het milieu aan te pakken, maar ook, en misschien nog belangrijker, lijkt het onwaarschijnlijk dat een dergelijke ontkoppeling in de toekomst zal plaatsvinden**. - Policy-makers have to acknowledge the fact that addressing environmental breakdown may require a direct **downscaling of economic production and consumption in the wealthiest countries.** - We zullen dus een aantal vormen van productie en consumptie moeten krimpen of tenminste bevriezen "Degrowth" - "Het hele idee van een dergelijke ontkoppeling is volgens mij onzinnig. Het staat bovendien haaks op de realiteit. **Wat we zien is dat het beslag op de natuur jaar na jaar blijft toenemen. De laatste dertig jaar is de uitstoot enkel gestegen, en niet een beetje.** Dat is te wijten aan het feit dat we met een economisch systeem zitten dat gericht is op permanente groei, dat daarom niet anders kan dan ecologische roofbouw plegen" - De kern van de nieuwe Sustainable Development Goals (SDG\'s) is het idee dat economische groei (gedefinieerd als geldstroom of marktwaarde) kan worden \'losgekoppeld\' van de fysieke groei van de economie (verbruik van hulpbronnen) en de daarmee gepaard gaande milieudruk (degradatie, vervuiling). Paradoxaal genoeg geven de belangrijkste voorstanders van het concept echter toe dat er vrijwel geen bewijs is dat ontkoppeling werkt, dat de conceptuele basis ervoor zwak is en dat zelfs als het mogelijk zou zijn, het politiek niet haalbaar is. Ontkoppeling is dus een gevaarlijke fantasie die in stand wordt gehouden door de ontkenning -- de gelijktijdige erkenning en ontkenning -- van de onmogelijkheid ervan in de praktijk. - In de grootste systematische review van de ontkoppelingsliteratuur (835 artikelen) vatten Haberl et al. (2020) alle studies samen die kijken naar de ontkoppelingspercentages van PIB van broeikasgassen in hoge-inkomenslanden in het afgelopen decennium. **Aan de hand van productie-indicatoren is er inderdaad sprake van absolute ontkoppeling: met 1 extra punt van het bbp komt -0,04 punt uitstoot. Minuscuul maar absoluut. Maar als men in plaats daarvan consumptie-indicatoren gebruikt, verdwijnt de absolute ontkoppeling: 1 extra punt bbp brengt +0,22 punt uitstoot met zich mee.** - \"We concluderen dat grote, snelle absolute reducties van het gebruik van hulpbronnen en de uitstoot van broeikasgassen niet kunnen worden bereikt door waargenomen ontkoppelingspercentages, en dat **ontkoppeling daarom moet worden aangevuld met op toereikendheid gerichte strategieën en strikte handhaving van absolute reductiedoelstellingen**. Er is meer onderzoek nodig naar de onderlinge afhankelijkheden tussen welzijn, hulpbronnen en emissies.\" - \"Ontkoppeling biedt een **verleidelijke fantasie van economische expansie zonder einde**. Zoals met de meeste fantasieën, wordt het echter ondersteund door ontkenning - een gelijktijdige erkenning en ontkenning - in die zin dat zelfs de meest enthousiaste aanhangers bijna erkennen dat de kans om het te bereiken vrijwel nihil is. **Het grote gevaar van deze fantasie ligt in de manier waarop het de noodzaak verdoezelt om over te stappen van een economie die gebaseerd is op voortdurende groei naar een economie die wijdverbreide herverdeling bevordert om sociale ongelijkheid aan te pakken** naast de achteruitgang van hulpbronnen**.** - De emissiereducties die hoge-inkomenslanden hebben bereikt door absolute ontkoppeling blijven ver achter de percentages die voldoen aan de eisen van Parijs. **Bij de huidige snelheden zouden deze landen er gemiddeld meer dan 220 jaar over doen om hun emissies met 95% te verminderen, waarbij ze 27 keer hun resterende 1,5°C fair-shares uitstoten.** Om te voldoen aan hun eerlijke aandelen van 1,5 °C en tegelijkertijd de huidige economische groei aan te houden, **zouden de ontkoppelingspercentages tegen 2025 gemiddeld met een factor tien moeten stijgen**. ### 3.2 Duurzame groei? - Oneindige groei (kapitalisme) en ecologie gaan niet samen - Ook "groene groei" is niet realistische binnen dit systeem **decoupling (groei zonder ecologische impact) is een mythe** - \"De ontkoppeling van de groei van het bbp van het gebruik van hulpbronnen, relatief of absoluut, is in het beste geval slechts tijdelijk. Permanente ontkoppeling (absoluut of relatief) is onmogelijk\... Omdat de efficiëntiewinsten uiteindelijk worden beheerst door fysieke limieten" - Meta analyse: "Er is geen bewijs van een absolute ontkoppeling van hulpbronnen in de hele economie, op nationaal of internationaal niveau, en er is geen bewijs van het soort ontkoppeling dat nodig is voor ecologische duurzaamheid" - "De bijdrage van alternatieve energie wordt volledig uitgevlakt door de uitstoot van broeikasgassen. Het is gewoon een simpel gegeven dat de basis voor onze samenlevingsvorm een extractieve economie is. Eigenlijk kopen we onze duurzaamheid, onze groene economie door er elders een enorme ecologische en sociale prijs voor te betalen" ### 3.3 Duurzame groei en greenwashing \"Een rapport van de Europese Commissie uit 2016 doet twijfel rijzen over de vraag of koolstofkredieten enig verschil maken bij het verminderen van emissies. Het systeem stelt een Britse luchtvaartmaatschappij bijvoorbeeld in staat om haar uitstoot te compenseren door credits te kopen voor de bouw van een windmolenpark in Thailand. Het probleem is dat het windpark waarschijnlijk toch gebouwd zou zijn, ook zonder de credits. Het rapport stelt dat slechts twee procent van de wereldwijde projecten die met koolstofkredieten worden gefinancierd, echt bijdragen aan het verminderen van de uitstoot. - Maar 15 uit de 293 grote bedrijven die zichzelf profileren als "net zero by 2050" zitten met hun effectief klimaatbeleid binnen de grenzen van de Parijs akkoorden omtrent "net zero by 2050" ### 3.4 Groei en vooruitgang? - Gemiddeld 2% groei per jaar betekent een verdubbeling welvaart elke 35 jaar - **Maar**: Vooruitgang hoeft geen eindeloze productie en consumptie te betekenen dat is alleen het geval in een economisch systeem dat draait om winstgeneratie voor kapitaal (kapitalisme) ### 3.5 Duurzame groei?: conclusie - Binnen de status quo is groei niet duurzaam focus op groei BBP is blind voor ecologische draagkracht en sociaal welzijn - "Groen groei" binnen kapitalisme is ecologische zelfmoord we hebben een ander economisch model nodig - Nood aan een post-groei model? - We moeten nadenken over alternatieve modellen van "groei" welke groei en waartoe moet die groei dienen? - Denk ook aan ongelijkheid: bijna niets van de huidige groei komt terecht bij mensen die het echt nodig hebben 4. Degrowth ----------- Op zoek naar een post groei strategie ### 4.1 Wat is degrowth? Degrowth is een idee dat **kritiek levert op het wereldwijde kapitalistische systeem dat ten koste van alles groei nastreeft**, met menselijke uitbuiting en vernietiging van het milieu tot gevolg. De degrowth-beweging van activisten en onderzoekers pleit voor samenlevingen die **prioriteit geven aan sociaal en ecologisch welzijn** in plaats van bedrijfswinsten, overproductie en overmatige consumptie. Dit vereist **radicale herverdeling**, **vermindering van de materiële omvang van de wereldeconomie en een verschuiving van gemeenschappelijke waarden in de richting van zorg, solidariteit en autonomie**. Degrowth betekent het transformeren van samenlevingen om ecologische rechtvaardigheid en een goed leven voor iedereen te waarborgen binnen de planetaire grenzen. ### 4.2 Voorbij de focus op "groei" "Groei is een **propagandaterm**; het neemt processen van extractie, commodificatie en elite-accumulatie, die vaak destructief zijn voor menselijke gemeenschappen en voor de ecologie, en verkoopt ze als natuurlijk, goed en een kwestie van gezond verstand (wie kan er tegen groei zijn?). De taal van de groei is het fundament van de culturele hegemonie van het kapitalisme. " ### 4.3 Degrowth als systemische verandering - Geen individueel 'consuminderen', maar het hertekenen van consumptiepatronen en productie op een maatschappelijke en planetair niveau - Herverdeling en solidariteit op een planetair niveau - Meer democratie: verplaatsing van macht van kapitaal naar participatorische structuren - *"*Degrowth* * is een geplande en gefaseerde inkrimping van energie- en grondstoffenverbruik. Het is een manier om de ongelijkheid uit te vlakken en het welzijn van mensen te verhogen." - "Groei loslaten betekent niet kiezen voor vrijwillige verarming of ellende. Het gaat niet over minder voor gewone mensen, maar wel over de levens verbeteren van die mensen door een eerlijkere verdeling van wat we hebben zodat we de aarde niet langer moeten leegroven voor meer. Dat is de kern." - **krimpen van ecologisch destructieve sectoren en overbodige productie** ### 4.4 Degrowth in de praktijk? - Krimpen van bepaalde economische sectoren ten voordele van andere? - Krimpen van productie en consumptie (in landen met hoge consumptie)? - Stimuleren van sociale consumptie vs. private consumptie? - Minder werken? - Meer directe participatie in democratie? - Meer democratische controle over economie? ### 4.5 Degrowth en welvaart? - "Recent onderzoek heeft uitgewezen dat we **een einde kunnen maken aan de wereldwijde armoede en een goed leven kunnen garanderen** voor iedereen op de planeet (voor 10 miljard mensen tegen het midden van de eeuw), inclusief universele gezondheidszorg en onderwijs, **met 60% minder energie dan we momenteel gebruiken** (150 EJ, ruim binnen wat als verenigbaar wordt beschouwd met 1.5C). - Wat het gebruik van hulpbronnen betreft, weten we dat landen met een hoog inkomen op een hoog niveau aan de materiële behoeften van hun burgers kunnen voldoen **met tot 80% minder gebruik van hulpbronnen**, waardoor ze weer binnen de duurzame drempel komen. - "Vanuit deze invalshoek wordt het duidelijk dat het **kapitalisme zeer inefficiënt is als het gaat om het voldoen aan menselijke behoeften**; Het produceert zoveel, en toch heeft 57% van de wereldbevolking geen toegang tot zelfs de meest elementaire goederen. Waarom? **Omdat een groot deel van de grondstoffenproductie** (en alle energie en materialen die daarvoor nodig zijn) **niet relevant is voor het menselijk welzijn**. Beschouw dit gedachte-experiment: Portugal heeft aanzienlijk betere sociale resultaten dan de Verenigde Staten, met 65% minder BBP per hoofd van de bevolking. Dit betekent dat \$ 38.000 van het inkomen per hoofd van de bevolking in feite \'verspild\' wordt." Afbeelding met tekst Automatisch gegenereerde beschrijving ### 4.6 To degrow or not to degrow? - Alle auto's met verbrandingsmotor vervangen door elektrische auto's Afbouw auto infrastructuur en bezit en herinvestering in openbaar vervoer - Isoleren van alleenstaande woningen betonstop en afbouw lintbebouwing - Windmolenparken bouwen ingrijpende reductie van energieconsumptie ### 4.7 Groene groei VS degrowth? - A survey of nearly 800 climate policy researchers around the world found that 73% support post-growth (i.e., agrowth and degrowth) positions.  In the EU, 86% of climate policy researchers support post-growth positions.  Source: *[Nature Sustainability](https://www.nature.com/articles/s41893-023-01198-2)* (2023)*.* Also see press release: "[Green growth loses favour with climate policy scientists](https://www.eurekalert.org/news-releases/1001371)"; and a write-up in *[The Conversation](https://theconversation.com/idea-of-green-growth-losing-traction-among-climate-policy-researchers-survey-of-nearly-800-academics-reveals-213434).* - A survey of staff at the German Environment Agency found that 99% of environmental protection specialists indicate an implied preference for growth-critical concepts (post-growth/agrowth/degrowth). 75% express an explicit preference for growth-critical concepts, and specialists with more knowledge of growth-critical concepts are even more likely to prefer them. Source: *J[ournal of Cleaner Production](https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0959652621044711),* 2022. - het huidige beleid van "groene groei" is vanuit het een wetenschappelijk hoek meer en meer een onhoudbare positie 5. Een systemische blik op klimaatverandering --------------------------------------------- ### 5.1 De ecologische problematiek systemisch bekeken - **Ecologische crisis is geen toekomstverhaal**: overal ter wereld zijn er vandaag al miljoenen mensen die het slachtoffer zijn van klimaatverandering - **We zitten niet allemaal in hetzelfde bootje**: klimaatverandering bedreigt vooral armere en minder machtige bevolkingsgroepen in onze maatschappij en in de wereld. - **Ecologische crisis is een gevolg van ongelijkheid**: het is niet zozeer een probleem van CO2 met een technische oplossing, maar een gevolg van een op uitbuiting en extractie gebaseerd economisch systeem dat extreme ongelijkheid veroorzaakt (kapitalisme) "Wat willen we zeggen wanneer we het over mensheid hebben? De vraag is of de mensheid wel bestaat. Volgens mij niet. **Er is niet zoiets als één gedeelde mensheid, één wereldbevolking**. Een dergelijk vertoog dat zich centreert rond mensheid is uitermate reactionair **omdat het alle reële ongelijkheden, conflicten en ontmenselijkingen verdringt en verzwijgt**. Wat zegt het heersende klimaatvertoog? We moeten het "ding" gaan aanpakken, in naam van de mensheid. En wat is het uiteindelijk doel? We moeten terugkeren naar een niveau van uitstoot dat bestond voor 1989. Dat is een fundamenteel behoudsgezinde boodschap. Een reductie naar het niveau van voor 1989 draagt niet noodzakelijk bij tot een sociale, inclusieve of duurzame samenleving. Toch zijn we onszelf beginnen wijsmaken dat een reductie van de uitstoot zal leiden tot een betere samenleving. Vanuit die logica kan je dan inderdaad gaan inzetten op allerhande technologische innovaties en marktoplossingen om de uitstoot te beperken. Maar dat is dus een verdinglijking. **In plaats van te verwijzen naar de ware oorzaak van klimaatverandering, namelijk een sociaal-economisch proces, een systeem, wordt gewezen naar een effect ervan, dat verengd wordt tot een "ding", namelijk uitstoot**. Vervolgens denken we dat we dat "ding" moeten aanpakken. ### 5.2 Erik Swyngedouw: we ontwijken en de kern van het probleem Binnen de klimaatbeweging vindt een vorm van verdringing plaats. "Je sais bien, mais quand-même..." zei de psychoanalyticus Mannoni. Dat is exact van toepassing op klimaatactivisten. **Men handelt voortdurend alsof men niet weet wat het echte probleem is**, blijft voortdoen met iets waarvan men ergens wel beseft dat het eigenlijk geen zoden aan de dijk brengt. Omdat waarheid wordt ervaren als tè groot en tè alomvattend, tè moeilijk om mee aan de slag te gaan wordt het eigenlijke probleem afgeleid naar een deelprobleem. **Terwijl het eigenlijk zou moeten gaan over het economisch systeem, over sociaal-ecologische verhoudingen, gaat het nu om uitstoot, wat slechts een effect is van die verhoudingen. Het probleem wordt op die manier verplaatst.** ### 5.3: Erik Swyngedouw: systemische oorzaken "Wat is het kapitalisme in essentie? Een sociaal-economisch systeem gebaseerd op groei, een systeem dat zichzelf niet op een duurzame wijze in stand kan houden zonder die groei. **In het kapitalisme is voortdurende groei de voorwaarde om tot enige sociale cohesie en stabiliteit te komen**. Wanneer die groei ook maar enigszins hapert, zie je heel snel enorme spanningen ontstaan binnen het systeem. **Middenklassers** **in Westerse samenlevingen kunnen snel de indruk krijgen dat ze in een economisch systeem leven dat meer duurzaam is geworden**. Dat het kapitalisme wel in overeenstemming kan worden gebracht met een duurzame toekomst. Werk wordt verricht achter een laptop, verplaatsingen zijn niet meer nodig, er wordt gefietst en er is meer groen in de steden dan pakweg dertig jaar geleden. Alles lijkt heerlijk immaterieel en groen, en dat wekt dan de indruk dat zoiets als een ecomodernistische ontkoppeling mogelijk is of dat we op de goede weg zijn. **Maar dat stemt helemaal niet overeen met de realiteit**." "Enkele eenvoudige feiten. China verbruikte de afgelopen drie jaar vijftig procent meer cement dan de VS in een hele eeuw. Dat betekent een enorm beslag op grondstoffen. **China produceert ook de helft van al onze consumptiegoederen wat evengoed gepaard gaat met een fel stijgende uitstoot**. In landen als China en India, de economieën waar zich stevige groei aftekent, zien we duidelijk die correlatie tussen groei en uitstoot. En ook **het idee dat we in een immateriële economie leven, kan beter opgeborgen worden**. Het internet moet qua globale uitstoot niet veel onderdoen aan het vliegverkeer. Maar toch juichen we digitalisering toe terwijl we mensen die vliegen met de vinger wijzen." ### 5.4 conclusie - Fetisjering van CO2: De focus op uitstoot en klimaatverandering als de vijand verhult de diepere oorzaak - Klimaatverandering is het **gevolg** van een extractief economisch systeem dat oneindige groei eist en gigantische ongelijkheid veroorzaakt 6. Welke toekomst? ------------------ ### 6.1 Welk soort samenleving en economie willen we? - Klimaatverandering is een politieke en economische vraag: hoe verdelen we macht en middelen, welke systemen en spelregels willen we? Welke maatschappij willen we? - Klimaatverandering vraagt om grote veranderingen, niet om wat morrelen in de marge het gaat zichzelf niet oplossen via technologie en ad hoc privé initiatieven/bedrijven - Klimaatverandering kan alleen ernstig aangepakt worden door "politiek" keuzes te maken (De "markt" zal het niet oplossen) we moeten ideologische keuzes maken die omgezet worden in collectief beleid en de hefbomen van de economie terug in handen nemen - Systemische blik: in het hart van het probleem ligt het kapitalisme zelf dat vanuit het **winstmotief** oneindige groei (van kapitaal) wil generen en daarbij diepe ongelijkheid creëert - Deze imperatief maakt het onmogelijk om klimaatverandering op een voldoende manier aan te pakken - "This should not come as a surprise, because the point of capitalism is surplus extraction, elite accumulation, and reinvestment for expansion -- not meeting human needs.  To the extent that the system *does* meet human needs, this is [generally the result of political interventions](https://www.theguardian.com/commentisfree/2019/nov/22/progressive-politics-capitalism-unions-healthcare-education) (i.e., unions, labour rights, public provisioning, etc.)." - Poll shows that substantial majorities of people in 10 of 12 European countries believe that protecting the environment should be made a priority even if it comes at the expense of economic growth. Source: [European Council on Foreign Relations](https://www.theguardian.com/world/2019/apr/01/europe-south-and-east-worry-more-about-emigration-than-immigration-poll), 2019. - A survey of youth climate movement groups found that more than half say that the root cause of the climate and ecological crisis is "a system that puts profit over people and planet".  89% of this group specified the system as capitalism. Source: [Climate Vanguard](https://www.climatevanguard.org/publications-all/mapping-the-global-youth-climate-movement), 2023. - A survey shows that a majority of people around the world (56%) agree with the statement "Capitalism does more harm than good". In France it is 69%, in India it is 74%. Source: [Edelman Trust Barometer](https://www.edelman.com/news-awards/2020-edelman-trust-barometer), 2020. - A study found that in 28 of 34 countries, a majority of respondents hold anti-capitalist positions. Source