Powstanie Styczniowe PDF

# Powstanie Styczniowe ## NA CO BĘDĘ ZWRACAĆ UWAGĘ: - na czym polegała praca organiczna i „rewolucja moralna" - dlaczego wybuchło powstanie styczniowe - jak przebiegały walki - jak zakończyło się powstanie styczniowe ## Ziemie polskie przed powstaniem Klęska powstania listopadowego oraz później...

# Powstanie Styczniowe ## NA CO BĘDĘ ZWRACAĆ UWAGĘ: - na czym polegała praca organiczna i „rewolucja moralna" - dlaczego wybuchło powstanie styczniowe - jak przebiegały walki - jak zakończyło się powstanie styczniowe ## Ziemie polskie przed powstaniem Klęska powstania listopadowego oraz późniejsze represje zniechęciły wielu Polaków do konspiracji. Na zaprzestanie działalności spiskowej wpłynęła też poprawa sytuacji ekonomicznej, zwłaszcza w zaborze pruskim. Dzięki uwłaszczeniu chłopów gospodarka tego obszaru zaczęła intensywnie się rozwijać. Wielkopolscy ziemianie, czyli posiadacze wielkich majątków, postanowili to wykorzystać i stworzyć lepiej wykształcone, bardziej świadome społeczeństwo. Działaczy tych nazwano później organicznikami, a ich aktywność - pracą organiczną. Głównym założeniem tej idei było postrzeganie narodu jako jednego organizmu, dlatego głoszono potrzebę wspólnej pracy obywateli dla dobra ogółu. ## Sytuacja w poszczególnych zaborach ### Zabór pruski - Dbano o rozwój gospodarki, kultury i oświaty. Praca organiczna miała na celu wspólną i systematyczną pracę wszystkich Polaków dla dobra całego społeczeństwa. - Pracę organiczną w Wielkopolsce zapoczątkowali Dezydery Chłapowski, Karol Marcinkowski i Hipolit Cegielski: - Chłapowski upowszechniał nowoczesne sposoby uprawy roli, - Marcinkowski przyczynił się do powstania poznańskiego Bazaru, będącego ważnym ośrodkiem polskiego życia gospodarczego, społecznego i kulturalnego, - Cegielski otworzył w Poznaniu fabrykę maszyn rolniczych. ### Zabór rosyjski - W Rosji po klęsce w wojnie krymskiej (1853-1856) rozpoczął się okres reform, zwany odwilżą posewastopolską. Ta sytuacja przyczyniła się też do złagodzenia polityki względem Królestwa Polskiego: - car Aleksander II zniósł stan wojenny i złagodził represje wobec Polaków, - wzrosła aktywność polskiego społeczeństwa, zwłaszcza w sferze gospodarczej. - w Warszawie otwarto wyższą uczelnię Akademię Medyko-Chirurgiczną, - utworzono Towarzystwo Rolnicze, które stało się nieoficjalnym przedstawicielstwem społeczeństwa Królestwa Polskiego. ### Zabór austriacki - Od 1848 r. na tronie w Wiedniu zasiadał cesarz Franciszek Józef I. Na początku swojego panowania władca zaostrzył politykę wobec Polaków. - W wyniku Wiosny Ludów i powstania na Węgrzech nastąpiło złagodzenie polityki względem Polaków. W 1849 r. namiestnikiem Galicji został konserwatywny polski arystokrata Agenor Gołuchowski. Zapoczątkowało to proces polonizacji urzędów (stanowiska w urzędach zaczęli obejmować Polacy). - Coraz aktywniejsze stawały się polskie środowiska kulturalne i naukowe największych miast Galicji - Lwowa i Krakowa. ## Przyczyny wybuchu powstania Reformy w Rosji pobudziły aktywność środowisk niepodległościowych na ziemiach polskich. Ugrupowania, które nawoływały do powstania i głosiły radykalny program społeczny, w tym m.in. uwłaszczenie chłopów, nazywano **Czerwonymi**. Brak oczekiwanych zmian politycznych w Królestwie Polskim sprawił, że niezadowolenie narastało także wśród ziemian i mieszczan. Sprzeciwiali się oni jednak radykalnym planom Czerwonych. Uważali, że do powstania trzeba dokładnie się przygotować, a jego wybuch uzależniali od uzyskania poparcia zachodnich mocarstw. Zwolenników takiego podejścia określano mianem **Białych**. Na początku lat 60. XIX w. wśród Polaków wzrastały nastroje patriotyczne. W ramach „rewolucji moralnej" w kościołach śpiewano pieśni o miłości do ojczyzny, zaczęto organizować manifestacje patriotyczne. Pierwsza z nich odbyła się w 1860 r. podczas pogrzebu wdowy po generale Józefie Sowińskim, bohaterze powstania listopadowego. Władze carskie początkowo nie reagowały na te wydarzenia. W marcu 1861 r. ważne stanowisko w administracji Królestwa Polskiego objął Polak Aleksander Wielopolski, przeciwnik działalności konspiracyjnej. Prowadził on politykę lojalności wobec cara. Uważał, że to jedyny sposób na odzyskanie autonomii utraconej po upadku powstania listopadowego. Wielopolski nie cieszył się poparciem społeczeństwa. ## Czerwoni - głosili program radykalny, - od 1861 r. tworzyli organizacje spiskowe przygotowujące zbrojne powstanie narodowe, - szerzyli swoje poglądy wśród wszystkich grup społecznych, - byli zwolennikami zmian demokratycznych, - uważali za konieczne przeprowadzenie w Królestwie Polskim uwłaszczenia chłopów. - do grona najważniejszych działaczy Czerwonych należał Jarosław Dąbrowski. ## Biali - zaproponowali program umiarkowany, - stworzyli siatkę konspiracyjną, w której działali ziemianie, mieszczanie i inteligencja, - uważali, że do powstania trzeba się przygotować, a jego wybuch uzależniali od uzyskania poparcia Wielkiej Brytanii i Francji, - planowali uwłaszczenie chłopów, ale po wypłaceniu odszkodowań właścicielom ziemskim. - na czele Białych stanęli Andrzej Zamoyski oraz warszawski bankier Leopold Kronenberg. ## Wybuch powstania Powstanie wybuchło 22 stycznia 1863 r., dlatego przeszło do historii jako powstanie styczniowe. Sytuacja spiskowców od początku była bardzo zła. Zostali oni osłabieni branką, nie zadbali o współpracę z działaczami emigracyjnymi, brakowało im broni. Poza tym zima nie sprzyjała walce partyzanckiej. Tymczasem Rosjanie mogli przeciwstawić powstańcom około 100-tysięczną, dobrze wyszkoloną i uzbrojoną armię. Pierwszym dyktatorem powstania został Ludwik Mierosławski. Centralnym ośrodkiem władzy był Rząd Narodowy w Warszawie, który stanął na czele konspiracyjnego państwa polskiego. Powstańcy mieli własną pocztę, służbę dyplomatyczną oraz instytucje finansowe. Wydawali też gazety i ulotki, w których przekazywali rodakom informacje na temat przebiegu walk. ## Przebieg walk Powstanie objęło obszar Królestwa Polskiego, Białorusi i Litwy. Z zaboru pruskiego i austriackiego przybywali ochotnicy, dostarczano też broń i amunicję. W tej sytuacji Biali postanowili dołączyć do walk. Od początku chcieli przejąć kierownictwo nad całym zrywem niepodległościowym.. W marcu 1863 r. dyktatorem powstania został przedstawiciel tego ugrupowania Marian Langiewicz. Jednak zaledwie tydzień później, w obawie przed aresztowaniem, przekroczył granicę zaboru austriackiego i złożył broń. Polacy prowadzili przeciwko Rosjanom wojnę partyzancką. Mimo że odnosili sukcesy w mniejszych potyczkach, nie udało im się opanować żadnego dużego miasta ani ważnego obszaru. Car Aleksander II postanowił szybko rozprawić się z polskim buntem. Rozpoczęły się publiczne egzekucje powstańców, aresztowania i zsyłki na Syberię. Nie było szans na pomoc innych państw, siatka konspiracyjna została rozbita, utrudniona została też działalność Rządu Narodowego. W tej sytuacji władzę nad powstaniem przejął były oficer armii rosyjskiej, **Romuald Traugutt**. Dzięki jego zaangażowaniu i zmianom organizacyjnym powstańcom udało się przetrwać zimę. ## Upadek powstania Mimo wysiłku władz powstańczych ich siły ciągle topniały. W lutym 1864 r. wojska carskie rozbiły na Kielecczyźnie duży oddział generała Józefa Hauke-Bosaka. Niepowodzeniem zakończyły się próby włączenia do walki chłopów. Mieszkańcy wsi, pod wpływem Rosjan, nie chcieli walczyć przeciwko carowi. Ostatecznie szanse na udział chłopów w powstaniu przekreślił car Aleksander II, który 2 marca 1864 r. wydał ukaz o uwłaszczeniu chłopów. W kwietniu 1864 r. **Romuald Traugutt** został aresztowany przez Rosjan, a po kilku miesiącach stracony. Powstanie pozbawione przywódcy powoli gasło. Najdłużej, bo aż do wiosny 1865 r., walczył na Podlasiu oddział księdza Stanisława Brzóski. Walka Polaków nie przeszła bez echa - rewolucjoniści z całej Europy popierali polskie dążenia. W oddziałach powstańczych znaleźli się ochotnicy z Węgier, Francji, Niemiec i Włoch. ## Po powstaniu styczniowym ## NA CO BĘDĘ ZWRACAĆ UWAGĘ: - jakie represje stosowali zaborcy po upadku powstania styczniowego, - na czym polegała rusyfikacja, germanizacja i kulturkampf, - czym wyróżniała się autonomia galicyjska, - jakie postawy zajmowali Polacy wobec zaborców. ## Represje po upadku powstania Po stłumieniu powstania styczniowego Rosjanie przystąpili do bezwzględnego odwetu na Polakach. Około 10 tys. powstańców, podobnie jak po zrywie listopadowym, w obawie przed prześladowaniami udało się na emigrację. Jedną z form kary za udział w walkach było zesłanie w głąb Rosji. Polaków deportowano do europejskiej części państwa rosyjskiego lub dalej, na Kaukaz i Syberię. Skazywano ich na wieloletnią katorgę bądź osiedlenie, często bez prawa powrotu. Znaczną część zesłańców stanowili młodzi ludzie ze stanu szlacheckiego. Drogę liczącą kilka tysięcy kilometrów przemierzali na piechotę lub kibitkami. Tylko część zesłańców powróciła do domu po odbyciu kary albo w wyniku amnestii, czyli darowania dalszej części wyroku. Wśród poległych, aresztowanych przez władze carskie i zesłanych na katorgę byli najwięksi patrioci, a zarazem osoby dobrze wykształcone. Społeczeństwo polskie po raz kolejny straciło znaczną część swoich elit. ## Rusyfikacja Po powstaniu styczniowym zaborca rosyjski rozpoczął intensywną rusyfikację. Proces ten polegał na stopniowym niszczeniu świadomości narodowej Polaków poprzez narzucanie im kultury rosyjskiej i języka rosyjskiego. W ramach rusyfikacji: - zamykano polskie instytucje kulturalne i naukowe; - usunięto język polski z administracji, ze szkolnictwa i z życia publicznego; - wprowadzono rosyjski jako język wykładowy w szkołach, a języka polskiego nauczano jako przedmiotu nieobowiązkowego, po rosyjsku; - zwalniano z pracy polskich nauczycieli oraz rozwijano system dozorowania uczniów; - pomniejszano osiągnięcia polskiej kultury i historii w oczach młodzieży. ## Antypolska polityka władz niemieckich Pomimo porażki kulturkampfu Niemcy nie rezygnowali z antypolskiej polityki. W 1885 r. władze niemieckie rozpoczęły **rugi pruskie**, czyli akcję wysiedlania Polaków przebywających nielegalnie w państwie niemieckim. W ciągu dwóch lat z Rzeszy Niemieckiej usunięto prawie 26 tys. osób. Byli to głównie pochodzący z Galicji i Królestwa Polskiego robotnicy rolni, którzy pracowali w niemieckich gospodarstwach. Postrzegano ich jako utrudnienie dla planów germanizacji Polaków. W 1886 r. powstała **Komisja Kolonizacyjna**, która miała wspierać osadnictwo niemieckie na polskich ziemiach. W ciągu kolejnych 30 lat przesiedlono do Wielkopolski ponad 20 tys. niemieckich rodzin. Dodatkowo w 1904 r. Niemcy wprowadzili tzw. **nowelę osadniczą**. Zabraniała ona stawiania budynków bez zgody władz, przy czym jej uzyskanie było dla Polaków niezwykle trudne, ponieważ urzędnicy mogli udzielać takiego pozwolenia jedynie Niemcom. W 1900 r. wprowadzono dalsze przepisy germanizacyjne. Zaczęto zmuszać uczniów do nauki religii i odmawiania modlitw po niemiecku. Zakazano wywieszania polskich szyldów i reklam, adresowania listów w języku polskim, a nawet umieszczania polskich napisów na nagrobkach. W życie weszła też tzw. **ustawa kagańcowa**, zabraniająca używania języka polskiego na spotkaniach publicznych, jeśli Polacy stanowili mniej niż 60% mieszkańców powiatu. ## Germanizacja - Nakaz nauczania religii po niemiecku wywołał protesty dzieci i ich rodziców. W 1901 r. we Wrześni doszło do strajku szkolnego - uczniowie za odmowę modlitwy po niemiecku byli bici, a rodzicom za nieposyłanie dzieci do szkoły wytaczano procesy sądowe. - W 1906 r. w Wielkopolsce wybuchł strajk szkolny, w którym wzięło udział ok. 70 tys. dzieci. Do tych wydarzeń nawiązuje jedna z najsłynniejszych polskich pieśni patriotycznych **Rota** autorstwa Marii Konopnickiej. - W celu propagowania polskiej prasy i literatury powstawały różne instytucje kulturalno-oświatowe, np. **Towarzystwo Czytelni Ludowych**. - Aby walczyć z działalnością niemieckiej Komisji Kolonizacyjnej, tworzono polskie banki i spółdzielnie. Skutecznie rywalizowały one z niemieckimi instytucjami w obrocie ziemią, udzielały kredytów, pomagały w kształceniu dzieci i wspierały polskie inwestycje. W 1871 r. powstał **Związek Spółek Zarobkowych**, który finansował polskie przedsięwzięcia. Wybitnym działaczem zaangażowanym w prace tej instytucji był ksiądz **Piotr Wawrzyniak**. ## Autonomia galicyjska W drugiej połowie XIX w. sytuacja Polaków z zaboru austriackiego wyglądała inaczej niż na pozostałych ziemiach polskich. Pod wpływem przemian w monarchii habsburskiej mieszkańcy Galicji od 1861 r. korzystali z coraz szerszej **autonomii**. Politycy galicyjscy zapewniali cesarza Franciszka Józefa I o lojalności i oddaniu. Dzięki temu władzę w zaborze austriackim przejęli niemal w całości Polacy, a język polski obowiązywał w administracji i szkolnictwie. Wprowadzono wolność prasy i wydawnictw oraz prawo zakładania stowarzyszeń. Najważniejszą instytucją autonomiczną Galicji był **Sejm Krajowy** z siedzibą we Lwowie. Władzę wykonawczą sprawował **Wydział Krajowy**, a za edukację odpowiadała **Rada Szkolna Krajowa**. Ze względu na swobodę, jaką cieszyli się mieszkańcy zaboru austriackiego, został on głównym ośrodkiem polskości. ## Polacy wobec polityki zaborców Represje po upadku powstania styczniowego sprawiły, że część polskiego społeczeństwa zrezygnowała z dążeń niepodległościowych i okazywała posłuszeństwo władzom. Taki program ugody z zaborcami, zapoczątkowany w Galicji, nazwano **trójlojalizmem**. Jego zwolennicy uznawali konieczność współpracy z władzą we wszystkich trzech zaborach. W zaborze rosyjskim lojalizm oznaczałby jednak zgodę na represje oraz wynarodowienie, dlatego Polacy mieszkający na tych terenach do trójlojalizmu odnosili się wrogo. Pod koniec XIX w., mimo pozornego ustabilizowania się sytuacji w zaborze rosyjskim, wzrastał sprzeciw Polaków wobec decyzji władz. Zaczęto wówczas bojkotować zarządzenia carskie, a także organizować tajne szkolnictwo z zakresu historii, geografii i języka ojczystego. Najcięższą walkę z próbami wynarodowienia musieli jednak stoczyć Polacy w zaborze pruskim. Polscy duchowni stanowczo przeciwstawiali się polityce kulturkampfu, a ludność broniła prawa do używania swojego języka. Rozwijano również pracę organiczną oraz aktywność w sferze gospodarczej i społecznej. Mieszkańcy Wielkopolski prowadzili - zgodnie z obowiązującym prawem - długotrwałą walkę o polskość, nazywaną niekiedy „najdłuższą wojną nowoczesnej Europy”. ## Zmiany społeczno-gospodarcze na ziemiach polskich ## NA CO BĘDĘ ZWRACAĆ UWAGĘ: - jak rozwijał się przemysł na ziemiach polskich, - do jakich przemian społecznych i gospodarczych doszło na ziemiach polskich w okresie zaborów, - jakie postacie zasłużyły się dla rozwoju gospodarczego ziem polskich. ## Rozwój gospodarczy ziem polskich Po stu latach od rozbiorów gospodarka w poszczególnych zaborach znajdowała się na różnych etapach rozwoju. Wpływ na to miała m.in. odmienna polityka władz, a także zaangażowanie lokalnych działaczy w sprawy gospodarcze i społeczne. W zaborze rosyjskim panowały dobre warunki do działalności gospodarczej. Królestwo Polskie rozwijało się najszybciej spośród wszystkich ziem polskich. Dzięki zniesieniu w 1851 r. granicy celnej z Rosją doszło do ożywienia handlu i przemysłu. Ten ostatni koncentrował się głównie w okręgu warszawskim (produkcja maszynowa i metalowa), łódzkim (ogromne zakłady włókiennicze) oraz częstochowsko-sosnowieckim (nowoczesna stalownia, huty i kopalnie węgla kamiennego). Pojawianiu się zakładów przemysłowych towarzyszyło powstanie nowoczesnych banków i giełdy papierów wartościowych. Pozytywny wpływ na rozwój przemysłu w zaborze rosyjskim miało zapoczątkowane w 1864 r. uwłaszczenie chłopów. Decyzją cara chłopi otrzymali ziemię na własność, a dawnym właścicielom, głównie szlachcie i duchowieństwu, przyznano odszkodowania. Część ludności chłopskiej przeniosła się do miast i została tanią siłą roboczą w nowo otwieranych fabrykach. W zaborze pruskim także doszło do unowocześnienia gospodarki. Rozwój rolnictwa i przemysłu przetwórczego sprzyjał powstawaniu fabryk produkujących narzędzia oraz maszyny rolnicze. Do najważniejszych należały zakłady **Hipolita Cegielskiego** w Poznaniu. Mimo utrudnień ze strony pruskich władz przemysł polski konkurował z przedsiębiorstwami należącymi do Niemców. Dzięki procesowi uwłaszczenia gospodarstwa chłopskie stały się najważniejszymi, obok majątków ziemian, producentami żywności. Wielkopolscy chłopi, którzy musieli walczyć z antypolską polityką władz, zakładali własne spółdzielnie i banki wspomagające ich działalność. Utworzono **Centralne Towarzystwo Gospodarcze** zrzeszające ziemiańskie i chłopskie kółka rolnicze, a także **Związek Spółek Zarobkowych i Gospodarczych** skupiający spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe z Wielkopolski i Pomorza. ## Przemiany społeczne na ziemiach polskich Uwłaszczenie chłopów oraz rozwój przemysłu doprowadziły w drugiej połowie XIX w. do głębokich przemian społecznych na ziemiach polskich. Znacząco zmieniła się sytuacja szlachty. Po upadku powstań narodowych, inicjowanych przez tę grupę, szlachta utraciła dotychczasową pozycję w społeczeństwie. Represje i konfiskata majątków oraz uwłaszczenie chłopów pozbawiły szlachtę większości praw i dochodów. Jej najuboższa część w poszukiwaniu pracy musiała przenieść się do miast. Ze szlachty średniej uformowało się zaś ziemiaństwo - właściciele majątków ziemskich. Wskutek uwłaszczenia powiększała się grupa chłopów posiadających gospodarstwa rolne. Ci, którzy nie mieli własnej ziemi, szukali pracy w szybko rozwijających się ośrodkach przemysłowych. Tworzyli tam wraz z biedniejszymi mieszkańcami miast nową warstwę społeczną, jaką byli robotnicy. Z dawnego stanu mieszczańskiego powstała **burżuazja** (właściciele fabryk, bankierzy, bogaci kupcy). Zaczęła kształtować się również nowa warstwa społeczna, nazywana **inteligencją**. Zaliczano do niej ludzi dobrze wykształconych, takich jak pisarze, artyści, dziennikarze, nauczyciele, lekarze, inżynierowie oraz prawnicy. W XIX w. zmieniła się też sytuacja Żydów. Część ludności żydowskiej, głównie z Królestwa Polskiego, ulegała asymilacji, czyli dostosowywała się do otaczającego środowiska społecznego. Żydzi przyjmowali polską kulturę i język. Wielu z nich silniej zintegrowało się ze społeczeństwem. W dużych miastach Żydzi zazwyczaj prowadzili sklepy, choć często byli także właścicielami wielkich zakładów przemysłowych. Przeciwko asymilacji opowiadała się część Żydów należąca do ruchu syjonistycznego. Twierdzili oni, że Żydzi - jako odrębny naród - powinni dbać o zachowanie własnej kultury, języka oraz religii, a także dążyć do utworzenia swojego państwa w Palestynie. ## Przemiany cywilizacyjne na ziemiach polskich Wiek XIX to okres szybkich zmian cywilizacyjnych, które dotarły także na ziemie polskie. Symbolem tych przemian stała się **kolej żelazna**. Najwięcej linii kolejowych powstawało w zaborze pruskim. Z Poznania podróżowano koleją do Szczecina, Berlina i Wrocławia. Dobrze skomunikowana została także Warszawa. Już w 1848 r. zakończono budowę **kolei warszawsko-wiedeńskiej**. W latach 60. XIX w. Warszawa uzyskała połączenie z Berlinem i Petersburgiem, a Kraków z Lwowem. Dzięki kolei nastąpił rozwój handlu. Na przełomie XIX i XX w. upowszechniał się **tramwaj**, najpierw konny, a następnie elektryczny. Pierwszym miastem, w którym wprowadzono tramwaje, był Lwów. W 1910 r. w Krakowie odbył się pierwszy na ziemiach polskich lot samolotem. Postęp cywilizacyjny usprawniał życie w mieście i na wsi. **Lampa naftowa** wynaleziona przez Ignacego Łukasiewicza pozwoliła na oświetlenie domów. Na ulicach miast wykorzystywano natomiast oświetlenie gazowe. Najwcześniej pojawiło się ono w latach 50. XIX w. w Krakowie, Warszawie oraz Toruniu.