فصل دوم - تعلم و تربيت اسلامي - PDF

‫‪............................................................................................................................................‬نوین استخدام‬ ‫تعلیم و تربیت اسالمی (‪)2‬‬ ‫فصل دوم‬ ‫فعل اخالقی (‪)1‬‬ ‫‪55‬‬ ‫تعلیم و تربی...

‫‪............................................................................................................................................‬نوین استخدام‬ ‫تعلیم و تربیت اسالمی (‪)2‬‬ ‫فصل دوم‬ ‫فعل اخالقی (‪)1‬‬ ‫‪55‬‬ ‫تعلیم و تربیت اسالمی ‪..............................................................................................................................‬‬ ‫یکی از مسائلی که [در فلسفه اخالق] مطرح است این است که معیار فعل اخالقی چیست‪ ،‬یعنی کارها‬ ‫را ما با چه معیاری میتوانیم ازنظر اخالقی بسنجیم‪ ،‬کاری را اخالقی بدانیم و کاری را عادی؟ به تعبیر‬ ‫دیگر فرق فعل اخالقی با فعل عادی چیست؟ شك ندارد که یك سلسله از ما انجام میدهیم کار عادی‬ ‫است و اینها را کسی فعل اخالقی نمیشمارد‪.‬مثلاینکه سر سفره مینشینیم و غذا میخوریم‪.‬در این‬ ‫صورت کسی نمیگوید ما کار اخالقی انجام میدهیم‪.‬ولی بعضی از کارها هست که فعل غیرطبیعی و‬ ‫ال کسی ایثار میکند‪ ،‬یعنی درحالیکه خود به چیزی نیاز دارد‪ ،‬وقتی‬ ‫اخالقی شمرده میشود‪.‬مث ا‬ ‫احساس میکند که شخص دیگری هم به آن نیاز دارد او را بر خود مقدم میدارد‪.‬در اینجا میگویند او‬ ‫یك عمل اخالقی انجام داده است‪.‬قبل از اینکه معیار عمل اخالقی را ذکر کنیم‪ ،‬دو لغت را ازنظر مفهوم‬ ‫باید توضیح دهیم‪.‬‬ ‫فرق تربیت و اخالق‬ ‫تربیت بااخالق تفاوتی دارد‪ ،‬بااینکه اخالق هم خود نوعی تربیت است و به معنی کسب نوعی‬ ‫خلق و حالت و عادت میباشد‪.‬فرق بین تربیت و اخالق پرورش و ساختن را میرساند و بس‪.‬‬ ‫ازنظر تربیت فرق نمیکند که تربیت چگونه و برای چه هدفی باشد‪.‬یعنی در مفهوم تربیت‪ ،‬قداست‬ ‫نخوابیده که بگوییم «تربیت» یعنی کسی را آنطور پرورش بدهند که یك خصایص مافوق حیوان پیدا‬ ‫کند‪ ،‬بلکه تربیت جانی هم تربیت است و این کلمه در مورد حیوانات نیز اطالق میشود‪.‬یك سگ را هم‬ ‫میتوان تربیت کرد‪ ،‬اعم از اینکه تربیت شود برای اینکه با صاحبش رفتار خوبی داشته باشد‪ ،‬یا برای گله‬ ‫که گرگ را بگیرد و یا برای اینکه خانه را پاسبانی کند‪.‬همه تربیت است‪.‬این لژیونهایی که اغلب‬ ‫کشورهای استعماری از افراد جانی تأسیس میکنند و اینها را کمی هم بهاصطالح جانیتر بار میآورند‬ ‫که باکی از هیچچیز نداشته باشند و هر فرمانی را بدون اینکه فکر کنند در چه زمینهای است اجرا کنند‪،‬‬ ‫کارشان تربیت است‪.‬‬ ‫اما در مفهوم «اخالق» قداستی نهاده شده است و لهذا کلمه «اخالق» را در مورد حیوان به کار نمیبرند‪.‬‬ ‫ال وقتی اسبی را تربیت میکنند‪ ،‬نمیگویند که به او اخالق تعلیم میدهند‪.‬اخالق اختصاص به انسان‬ ‫مث ا‬ ‫دارد و در مفهومش نوعی قداست خوابیده است‪.‬لهذا اگر بخواهیم با اصطالح صحبت کنیم باید بگوییم‬ ‫فن اخالق و فن تربیت یکی نیست و دوتاست‪.‬فن تربیت وقتی گفته میشود که منظور مطلق پرورش‬ ‫باشد به هر شکل‪ ،‬این دیگر تابع غرض ماست که طرف را چگونه و برای چه هدفی پرورش دهیم‪ ،‬اما علم‬ ‫اخالق یا فن اخالق امری تابع غرض ما نیست که بگوییم اخالق باالخره اخالق است‪ ،‬حال هر جور که ما‬ ‫‪56‬‬  ‫‪............................................................................................................................................‬نوین استخدام‬ ‫بار بیاوریم‪.‬نه‪ ،‬در مفهوم اخالق نوعی قداست خوابیده است (که باید مالك و معیار قداست را به دست‬ ‫آوریم)‪.‬لذا میگوییم فعل اخالقی در مقابل فعل طبیعی قرار میگیرد‪.‬البته این نکته باید روشن باشد که‬ ‫اینکه میگوییم در مقابل فعل طبیعی این را دو جور میتوان تعبیر کرد‪.‬یکی اینکه بگوییم فعل اخالقی‬ ‫یعنی فعل ضد طبیعی و ما هر فعلی را که بر ضد اقتضای طبیعت باشد فعل اخالقی مینامیم‪.‬نه‪ ،‬مقصود‬ ‫این نیست که مالک فعل اخالقی این است که بر ضد طبیعت باشد و هر کاری را که بر ضد‬ ‫طبیعت باشد کار اخالقی بنامیم‪.‬یك آدم مرتاض به خود رنج میدهد و برخالف طبعش رفتار‬ ‫میکند‪ ،‬ولی ما نمیگوییم که چون او کاری بر ضد طبیعت خود انجام داده فعلش اخالقی است‪.‬این‬ ‫نمیتواند مقیاس باشد و هیچکس همچنین حرفی نمیزند‪.‬اینکه میگوییم غیرطبیعی مقصود ضد‬ ‫طبیعت نیست‪.‬افعال غیرطبیعی یعنی افعال مغایر با افعال طبیعی و نوع دیگری از فعلها غیر از کارهایی‬ ‫که مقتضای طبیعت بشری است و بشر بهحکم ساختمان طبیعیاش انجام میدهد‪.‬هر کاری که انسان‬ ‫آن را بهحکم ساختمان طبیعیاش انجام دهد فعل طبیعی است و فعل اخالقی فعل غیرطبیعی است‪.‬‬ ‫تست‪ :‬فرق تربیت و اخالق در چیست؟ (پرورشی ‪)1403‬‬ ‫الف) تربیت نوعی پرورش مقدس است ولی اخالق صـرف اا بـه رفتارهـای خـوب و لـو غیـر مقـدس گفتـه‬ ‫میشود‪.‬‬ ‫ب) تربیت نوعی از اخالق است که به آن اخالق دینی هم اطالق میشود‪.‬‬ ‫ج) اخالق نوعی از تربیت است که با عنصر تقدس همراه شده است‪.‬‬ ‫د) اخالق برخالف تربیت که ضد عادت است شامل همه عادتهای انسان میشود‪.‬‬ ‫پاسخ گزینه «ج»‬ ‫تست‪ :‬معیار فعل اخالقی از منظر اسالم چیست؟ (پرورشی ‪)1403‬‬ ‫ب) الهام وجدان‬ ‫الف) دگر دوستی اکتسابی‬ ‫د) هیچکدام‬ ‫ج) پرورش حسن و قبح ذاتی‬ ‫پاسخ گزینه «د»‬ ‫‪57‬‬ ‫تعلیم و تربیت اسالمی ‪..............................................................................................................................‬‬ ‫نظریات در باب معیار فعل اخالقی‬ ‫الف‪.‬دگر دوستی‬ ‫حال معیار فعل اخالقی چیست؟ برخی گفتهاند که مالك و معیار فعل اخالقی این است که براساس غیر‬ ‫دوستی باشد نه براساس خوددوستی‪.‬زیرا انسان نمیتواند کار ارادیاش مثل حرف زدن یا قدم زدن‬ ‫انگیزه نداشته باشد‪.‬ولی یكوقت انگیزه انسان از کاری که انجام میدهد ایصال نفع به خود یا دفع ضرر‬ ‫از خود است که اینچنین کاری را کار اخالقی نمینامیم زیرا هر موجود زندهای بهحکم طبیعت اولیه‬ ‫خودش غریزت اا دنبال جلب منافع برای خود و دفع مضرات از خود است‪.‬ولی همینقدر که کار انسان از‬ ‫حوزه خودی و فردی خارج شد و جنبه غیر دوستی به خود گرفت و برای جلب منافع برای غیر یا دفع‬ ‫ضرر از غیر بود‪ ،‬میشود کار اخالقی‪.‬پس طبق این نظریه هر عملی که در حوزه خوددوستی است‪ ،‬فعل‬ ‫غیراخالقی و هر عملی که در حوزه دگر دوستی است فعل اخالقی نامیده میشود‪.‬‬ ‫این بیان‪ ،‬بیان تمامی نیست‪ ،‬زیرا ممکن است همان غیر خواهی و دگر خواهی هم در مواردی غریزی و‬ ‫طبیعی و بهحکم و فرمان طبیعت باشد و این نمیتواند عنوان اخالقی به خود بگیرد‪ ،‬مثل محبت مادر ـ‬ ‫اعم از انسان و غیر انسان ـ نسبت به فرزند خودش‪.‬هر حیوانی بهحکم غریزه‪ ،‬فرزند خود را دوست دارد‪.‬‬ ‫آیا ما میتوانیم محبتهای مادران نسبت به فرزندان را که تحت تأثیر طبیعت انجام میدهند کار اخالقی‬ ‫بنامیم؟ آیا این کار‪ ،‬اخالقی است یا طبیعی؟ مادر به لحاظ غریزه‪ ،‬بچهاش را درنهایت درجه دوست دارد‬ ‫و بهحکم این دوستی طبیعی به بچهاش اتصال نفع میکند و حتی ایثار میکند‪ ،‬یعنی از خودش کم‬ ‫میگذارد و به او میدهد و لذا محبت مادرانه اختصاص به انسان ندارد‪ ،‬در حیوانات هم هست‪.‬‬ ‫ایثار‬ ‫ممکن است این نظریه را به این تعبیر بگوییم که «معیار فعل اخالقی‪ ،‬ایثار است‪ ».‬ولی باید دید ایثار‬ ‫به چه انگیزهای صورت میگیرد‪.‬گاهی انسان ایثار میکند و غیر را بر خود مقدم میدارد به خاطر حب‬ ‫شهرت و خوشنامی‪ ،‬یا به خاطر تعصبات قومی و فامیلی و غیره‪.‬‬ ‫خیلی اوقات اتفاق میافتد که افرادی تحت تأثیر احساسات خاص میهنی یا غیر میهنی یا خودخواهی و‬ ‫یا برای اینکه نامشان در تاریخ بماند‪ ،‬حتی خود را فدا هم میکنند‪.‬تازه این افراد‪ ،‬خودخواهان بزرگی نیز‬ ‫هستند‪.‬پس صرف ایثار را نمیتوان معیار فعل اخالقی نامید زیرا ایثار با خودخواهی هم جور درمیآید‪.‬‬ ‫باز تعبیر اول که گفتیم «هر فعلی که انگیزهاش دگر خواهی باشد نه خودخواهی‪ ،‬فعل اخالقی است» از‬ ‫این تعبیر کاملتر بود ولی چنانکه گفتیم آن هم کافی نیست‪.‬‬ ‫‪58‬‬  ‫‪............................................................................................................................................‬نوین استخدام‬ ‫ب‪.‬حسن و قبح ذاتی افعال‬ ‫قدما میگفتند‪ :‬کارهای اخالقی کارهایی است که حسن ذاتی دارد و در مقابل‪ ،‬کارهای ضد اخالقی‬ ‫کارهایی است که قبح ذاتی دارد و معتقد بودند که عقل انسان حسن ذاتی کارهای اخالقی و قبح ذاتی‬ ‫ال میگفتند عقل هرکسی میفهمد که راستی ذات اا خوب است‪،‬‬ ‫کارهای ضد اخالقی را درك میکند‪.‬مث ا‬ ‫ذات اا جلیل است و ذات اا زیباست و دروغ ذات اا بد است‪.‬عقیده داشتند که حاکم بر وجود انسان ممکن است‬ ‫ال‬ ‫ال یکی از انواع شهوت ـ باشد و ممکن است عقل باشد‪.‬افراد شهوتپرست ـ مث ا‬ ‫قوای حیوانی ـ مث ا‬ ‫شکمپرست ـ حاکم بر وجودشان شهوت است‪.‬برخی حاکم بر وجودشان خشم و غضب یا واهمه و‬ ‫کارهای شیطنتآمیز و مکرهاست و برخی حاکم بر وجودشان عقل است‪.‬آنها قائل بودند که عقل‪،‬‬ ‫حسن و قبح ذاتی امور را درك میکند و میگفتند کار اخالقی آن کاری است که بهحکم عقل صورت‬ ‫گرفته باشد و انسانهای اخالقی یعنی کسانی که عقل بر وجودشان حاکم است و شهوت و غضب و‬ ‫واهمه بر وجودشان حاکم نیست (بلکه اینها به منزله رعیت عقلاند‪ ،‬یعنی از او دستور میگیرند) و‬ ‫شهوات آنها روی حساب و اندازهگیری عقل کار میکنند‪ ،‬اگر عقل گفت در اینجا این شهوت باید اعمال‬ ‫شود اعمال میشود وگرنه اعمال نمیشود‪ ،‬و میگفتند مادام که انسان‪ ،‬حاکم بر وجودش قوه شهوت یا‬ ‫غضب و یا واهمه باشد فعلش غیراخالقی است و به تعبیر آنها حیوانی است‪.‬آنها تعبیر به اخالقی و‬ ‫طبیعی نمیکردند‪ ،‬به انسانی و حیوانی تعبیر میکردند‪.‬‬ ‫البته این حرفی نیست که صد درصد بتوان اثباتش کرد ـ اگرچه اخالق سقراطی بر همین مبنا است ـ‬ ‫مخصوص اا مسئله حسن و قبح ذاتی افعال‪.‬‬ ‫ج‪.‬الهام وجدان‬ ‫نظریه دیگر متعلق به کانت است‪.‬او معتقد است که فعل اخالقی آن فعلی است که مطلق باشد‪ ،‬یعنی‬ ‫انسان آن را انجام بدهد نه برای غرضی بلکه فقط به خاطر خود آن کار و بهحکم یك تکلیف که او معتقد‬ ‫است از وجدان سرچشمه میگیرد‪.‬وجدان انسان یك سلسله تکالیف بر عهده او میگذارد و هر کاری که‬ ‫انسان انجام دهد نه برای هدف و مقصودی بلکه فقط برای اینکه تکلیفی را انجام داده باشد‪ ،‬فعل اخالقی‬ ‫است‪.‬حالت انسان در اینجا درست حالت فردی در مقابل فرد دیگر است که فقط آماده انجام تکالیفی‬ ‫است که از ناحیه او گفته شود و کاری به این ندارد که او چه دستور میدهد‪ ،‬هر چه باشد انجام میدهد‪.‬‬ ‫او معتقد است که هر فعلی که از الهام وجدان سرچشمه گیرد فعل اخالقی است و هر فعلی که چیز‬ ‫دیگری در آن دخالت داشته باشد ـ شرط یا قید و خصوصیتی که آن را مشروط کند ـ آن را دیگر‬ ‫نمیتوان فعل اخالقی نامید‪.‬این هم یك فرضیه است‪.‬‬ ‫‪59‬‬ ‫تعلیم و تربیت اسالمی ‪..............................................................................................................................‬‬ ‫د‪.‬دگر دوستی اکتسابی‬ ‫نظر دیگری که نزدیك به نظر اول است میگوید معیار فعل اخالقی دگر دوستی است ولی با این فرض‬ ‫که دوستی اکتسابی باشد نه طبیعی‪.‬بنابراین ما دو نوع دگر دوستی داریم‪:‬‬ ‫‪ 1‬ـ دگر دوستی طبیعی‪ ،‬مثل محبت مادرانه و تعصبهای قومی و فامیلی‪.‬‬ ‫‪ 2‬ـ دگر دوستی اکتسابی‪ ،‬یعنی انسان بهحکم طبیعت چنین حالتی ندارد بلکه آن را کسب میکند‪.‬‬ ‫اگر کسی انساندوست شد آنطور که یك مادر فرزند خود را دوست دارد‪ ،‬این حالت‪ ،‬اکتسابی و یك‬ ‫کمال ثانوی در اوست‪.‬این هم یك نظریه‪.‬‬ ‫هـ ‪.‬رضای خدا‬ ‫در اینجا‪ ،‬نظریه دیگری هست و آن اینکه اساس اا اخالق را برگردانیم به اخالق مذهبی و بگوییم اینها‬ ‫همه فلسفی و علمی است‪ ،‬یعنی کسانی که این حرفها را زدهاند خواستهاند برای اخالق معیاری منهای‬ ‫ایمان مذهبی به دست دهند‪ ،‬فعل اخالقی آن فعلی است که هدف و انگیزهاش رضای حق باشد‪.‬‬ ‫البته در این مکتب هم مسئله «خود» نفی میشود‪ ،‬یعنی هدف‪ ،‬منفعت رساندن به خود و یا دفع ضرر از‬ ‫خود نمیباشد‪ ،‬ولی هدف نهایی ایصال نفع به غیر هم نیست بلکه رضای حق است و در ایصال نفع به‬ ‫غیر نیز ازآنجهت میکوشد که رضای حق را در آن میداند‪.‬‬ ‫«انما نطعمکم لوجه اﷲ‪ ،‬ال نرید منکم جزاء و ال شکورا»‬ ‫میتوان گفت در تمام این نظریهها یك مطلب مورد اتفاق همه است و آن اینکه اخالق باالخره خروج از‬ ‫حوزه خودی فردی است‪ ،‬یعنی هر کاری که بهمنظور ایصال نفعی به خود و یا دفع ضرری از خود باشد‬ ‫مسلم اخالقی نیست‪ ،‬بحث در مورد افعالی است که باوجوداینکه ایصال نفع به غیراست باز هم میگویند‪.‬‬ ‫اخالقی نیست‪.‬‬ ‫بررسی نظریه کانت‬ ‫حال بحث مختصری درباره نظریه کانت بکنیم‪.‬گفته شد کانت عقیده دارد که فعل اخالقی فعلی است‬ ‫که از هر قید و شرط و غرضی مجرد و منزه باشد و هیچ منظوری جز جنبه تکلیفی از انجام آن در کار‬ ‫نباشد و انسان آن را فقط بهحکم وظیفه انجام دهد‪.‬ولی سؤالی مطرح میشود و آن اینکه‪ :‬آیا اساس اا‬ ‫ممکن است انسان کاری را انجام دهد که از آن هیچ منظوری برای خود نداشته باشد؟ عدهای میگویند‬ ‫چنین چیزی ممکن نیست و محال است‪ ،‬محال است که بشر بهسوی کاری برود که از آن به او چیزی‬ ‫ال امکان ندارد که انسان به سویی برود که در آن سو کمالش نباشد‪ ،‬ولو کمال نسبی‪.‬حتی آن‬ ‫نرسد‪.‬اص ا‬ ‫‪60‬‬  ‫‪............................................................................................................................................‬نوین استخدام‬ ‫آدمی که بر ضد کمالش رفتار میکند‪ ،‬باز کمال یك قوهاش در آن رفتار هست و اینکه آن را ضد کمال‬ ‫میگوییم‪ ،‬به این دلیل است که ضد کمال اوست از جنبه دیگری و الّا اینکه انسان به سویی برود که در‬ ‫آن هیچ کمالی برایش نباشد‪ ،‬محال است‪.‬پس این حرفهایی که میگویند فعل اخالقی آن است که در‬ ‫آن هیچ هدفی برای «خود» نباشد و هیچ نفعی برای «خود» نداشته باشد درست نیست‪.‬جواب باید داد‬ ‫که در اینجا مغالطهای هست و باید آن را رفع کرد‪.‬یكوقت میگوییم که هدف انسان از هر کاری نفعی‬ ‫است که به خودش میرسد‪ ،‬یعنی منظورش نفعی است که آن نفع برای خودش میباشد‪.‬اگر چنین‬ ‫بگوییم میتوان جواب داد که خیر‪ ،‬ممکن است انسان کاری را انجام دهد که نفعش به ممکن است‬ ‫جواب داده شود که من وقتی کاری را انجام میدهم یا از آن کار لذت میبرم یا نمیبرم و از اینکه آن کار‬ ‫انجام نشود یا رنج میبرم یا نمیبرم‪.‬اگر از انجام آن لذت نبرم و از انجام ندادن آن نیز رنج نبرم محال‬ ‫است به طرف آن بروم‪.‬اگر علی بن ابیطالب هم در نهایت خلوص ایصال نفع به غیر میکرد آیا در عمق‬ ‫وجدانش از این کار لذت میبرد یا نه؟ اگر لذت نمیبرد و از نکردنش هم رنج نمیبرد محال بود چنین‬ ‫کاری را انجام دهد‪.‬‬ ‫مغالطهاش همینجاست‪.‬لذت و رنج منحصر به این نیست که نفعی به انسان برسد یا ضرری از او دور‬ ‫شود‪.‬انسان موجودی است که از نفع رساندن به غیر هم لذت میبرد و میتواند به مقامی برسد که از نفع‬ ‫رساندن به غیر بیش از آن لذت ببرد که از نفع رساندن به خود و از دفع ضرر از دیگران بیش از آن لذت‬ ‫ببرد که از دفع ضرر از خود‪.‬پس این دو را از هم جدا کنیم‪.‬مادیون اغلب میگویند که انسان هر کاری‬ ‫که میکند‪ ،‬برای نفع رساندن به خود است‪.‬خیر‪ ،‬ممکن است انسان بهجایی برسد که برای نفع رساندن‬ ‫به دیگران کار کند‪ ،‬اما اگر بگوئید که انسان از هر کاری باالخره لذتی میبرد‪ ،‬میگوییم درست است ولی‬ ‫لذت بردن انسان از یك کار منحصر به این نیست که ناشی از نفع رساندن به خود باشد‪.‬این عین کمال‬ ‫انسان است که از نفع رساندن به غیر‪ ،‬خوش باشد و لذت ببرد‪ ،‬و آن چیزی هم که کانت میگوید که‬ ‫فعل انسان باید غیر مشروط باشد تا اخالقی باشد‪ ،‬اگر مقصودش از غیر مشروط بودن این است که نفعی‬ ‫به خودش نرسد میشود قبول داشت‪ ،‬اما اگر مقصودش این است که از نفع رساندن به غیر هم عاری‬ ‫باشد یعنی مشروط به نفع رساندن به غیر هم نباشد و انسان انجام تکلیف کند بدون آنکه از آن لذت‬ ‫ببرد‪ ،‬چنین چیزی محال است‪.‬‬ ‫پس درواقع این توضیحی بود در اطراف آن نظریهای که میگوید «معیار اخالق‪ ،‬ایصال نفع به غیر است»‬ ‫و دیگری منکر میشود که چنین عملی محال است و همچنین در اطراف نظریهای که میگوید «فعل‬ ‫انسان میتواند مطلق باشد» که ما میگوییم به یك معنا میتواند مطلق باشد و به یك معنا نمیتواند‪ ،‬به‬ ‫‪61‬‬ ‫تعلیم و تربیت اسالمی ‪..............................................................................................................................‬‬ ‫این معنا میتواند که از قید نفع خواهی برای خود آزاد باشد و به این معنا نمیتواند که از قید نفع خواهی‬ ‫برای دیگری آزاد باشد و انسان از آن لذت نبرد‪.‬‬ ‫همینجا ما آن مسئله وجدان انسانی را هم میتوانیم درك کنیم و معنایش را بفهمیم‪.‬بعضی قائل به‬ ‫وجدان فطری اخالقی برای انسان هستند و بعضی دیگر قائل به چنین وجدانی نیستند و میگویند انسان‬ ‫آفریدهشده برای اینکه نفع خود را بخواهد‪.‬‬ ‫وجدان اخالقی به معنای موردنظر کانت درست نیست‪ ،‬ولی به این معنا که ذکر شد هیچ محال نیست و‬ ‫بهترین دلیلش وقوع کارهای اخالقی است که منظور از آنها نفع رساندن به غیراست و افراد از کار خود‬ ‫لذت هم میبرند و از هدف خود شادند‪.‬‬ ‫فعل اخالقی (‪)2‬‬ ‫بحث درباره معیار فعل اخالقی بود در مقابل فعل طبیعی‪ ،‬همانطور که گفته شد این مطلب بهطور‬ ‫اجمال مورد اتفاق همه است که انسان پارهای افعال را انجام میدهد یا میتواند انجام دهد که از حد فعل‬ ‫طبیعی یا حیوانی که هر حیوانی بهحسب طبع و غریزه انجام میدهد باالتر است‪.‬این افعال را افعال‬ ‫انسانی یا اخالقی مینامند‪.‬منظور این است که این افعال در سطح انسان انجام میشود و در سطح‬ ‫حیوان صورت نمیگیرد و به تعبیر دیگر سطح این افعال از سطح یك حیوان باالتر است‪.‬امروز هم‬ ‫میبینیم خیلی شایع است که میگویند آن کار‪ ،‬انسانی است‪ ،‬یا این کار‪ ،‬غیرانسانی است و روی کلمه‬ ‫«انسانی» تکیه میکنند‪.‬میخواهند بگویند یك سلسله کارها است که فقط در سطح انسان صورت‬ ‫میگیرد‪.‬حال ببینیم فعل اخالقی که فقط در سطح انسان است و با افعال حیوانات و یا اعمال طبیعی‬ ‫انسان فرق دارد معیارش چیست؟‬ ‫در اینجا باید دو بحث را باهم ذکر کنیم‪.‬یکی اینکه معیار چیست و دیگر آنکه ضامن اجرای افعال انسانی‬ ‫چیست؟ فعل طبیعی که خیلی روشن است‪ ،‬معیارش این است که مقتضای غریزه مشترك انسان و‬ ‫حیوانات و ناشی از غریزه طبیعی انسان است و عامل اجرایش خود طبیعت است‪ ،‬اما معیار فعل اخالقی و‬ ‫اینکه ضامن اجرای آن چیست؟‬ ‫اگر چنین گفتیم‪ ،‬برخی گفتهاند فعل اخالقی فعلی است که ناشی از احساسات غیردوستانه باشد‪.‬اگر‬ ‫چنین گفتیم‪ ،‬فعل اخالقی‪ ،‬هم تعریفشده و هم تا حدی عامل اجرایش شناختهشده‪.‬تعریفش اینکه‬ ‫کاری که انسان برای خودش میکند (چون انسان وجود خودش را مسلم اا دوست دارد‪ ،‬کاری را انجام‬ ‫میدهد که نفعش به خودش برسد) کار اخالقی نیست‪ ،‬همینکه کار از دایره فردی خارج گردید و برای‬ ‫‪62‬‬  ‫‪............................................................................................................................................‬نوین استخدام‬ ‫ایصال نفع به غیر انجام شد‪ ،‬اخالقی است‪.‬این تعریف را البته رد کردهاند‪.‬میگویند در این صورت باید‬ ‫یك سلسله افعال را که قطع اا طبیعی هستند اخالقی بنامیم‪ ،‬مثل کارهای مادرانه مادرها اعم از انسان و‬ ‫حیوان‪.‬اصو اال مادر احساس غیر دوستی دارد ولی آن «غیر» تنها بچهاش میباشد‪.‬او بهحکم بچهدوستی‬ ‫یك سلسله کارها را انجام میدهد و فداکاریها میکند‪.‬البته اینها یك سری عواطف عالی و با شکوه و‬ ‫عظیم است ولی نمیتوان آن را اخالقی نامید‪ ،‬زیرا یك نوع اجبار و الزام طبیعی و غریزی حکم به انجام‬ ‫آن میکند و مادر درحالیکه نسبت به فرزند خود اینگونه محبت میکند نسبت به کودکان دیگر چنین‬ ‫حسی ندارد‪.‬درواقع کار او را نمیتوان غیر دوستی نامید بلکه فرزند دوستی است و نمیتوان اخالقی‬ ‫نامید زیرا اخالق باید دایره وسیعتری داشته باشد‪.‬‬ ‫نوعدوستی‬ ‫بعضی دیگر در تعریف فعل اخالقی‪ ،‬غیر دوستی به معنی اعم کلمه را بهکاربردهاند‪.‬گفتهاند فعل خالقی‬ ‫آن فعلی است که ناشی از احساسات نوعدوستانه باشد‪ ،‬که امروز روی آن خیلی تکیه میشود‪.‬ولی بحث‬ ‫ال در انسان احساسات نوعدوستانه وجود دارد یا نه؟ در میان‬ ‫درباره عامل اجرایش پیش میآید‪.‬آیا اص ا‬ ‫قدما ارسطو انسان را بهحکم طبیعت اجتماعی او مدنی بالطبع میدانست و معتقد به دو نوع غریزه بود‪:‬‬ ‫فردی و نوعی‪ ،‬میگفت انسان بهحکم غرایز نوعی میخواهد خودش را با جامعه تطبیق دهد و همانطور‬ ‫که عالقه خاص نسبت به خودش دارد به سرنوشت جامعهاش نیز عالقهمند است‪.‬در میان حکمای جدید‬ ‫بیکن معروف است به نظریهای که تقریب اا همان نظریه ارسطو است و خواسته بگوید که در انسان چنین‬ ‫غرایزی یافت میشود‪.‬ولی این مطلب ازنظر علمی خوب تعریفنشده که چنین غرایزی در انسان وجود‬ ‫دارد‪ ،‬اما بههرحال یك نظر است‪.‬‬ ‫پس طبق این نظریه معیار اخالق این است که ناشی از احساسات نوعدوستانه باشد و ضامن اجرایش هم‬ ‫در انسان هست‪.‬ولی این ازنظر علمی ثابت نیست‪.‬‬ ‫داروینیسم‬ ‫داروینیسم که فلسفه آن براساس تنازع بقا نهاده شده است میگوید هر موجود زندهای خودخواه‬ ‫آفریدهشده و برای بقای خود کوشش میکند و به همین دلیل این کوشش منتهی به تنازع بقا و آن هم‬ ‫منتهی به انتخاب طبیعی و انتخاب اصلح میشود و این‪ ،‬اساس تکامل است‪.‬طبق این فلسفه جایی برای‬ ‫غرایز طبیعی و نوعی برای انسان باقی نمیماند‪.‬خیلیها روی همین اصل به داروین تاختهاند که این‬ ‫فلسفه یکی از ضررهایش این است که پایههای اخالق و تعاون را متزلزل میکند‪.‬مطابق فلسفه داروین‬ ‫‪63‬‬ ‫تعلیم و تربیت اسالمی ‪..............................................................................................................................‬‬ ‫حس تعاون بهعنوان یك حس اصیل وجود ندارد بلکه تعاون بهعنوان کاری که ناشی از تنازع است وجود‬ ‫ال وقتیکه انسان میخواهد موقع‬ ‫مییابد‪ ،‬یعنی آنچه اصالت دارد تنازع است و تعاون بهتبع آن میآید‪.‬مث ا‬ ‫خود را مستحکم کند (هر فردی خودش را با دیگران مخالف میبیند زیرا او فردی جدا از فرد دیگر‬ ‫است) بنا بر اصل تنازع بقا نیرویی با افراد دیگر تشکیل میدهد و در مقابل دیگران صفبندی میکند‪،‬‬ ‫ولی این اتحاد از تنازع بقا سرچشمه گرفته است و تعاون اینها نه به خاطر این است که نسبت به هم‬ ‫احساس دوستانه دارند بلکه در مقابل افراد دیگر است و میخواهند آنها را بخورند یا الاقل صفی در‬ ‫مقابل آنان تشکیل دهند‪.‬پس تعاون در بشر اصیل نیست و ناشی از تنازع بقا است‪.‬خود داروین خیلی‬ ‫کوشش کرد که پایهای برای اخالق بسازد و طرفداران فلسفه او نیز خیلی سعی کردند که این عیب را از‬ ‫فلسفه او بزدایند ولی نتوانستند دفاع کنند‪.‬‬ ‫وجدان اخالقی‬ ‫مکتب دیگر‪ ،‬مکتب تکلیف است‪.‬میگوید اساس اا اگر انسان کاری ناشی از احساسات انجام دهد ـ و لو‬ ‫احساسات نوعدوستانه ـ کار او به فعل طبیعی بازمیگردد‪.‬فعل طبیعی تعریفش این است که انسان‬ ‫کاری را از روی غریزه انجام دهد خواه غریزه فردی و خواه غریزه جمعی‪.‬فعل اخالقی آن است که از همه‬ ‫اینگونه اغراض منزه و ناشی از احساس تکلیف باشد‪ ،‬یعنی شخص هر چه وجدان و وظیفه و تکلیف‬ ‫اقتضاء میکند انجام دهد و هیچ غایت و هدفی از کار خود جز انجام تکلیف نداشته باشد‪.‬حال اگر‬ ‫بپرسیم تکلیف کجاست؟ میگوید در وجدان انسان‪.‬خدا انسان را با یك وجدان آفریده که آن غیر از‬ ‫احساسات نوعدوستانه است‪.‬وجدان یك احساس مقدسی است در درون انسان که به انسانفرمان‬ ‫میدهد و فعل اخالقی آن است که از وجدان سرچشمه بگیرد‪.‬‬ ‫وجدان در مکتب کانت تعریفشده‪.‬او برای وجدان انسان ارزش فوقالعادهای قائل است و معتقد است که‬ ‫انسان یك وجدان بسیار اصیل اخالقی دارد‪.‬او درباره اطاعت از وجدان همان حرف را میزند که اهل‬ ‫ایمان در مسئله اخالص نسبت به باریتعالی میزنند که بنده مخلص آن ست که امر خدا را اطاعت کند‬ ‫نه برای وصول به نعمتهای خدا و نه برای ترس از عقاب خدا‪ ،‬بلکه چون او امر کرده اطاعت کند ولو‬ ‫اینکه بداند اگر انجام دهد بهشتی در کار نیست و اگر انجام ندهد جهنمی در کار نیست‪.‬این هم نظری‬ ‫است‪.‬‬ ‫ما این وجدان را نفی نمیکنیم ولی میگوییم که این وجدان در این حد امر صد درصد تأییدشدهای‬ ‫ازنظر علمی نیست‪.‬البته در اسالم این امر تعریفشده که یك وجدان اخالقی در انسان هست‪ ،‬ولی نه‬ ‫‪64‬‬  ‫‪............................................................................................................................................‬نوین استخدام‬ ‫بهعنوان یك اصل مسلم که نتوان در آن خدشه وارد کرد و نه با آن قوه و قدرتی که کانت میگوید که‬ ‫در روح و باطن هر کس چنین قوه و نیرویی با این صراحت وجود دارد‪.‬‬ ‫این نظریه‪ ،‬نظریه خوبی است و همینکه میبینیم در قرآن از نفس لوامه و مطالب دیگری از قبیل‬ ‫«فالهمها فجورها و تقواها» یادشده است نشان میدهد که ازنظر قرآن نسبت به کار بد و خوب اصالتی در‬ ‫انسان هست‪ ،‬یعنی وقتی انسان کار بدی انجام میدهد از درونش خودش را مالمت میکند و معلوم‬ ‫میشود که چیزی هست که فرمان بهخوبی و ترك بدی میدهد و به سبب انجام فعل بد‪ ،‬انسان را مورد‬ ‫مالمت قرار میدهد و در مقابل‪ ،‬وقتیکه انسان کار خوب انجام میدهد‪ ،‬راضی میشود و بهنوعی انسان را‬ ‫تحسین میکند‪.‬‬ ‫جدال خود و ناخود‬ ‫برای تأیید این مطلب‪ ،‬روانشناسان امروز میگویند‪ :‬انسان گاهی تصمیم میگیرد به انجام کاری که‬ ‫ال تصمیم میگیرد‬ ‫برخالف میل و طبیعت نفسانیاش میباشد ولی تشخیص میدهد که خوب است‪.‬مث ا‬ ‫که در غذا خوردن امساك کند یا در خوابیدن زیادهروی نکند و یا سحرخیز باشد‪.‬وقتی انسان تصمیم‬ ‫گرفت‪ ،‬میان دو عامل قرار میگیرد‪ :‬یك عامل که میگوید کم بخور یا سحرخیز باش و یك عامل دیگر‬ ‫که طبیعت اوست و میخواهد برخالف عمل کند‪.‬گاهی انسان از آن ارادهای که تصمیم را گرفته پیروی‬ ‫کند و گاهی برعکس‪.‬وقتیکه اراده اخالقیاش پیروز میشود احساس رضایت میکند و حتی احساس‬ ‫پیروزی میکند‪ ،‬درست مثل یك پهلوان پیروز‪ ،‬برعکس وقتی طبیعت او غالب میشود‪ ،‬از خودش بدش‬ ‫میآید و احساس شکست میکند‪ ،‬درحالیکه انسان از خودش شکستخورده نه از دیگری‪.‬مثلاینکه‬ ‫انسان فرزند داشته باشد و با فرزندش کشتی بگیرد و بگوید هرکدام پیروز شدیم فرق نمیکند‪.‬بدیهی‬ ‫است چه طبیعت من بر من غالب شود و چه من بر طبیعتم‪ ،‬در هر دو حال خودم پیروز شدهام‪.‬ولی چرا‬ ‫درعینحال انسان وقتی آن اراده اخالقیاش غالب میشود احساس میکند «خود» پیروز شده و گویی‬ ‫بر بیگانهای پیروزی یافته‪ ،‬اما وقتی طبیعتش غالب میشود احساس میکند که آن «خود»‬ ‫شکستخورده‪.‬معلوم میشود که آن «خود» انسان بیشتر «خود» است تا این «خود» که «ناخود» است‪.‬‬ ‫اینجا درواقع پیروزی خود بر ناخود است‪.‬یعنی آنچه به طبیعت انسان بستگی دارد‪ ،‬بااینکه «خود» است‬ ‫اصیل نیست‪.‬‬ ‫حال اساس اا این رضایت در وقت پیروزی و مالمت در وقت شکست چیست؟ معلوم میشود در عمق‬ ‫وجدان انسان چیزی هست که وقتی انسان بر طبیعت غالب میشود خوشحال میگردد و وقتی شکست‬ ‫‪65‬‬ ‫تعلیم و تربیت اسالمی ‪..............................................................................................................................‬‬ ‫میخورد انسان را مالمت میکند‪.‬پس قوه مالمتگری در درون انسان هست‪.‬بههرحال این هم یك‬ ‫نظریه و یك فرضیه است متعلق به کانت‪.‬‬ ‫نظریه عقل دوراندیش‬ ‫نظریه دیگری هست که نظریه غالب مادیون است و راسل هم از آن دفاع میکند و آن نظریه عقل فردی‬ ‫یا عقل دوراندیش است‪.‬ویل دورانت در کتاب لذات فلسفه از آن تعبیر به غریزه هوشیاری میکند‪.‬امثال‬ ‫راسل میگویند وجدان اخالقی و محبت نوع و نوعدوستی و امثال این حرفها به درد نمیخورد‪ ،‬اخالق‬ ‫از این ناشی میشود که انسان فکر دوراندیش داشته باشد‪.‬وقتی انسان دوراندیش بود‪ ،‬حساب میکند‬ ‫ال من گاو همسایه را هرگز‬ ‫که مصلحت او در این است که رعایت نوع را بکند‪.‬راسل میگوید‪ :‬مث ا‬ ‫نمیدزدم زیرا میدانم که اگر من گاو او را بدزدم‪ ،‬آن همسایه یا دیگری گاو مرا میدزدد‪.‬یا مصلحت من‬ ‫در این است که دروغ نگویم چون اگر دروغ بگویم دیگران هم دروغ میگویند و آنقدر که من از دروغ‬ ‫گفتن منفعت میبرم چند برابر آن از دروغ شنیدن ضرر میبرم‪ ،‬پس دروغ نمیگویم و خالصه هیچ کار‬ ‫بدی نمیکنم چون میدانم اگر کار بدی مرتکب شوم عکسالعملش چند برابر به خودم برمیگردد پس‬ ‫باهم توافق میکنیم که به هم راست بگوییم‪ ،‬چراکه اگر من به شما دروغ بگویم و شما به من‪ ،‬هر دو‬ ‫متضرر میشویم‪.‬وقتیکه میخواهیم شرکتی براساس منافع خود تشکیل دهیم قهر اا کاری میکنیم که‬ ‫منافع همه تأمین شود‪.‬اشتراك منافع‪ ،‬اخالق را ایجاب میکند‪.‬پس اخالق ناشی از هوشیاری است‪.‬‬ ‫آقای مزینی میگفتند که اوایلی بود که ما در اداره استخدام شده بودیم‪.‬ماه رمضان بود‪.‬صبح که به اداره‬ ‫رفتیم یکی از همکارانم گفت‪ :‬من اخالق بدی دارم‪ ،‬وقتی روزه میگیرم خیلی عصبانی میشوم و حال‬ ‫خودم را نمیفهمم‪ ،‬ممکن است حرفی بزنم که شما ناراحت شوید‪.‬خالصه چون روزه هستم و حالم‬ ‫اینطور است ببخشید‪.‬من دیدم بد شرطی میکند‪.‬گفتم اتفاق اا اخالق من هم همینطور است و تازه من‬ ‫بدتر هستم‪ ،‬طوری عصبانی میشوم که بیاختیار بلند میشوم و میزنم به کله کسی‪.‬فکری کرد و گفت‪:‬‬ ‫پس هر دو مواظب باشیم و از این کارها نکنیم‪.‬‬ ‫حرف راسل هم این است که میگوید آدم فکر میکند و میبیند که اگر بخواهد با دیگری بداخالقی کند‬ ‫او هم بداخالقی میکند‪.‬در نتیجه بهتر آن میبیند که بداخالقی نکند‪.‬در این نظریه‪ ،‬اخالق از آن مفهوم‬ ‫قداست افتاده‪ ،‬آن قداستی که انسان فالن کار را انجام میدهد روی احساسات نوعدوستانه نه‬ ‫خودپرستانه‪ ،‬میگوید‪ :‬نه‪ ،‬خودپرستانه‪.‬این اولین عیب این نظریه است‪.‬ولی ممکن است بگویند حقیقت‬ ‫را باید گفت‪ ،‬انسان نباید روی خیال حرف بزند‪.‬‬ ‫‪66‬‬  ‫‪............................................................................................................................................‬نوین استخدام‬ ‫نقد این نظریه‬ ‫ایراد اساسی این نظریه این است که پایه اخالق را از اساس متزلزل میکند‪ ،‬یعنی این اخالق در جایی‬ ‫حاکم است که قدرتها مساوی باشند‪.‬وقتی افراد بشر در جامعهای باشند که قدرتها متساوی باشند و‬ ‫من از طرف همانقدر بترسم که او از من میترسد و از ناحیه او همانقدر امنیت داشته باشم که او از‬ ‫ناحیه من امنیت دارد‪ ،‬مسلم این اخالق یعنی اخالق هوشیاری و اخالق حسابشده براساس منافع‬ ‫فردی میتواند حاکم باشد‪ ،‬اما آنجا که یكطرف قوی و طرف دیگر ضعیف است و قوی صد درصد‬ ‫مطمئن است که ضعیف نمیتواند کاری کند‪ ،‬هیچ نیرو و عاملی نمیتواند قوی را دعوت به اخالق کند‪.‬‬ ‫آقای نیکسون وقتی در مقابل برژنف قرار میگیرد که دو قدرت مساوی هستند‪ ،‬میشود یك فرد اخالقی‪.‬‬ ‫حساب میکند که چرا بمب به سر او پرتاب کنم وقتیکه او هم بمب به سر من پرتاب میکند‪.‬ولی‬ ‫وقتی مقابل ویت کنگ بدبخت قرار میگیرد که از او ضعیفتر است و مطمئن است که او نمیتواند‬ ‫بهاندازه وی قدرت داشته باشد‪ ،‬قهر اا هیچ قوهای وجود ندارد که وجدان آقای نیکسون را وادار کند که این‬ ‫کار را نکند‪ ،‬اگر روزی نکند آن روزی است که ویت کنگ به او زور نشان داده و اال تا زور در کار نباشد‬ ‫وجدان نیست‪.‬‬ ‫این است که راسل برخالف همه شعارهای صلحدوستی و انساندوستی که داشت فلسفهاش یك فلسفه‬ ‫ضد اخالقی است‪.‬در فلسفه او هیچ دلیلی وجود ندارد که قوی به ضعیف زور نگوید و تجاوز نکند‪ ،‬زیرا‬ ‫اساسش بر هوشیاری یعنی عقل فردی است و فقط در جایی تجاوز صورت نمیگیرد که قدرتها‬ ‫متساوی باشند‪ ،‬ولی جایی که قدرتها مساوی نباشند عقل فردی هرگز چنین حکم نمیکند‪.‬‬ ‫زیبایی عقلی‬ ‫نظریه دیگری هست که همان نظریه عقالنی است ولی به شکل دیگری نه بهصورت عقل فردی و آن این‬ ‫است که گفتهاند در جهان‪ ،‬زیبایی منحصر به زیبایی حسی نیست‪ ،‬زیبایی و جمال معنوی هم خود‬ ‫حقیقتی است و همینطور که جمالهای حسی ناشی از تناسب است‪ ،‬یعنی تناسب یك عامل اساسی در‬ ‫پیدایش زیبایی حسی است‪ ،‬تناسب در امور معنوی و روحی نیز عامل جمال و زیبایی روحی است و‬ ‫انسان بالفطره عاشق جمال و زیبایی است‪.‬میگویند کار اخالقی یعنی کار زیبا و زیبایی عقلی ناشی از‬ ‫تناسب است‪.‬‬ ‫اخالقیون میگویند ریشه همه اخالقها عدالت است و عدالت را به موزون بودن تفسیر میکنند و آنگاه‬ ‫اخالق فاضله را حد وسط قرار میدهند‪ ،‬یعنی اخالق موزون‪.‬همینطور که اگر انسانی از دو چشمش‬ ‫‪67‬‬ ‫تعلیم و تربیت اسالمی ‪..............................................................................................................................‬‬ ‫یکی درشت و یکی ریز باشد طبع اا بدگل است ولی اگر هر دو مثل هم باشند البته زیباتر است و‬ ‫بهطورکلی در زیبایی بدن انسان در هر عضو یك نسبت و فرمول مخصوص هست که اگرچه قابلتعریف‬ ‫نیست ولی قدر مسلم این است که این نسبت بهکاررفته است‪ ،‬در خصایص روحی و معنوی انسان هم‬ ‫ال انسان خوب است درشتخو باشد یا‬ ‫اگر این تناسب به کار برود یك نوع زیبایی به وجود میآید‪.‬مث ا‬ ‫نرمخو؟ یك حالت حد وسطی میان درشتی و نرمی هست که نه انسان آنچنان درشتخو باشد که‬ ‫دیگران رنج ببرند و نه آنچنان نرمخو که او را به تمسخر گیرند‪.‬به قول سعدی‪:‬‬ ‫چور گزن که جراح و مرهم نه است‬ ‫درشتی و نرمی به هم در به است‬ ‫وقتی کسی این حالت را پیدا میکند افراد دیگر او را دوست دارند‪.‬ما آدمهای خوب و اخالقی و عادل و‬ ‫مسلط بر شکم و غضب و شهوات خود را که هرکدام از این قوا و استعدادهای خویش را درجای خود به‬ ‫کار میبرند دوست داریم و شیفته آنها میشویم و به آنان ارادت پیدا میکنیم‪.‬به عقیده این دسته این‬ ‫ارادت پیدا کردن به آدمهای خوب یك نوع جمالپرستی است‪.‬در نظر اینها ریشه خلق خوب یا فعل‬ ‫اخالقی زیبایی است و پایه زیبایی تناسب است‪.‬این است که وقتی میخواهند اخالق خوب را به دست‬ ‫دهند میگویند وقتی قوا و غرایز در حد افراط یا تفریط نباشند اخالق عالی به وجود میآید‪.‬پس به قول‬ ‫اینها معیار‪ ،‬زیبایی است و پایه زیبایی تناسب میباشد و این مبتنی بر این اصل فلسفی و روانی است که‬ ‫زیبایی منحصر به زیبایی حسی نیست بلکه زیبایی معنوی هم هست و دلیلش این است که افراد بشر‬ ‫وقتی فرد دیگری را که به اخالق خوب (اخالق متناسب) آراسته است میبینند همان عکسالعمل در‬ ‫ال عاشق‬ ‫آنها پیدا میشود که در مقابل جمالها پدید میآید‪ ،‬یعنی شیفته و فریفته میشوند‪ ،‬اص ا‬ ‫میشوند‪ ،‬نوع خاصی از عشق‪.‬چرا مردم به اولیاء اﷲ عشق میورزند؟ دوستی بدون زیبایی امکان ندارد‪.‬‬ ‫حتم اا در او یك زیبایی هست‪.‬‬ ‫ویل دورانت در کتاب «لذات فلسفه» جملهای از افالطون نقل میکند که‪:‬‬ ‫هوشیاری‪ ،‬عمل هوشیارانه نیست بلکه زیبایی و تناسب میان عوامل خلقی فرد است‪.‬بهعبارتدیگر‬ ‫هوشیاری یعنی حسن ترکیب و لطف ترتیب رفتار انسانی‪.‬خیر مطلق در تیزهوشی یا توانایی غیراخالقی‬ ‫نیست بلکه عبارت است از تناسب اجزاء با کل‪ ،‬خواه در فرد و خواه در اجتماع‪.‬‬ ‫جمله بسیار خوبی است‪.‬‬ ‫این هم یك بیان در معیار فعل اخالقی و عامل اجرایش هم برمیگردد به حس جمال دوستی در انسان‪،‬‬ ‫با توجه به این نکته که حس زیبایی و جمال در انسان منحصر و محدود به جمال حسی و زیبایی‬ ‫جسمانی نیست‪.‬‬ ‫‪68‬‬  ‫‪............................................................................................................................................‬نوین استخدام‬ ‫دین‪ ،‬تنها ضامن اجرای اخالق‬ ‫در اینجا به این مطلب میرسیم که آیا اخالق منهای دین میتواند وجود داشته باشد یا نه؟ اگر هم بتواند‬ ‫وجود داشته باشد‪ ،‬دین‪ ،‬مؤید و نیرو و پشتوانهای برای اخالق میشود‪.‬بعضیها حتی خود فرنگیها‬ ‫چنین نظر دادهاند که اخالق منهای دین پایهای ندارد‪.‬داستایوفسکی نویسنده روسی میگوید‪« :‬اگر خدا‬ ‫نباشد همهچیز مباح است‪ ».‬مقصودش این است که هیچچیز دیگری که بتواند واقع اا مانع انسان از انجام‬ ‫اعمال ضد اخالقی شود نیست‪.‬او نظریه کانت و دیگران را در این زمینه قبول ندارد و منظورش از «اگر‬ ‫خدا نباشد» «اگر دین نباشد» است‪.‬‬ ‫تجربه نشان داده که آنجا که دین از اخالق جداشده‪ ،‬اخالق خیلی عقبمانده است‪.‬هیچیك از مکاتب‬ ‫اخالقی غیردینی در کار خود موفقیت نیافتهاند‪.‬قدر مسلم این است که دین الاقل بهعنوان یك پشتوانه‬ ‫برای اخالق بشر ضروری است‪.‬این است که دادوفریادشان در این زمینه بلند است ـ با تعبیرات مختلف ـ‬ ‫که بشر هر اندازه که از لحاظ صنعت و تمدن پیش رفته‪ ،‬ازنظر اخالق عقبمانده است‪.‬چرا؟ زیرا مکاتب‬ ‫اخالقی وجود نداشته‪.‬مکاتب اخالقی که از قدیم بوده بیشتر مذهبی بوده و بس و به هر نسبت که دین و‬ ‫ال دیدهشده است که اخالق بشر پائین آمده‪.‬این است که برای ایمان‪ ،‬الاقل‬ ‫ایمان ضعیف گردیده عم ا‬ ‫بهعنوان پشتوانهای برای اخالق ـ اگر نگوییم تنها ضامن اجرای آن ـ باید ارزش فوقالعاده قائل باشیم‪.‬‬ ‫مسئله دیگر مسئله نسبیت اخالق است که آیا «اخالق» مطلق است یا نسبی؟ یعنی آیا ممکن است یك‬ ‫چیز برای بعضی افراد اخالق باشد و برای افراد دیگر اخالق نباشد و یا در یك زمان اخالق باشد و در‬ ‫زمان دیگر ضد اخالق باشد؟ اگر این سخن را بگوییم‪ ،‬تقریب اا امری مرادف با انکار اخالق میشود‪ ،‬یعنی‬ ‫اخالق امری متغیر و لغزان میگردد که در هیچ جا حکم ثابتی ندارد‪.‬عدهای معتقدند که اخالق‪ ،‬نسبی‬ ‫است و مخصوص اا تحوالت اقتصادی‪ ،‬اخالق را دائم اا عوض کرده و میکند‪ ،‬اخالق دوره شکار و دوره‬ ‫صیادی‪ ،‬غیر از اخالق دوره کشاورزی بوده است و اخالق دوره کشاورزی غیر از اخالق دوره ماشینی‬ ‫ال امور مربوط به زن و مرد‬ ‫است و به همین جهت به این مسئله متمسك میشوند که بسیاری از امور‪ ،‬مث ا‬ ‫و مسائل مربوط به عفت و حیا و غیره‪ ،‬اخالق دوره کشاورزی بوده و دوره صنعتی اخالق دیگری را‬ ‫ایجاب میکند و به این جمله منسوب به حضرت امیر نیز استناد میکنند که‪« :‬ال تودبوا اوالدکم‬ ‫باخالقکم ال نهم خلقوا لزمان غیر زمانکم»‬ ‫اگر معنای این جمله این باشد که بچههایتان را به اخالق خودتان تربیت نکنید چون آنها متعلق به‬ ‫زمانی غیر از زمان شما هستند و این حرف را با این کلیت قبول کنیم‪ ،‬دیگر سنگ روی سنگ بند‬ ‫نمیشود‪.‬‬ ‫‪69‬‬ ‫تعلیم و تربیت اسالمی ‪..............................................................................................................................‬‬ ‫مسئله دیگری که با نسبیت اخالق بستگی دارد تربیت است‪ ،‬زیرا اگر اخالق نسبی باشد نمیتوانیم اصول‬ ‫ثابت و یکنواخت برای تربیت پیشنهاد کنیم‪.‬‬ ‫فعل اخالقی (‪)3‬‬ ‫اگرچه بنا بود که بحث تفاوت فعل طبیعی با فعل اخالقی را رها کنیم و وارد بحث نسبیت اخالق بشویم‪،‬‬ ‫ولی از باب اینکه به مطالبی برخورد کردیم که دیدیم اگر در اینجا ذکر نکنیم باقی میماند‪ ،‬مجبوریم که‬ ‫باز به همین بحث بپردازیم‪.‬درمجموع‪ ،‬نظریاتی عرض شد که باید توضیح بیشتری بدهیم و نظریات‬ ‫دیگری را هم بیان کنیم‪.‬‬ ‫برای هر کس که در تربیت بحث میکند الزم است که در این مطلب تحقیق نماید تا ریشه و مبنای فعل‬ ‫اخالقی انسان را به دست آورد‪.‬نظریات مذکور‪ ،‬بعضی را دیدیم که معیار فعل اخالقی را ایصال نفع به‬ ‫غیر تلقی کردند‪ ،‬برخی فعل اخالقی را فعلی دانستند که از احساسات نوعدوستانه سرچشمه گرفته باشد‬ ‫و بعضی آن را فعلی دانستند که از احساسات طبیعی ناشی نشده باشد‪.‬درواقع این سه گروه‪ ،‬اخالق و‬ ‫فعل اخالقی را از مقوله محبت میدانند و گمان میکنم که در اخالق هندی بیش از هر چیزی روی این‬ ‫مطلب تکیه میشود‪.‬‬ ‫بعضی دیگر از این مکاتب تکیهشان بر روی زیبایی است‪ ،‬یعنی اخالق را از مقوله زیبایی میدانند که‬ ‫اینجا هم باز دو مکتب است و هر دو مکتب معتقدند که زیبایی منحصر به زیبایی حسی نیست‪.‬آن‬ ‫زیبایی که حواس انسان مجذوب آن میشود مثل زیباییهای بصری و یا زیباییهای سمعی و بلکه‬ ‫زیباییهای دیگر‪ ،‬آن چیزهایی که حواس انسان را بهسوی خود میکشاند‪ ،‬زیبایی حسی است‪.‬معتقدند‬ ‫که ما یك سری زیباییهای عقلی و معنوی هم داریم که آنها واقع اا از نوع زیبایی و جمال است ولی‬ ‫محسوس نیست و معقول است‪.‬در عین اینکه هر دو گروه در این اصل شریك هستند که زیبایی منحصر‬ ‫به محسوس نیست بلکه شامل معقول هم میشود‪ ،‬یك گروه تکیهشان روی فعل است‪ ،‬یعنی زیبایی را‬ ‫ال راستی‬ ‫یك صفتی که در کار و فعل هست میدانند و میگویند بعضی از کارها ذات اا زیبا هستند‪ ،‬مث ا‬ ‫خودش یك زیبایی و کشش خاصی دارد چه برای کسی که گوینده راست است و چه برای شنونده آن‪،‬‬ ‫صبر از همین نوع است‪ ،‬استقامت و علو نفس و شکر و سپاسگزاری و عدالت‪ ،‬اینها یك زیبایی و شکوه‬ ‫معنوی دارند که هر انسانی را بهسوی خود میکشند و هر انسانی که این صفات در او باشد دیگران‬ ‫بهسوی او کشیده میشوند‪.‬لهذا افرادی که متصف به این صفاتند‪ ،‬ما بهاصطالح مریدشان میشویم‪،‬‬ ‫عالقهمند به آنها میشویم‪ ،‬یك جاذبهای در آنها حس میکنیم که بهحکم آن جاذبه بهسوی آنها‬ ‫‪70‬‬  ‫‪............................................................................................................................................‬نوین استخدام‬ ‫کشیده میشویم‪.‬طبع اا انسانی که دارای چنین فعلی است خود زیبا میشود‪.‬همانطور که انسان لباس‬ ‫زیبا میپوشد و زیبا میشود‪ ،‬فعل زیبا هم از او صادر میشود و زیبا میشود و التصاق فعل به انسان بیش‬ ‫از التصاق لباس است و بیش از التصاق زروزیوری است که انسان به خود چسبانده باشد‪.‬پس‪ ،‬ازنظر آنها‬ ‫فعل اخالقی یعنی فعل زیبا‪ ،‬فعلی که حس زیبایی معنوی انسان زیبایی آن را درك میکند و معیارش‬ ‫هم در خود انسان است و در کس دیگری نیست‪ ،‬معیارش ذوقی است‪.‬در انسان که این زیبایی را درك‬ ‫میکند‪.‬‬ ‫روح زیبا‬ ‫گروه دیگر باز اخالق را از مقوله زیبایی میدانند ولی زیبایی را او اال و با لذات در خود روح انسان وارد‬ ‫میکنند و میگویند‪ :‬بهطورکلی هر جا که تناسب وجود داشته باشد زیبایی هم هست و وحدت هم پیدا‬ ‫میشود یعنی جزء با کل خود رابطه متناسب دارد‪.‬همینطور که اجزاء بدن انسان اگر در وضع خاصی‬ ‫قرار بگیرد ایجاد حسن ترکیب و لطف و زیبایی میکند بهطوریکه حس انسان مجذوب آن میشود و‬ ‫زیبایی در جسم جز تناسباندام چیز دیگری نیست‪ ،‬مجموع قوا و استعدادهای روحی که در انسان‬ ‫هست نیز اگر ریز و درشت نباشد یعنی هرکدام در یك حد و اندازه معینی که برای آن مقرر است باشد‪،‬‬ ‫تناسب و زیبایی پیدا میشود و خود روح زیبا و مطلوب میگردد برای خودش و برای کسی که آن روح‬ ‫را مشاهده میکند‪ ،‬و لهذا میگویند که هر قوه و استعدادی در انسان یك حد مشخص دارد‪ ،‬از آن بیشتر‬ ‫باشد افراط است‪ ،‬از آن کمتر باشد تفریط است‪ ،‬مثلاینکه چشم انسان یك اندازه معین دارد‪ ،‬از آن‬ ‫ال به انسان قوه خشم دادهشده‪.‬این قوه یك‬ ‫بزرگتر باشد زشت است‪ ،‬کوچكتر هم باشد نازیبا است‪.‬مث ا‬ ‫حد معینی دارد‪ ،‬از آن کمتر باشد نا زیبا و نامتناسب است‪ ،‬از آن بیشتر باشد نیز همینطور‪.‬منتها‬ ‫ال‬ ‫صحبت در این است که ما این معیار را از کجا به دست آوریم و حد وسط را چگونه تعیین کنیم؟ مث ا‬ ‫خشم انسان چقدر باشد حد متوسط است؟‬ ‫اینجا دو جور ممکن است جواب دهند‪.‬یکی اینکه زیبایی مطلق اا قابلتعریف نیست‪.‬مگر زیبایی حسی را‬ ‫که انسان احساس میکند با تعریف احساس میکند؟! کسی که جمالی را با زیباییاش درك میکند آیا‬ ‫ال برایش تعریف کردهاند که جمال زیبا آن است که چشم اینجور باشد‪ ،‬ابرو اینجور باشد و‪...‬؟ نه‪ ،‬این‬ ‫قب ا‬ ‫یك چیزی است که ذوق او باید آن را درك کند و قبل از آنکه بتواند آن را تعریف کند بهسوی آن‬ ‫کشیده شود‪.‬این امر برای او یك امر عقلی است‪.‬در زیبایی عقلی هم همینطور است‪.‬‬ ‫‪71‬‬ ‫تعلیم و تربیت اسالمی ‪..............................................................................................................................‬‬ ‫اصل غائیت مبنای تعیین حد وسط در اخالق‬ ‫و بهعالوه یك میزان و تعریف هم میشود برای آن به دست داد که حتی یك پله از زیبایی حسی باالتر‬ ‫باشد و آن این است که بنا بر اصل غائیت که یك اصل قطعی است‪ ،‬چون هر قوه و استعدادی برای هدف‬ ‫و غایتی ساختهشده و مجموع هم غایتی کلی دارد‪ ،‬ما اگر بخواهیم بفهمیم که یك قوه در حد وسط‬ ‫ال و برای چه آفریدهشده؟‬ ‫است یا در افراط و یا در تفریط‪ ،‬باید این جهت را کشف کنیم که این قوه اص ا‬ ‫آنچه برای آن آفریدهشده حد وسط است‪ ،‬بیشتر از آنچه برای آن آفریدهشده به کار افتد افراط است‪،‬‬ ‫ال همین قوه خشم که مثال زدیم‪ ،‬بدیهی است که لغو در انسان آفریده نشده‪.‬‬ ‫کمتر از آن تفریط است‪.‬مث ا‬ ‫اگر این قوه در انسان نبود انسان هرگز از خود دفاع نمیکرد و اگر دفاع نمیکرد‪ ،‬در مقابل طبیعت و‬ ‫حیوانات و در مقابل انسانها محکوم به فنا بود‪.‬الزم بوده برای انسان که این قوه به او داده شود‪.‬‬ ‫و حتی مدعی هستند که انسان که زیر آب میرود‪ ،‬با یکی از قوای شهوانی و میلهای مثبت به زیر آب‬ ‫میرود و با قوه غضب بیرون میآید‪.‬زیرآب میرود برای اشتهایی که دارد که از آب لذت ببرد‪.‬ولی مدتی‬ ‫که ماند‪ ،‬نفسش بند میآید‪.‬اینجا جایی است که دفاع الزم است و قوه خشم فرمان میدهد که بیا‬ ‫بیرون‪.‬اگر این قوه نبود آدم که زیر آب میرفت و موردتهاجم آب قرار میگرفت نمیتوانست از خود دفاع‬ ‫کند‪ ،‬یعنی انگیزهای در او نبود که از خودش دفاع کند‪.‬سایر دفاعها هم همینطور است‪.‬قوه خشم در‬ ‫حدی که انسان از خود دفاع کند‪ ،‬حد وسط آن است‪ ،‬کمتر از آن باشد که انسان بهصورت آدم ضعیف‬ ‫توسریخوری در آید‪ ،‬حد نقص و تفریط آن است و بیشتر از آن باشد که انسان بهصورت فرد مهاجمی‬ ‫در آید که میخواهد توی سر دیگران بزند‪ ،‬حد افراط آن است‪.‬این قوه نه برای این است که انسان توی‬ ‫سر دیگران بزند و نه برای این است که معطل بماند و از خود دفاع نکند‪.‬‬ ‫همچنین غریزه جنسی هدفی دارد که طبق تحقیقاتی که بهعملآمده تنها بقاء نسل نیست‪.‬در حیوانات‬ ‫اینطور است‪ ،‬ولی در انسان‪ ،‬زوجی که با یکدیگر زندگی میکنند‪ ،‬به تعبیر قرآن باید ودادی بین آنها‬ ‫باشد‪ ،‬مودت و رحمتی باشد‪ ،‬در حدی که بهاصطالح اساس یك خانواده به آن پایدار بماند و خانواده‬ ‫منشأ تولید نسل بشود و فرزندان در آن کانون بزرگ شوند‪.‬این یکی از غایات خلقت است‪.‬حال اگر‬ ‫غریزه جنسی برای این منظور به کار رود حد وسط آن است‪ ،‬زیادتر از آن به کار رود و مسئله تنوعطلبی‬ ‫و به تعبیر احادیث «ذواقیت» در کار باشد‪ ،‬حد افراطش است و کمتر از این حد متعارف نیز نقص آن‬ ‫است‪.‬همینطور است سایر قوای انسان‪.‬‬ ‫این نظریه میگوید اگر این ـ قوا که حد آنها را با معیار غائیت میتوان شناخت ـ هرکدام در آن حدی‬ ‫که باید‪ ،‬باشند‪ ،‬درمجموع روح انسان زیبا میشود و اگر غیرازاین باشد‪ ،‬انسان روحی زشت پیدا میکند‪.‬‬ ‫‪72‬‬  ‫‪............................................................................................................................................‬نوین استخدام‬ ‫فرق این نظریه با آن نظریهای که زیبایی را صفت فعل میدانست ـ یعنی انسان زیبا میشود به اعتبار‬ ‫فعلش – این است که آن نظر میگفت که بهحکم سنخیتی که میان طالب و مطلوب هست‪ ،‬طالب زیبا‬ ‫هم زیباست‪ ،‬ولی این نظر میگوید که نه‪ ،‬خود روح زیباست‪ ،‬از روح زیبا فعلی صادر میشود که بهناچار‬ ‫زیباست‪ ،‬معلول آن علت است‪.‬پس به یك نظر‪ ،‬انسان از فعلش زیبایی را کسب میکند و به یك نظر‬ ‫دیگر‪ ،‬فعل از انسان زیبایی را کسب میکند‪.‬به هر صورت در این دو نظریه روی زیبایی تکیه شده و‬ ‫اخالق از مقوله زیبایی دانسته شده است‪ ،‬ازآنجهت فعل اخالقی خوب است که زیباست و انسان دارای‬ ‫غریزه زیبایی است‪ ،‬غریزه زیبایی هم محدود به زیبایی حسی نیست‪ ،‬شامل زیبایی عقلی نیز میشود‪.‬‬ ‫حاکمیت روح و عقل‬ ‫یك نظریه دیگر در اینجا هست و آن نظریه استقالل روح است در مقابل بدن‪.‬این نظریه مبتنی بر همان‬ ‫ثنویت روح و بدن است که انسان حقیقتی است مزدوج از دو جوهر‪ ،‬یکی به نام نفس و روح و دیگری‬ ‫بدن‪.‬گو اینکه این دو جوهر با یکدیگر نوعی اتحاد دارند ولی یك ثنویتی هم دارند‪.‬کمال روح در این‬ ‫است که تحت تأثیر بدن نباشد‪ ،‬یا کمتر تحت تأثیر آن باشد‪ ،‬زیرا روح به عقیده پیروان این نظریه‬ ‫کمالش را از باال کسب میکند و از باال فیض میگیرد نه از بدن که پائین است‪ ،‬و معتقدند که اگر حالت‬ ‫روح نسبت به قوای بدن به این شکل باشد که تعادل میان همه قوا برقرار باشد‪ ،‬استقالل روح در مقابل‬ ‫بدن محفوظ است و روح مانند حاکمی میشود که رعایایی داشته باشد و این رعایا را در مقابل یکدیگر‬ ‫قرار دهد‪ ،‬نه این بر آن پیروز باشد و نه آن بر این و آن وقت است که میتواند خودش مستقل و آزاد و‬ ‫حاکم باشد‪.‬ولی همینقدر که بعضی از رعایا نیرومند و قوی شدند خود او را تحت تأثیر قرار میدهند‪.‬‬ ‫اینها معتقدند که بهترین حالت کمال روح و نفس در این است که کمتر تحت تأثیر بدن باشد و هر چه‬ ‫نباشد بهتر و برای اینکه روح‪ ،‬استقالل خود را در مقابل بدن حفظ کند‪ ،‬باید میان همه قوا تعادل برقرار‬ ‫کرده باشد‪.‬در این صورت است که روح و عقل انسان بر این قوا حکومت میکند و اما اگر این تعادل نبود‬ ‫و انسان‪ ،‬شهوتران شد‪ ،‬جاه پرست و جاهطلب و یا شکم پاره و شکمپرست شد‪ ،‬دیگر حکم روح و عقل‬ ‫نفوذی ندارد بلکه روح تابع شهوات بدنی و اسیر آنها میشود‪.‬‬ ‫این نظریه نیز طرفدار تعادل و توازن قواست‪ ،‬ولی نه به خاطر اینکه زیبایی در این تعادل و توازن است‪،‬‬ ‫بلکه به خاطر اینکه استقالل روح و حکومت روح و عقل بر بدن فرع بر این تعادل و توازن است (و‬ ‫بهعبارتدیگر آزادی فرع بر تعادل و توازن است) و اخالق متعادل‪ ،‬یعنی اخالقی که ناشی از حکومت‬ ‫مطلق عقل بر بدن باشد‪.‬قدما جوهر روح انسان را فقط قوه عاقله میدانستند و بس و سایر قوا را مادی و‬ ‫‪73‬‬ ‫تعلیم و تربیت اسالمی ‪..............................................................................................................................‬‬ ‫بدنی میدانستند‪ ،‬حتی قوه خیال را یك قوه بدنی میدانستند و معتقد بودند که وقتی انسان میمیرد‬ ‫جوهر روحش که همان عقلش باشد باقی میماند و بقیه قوا تابع بدن هستند و با بدن‪ ،‬خراب میشوند‪.‬‬ ‫ولی مالصدرا معتقد است که چنین نیست‪.‬‬ ‫بنابراین نظریه‪ ،‬اخالق نه از مقوله محبت است و نه از مقوله زیبایی‪ ،‬بلکه درواقع از مقوله آزادی عقل و‬ ‫حکومت مستقل عقل است و روح اخالق برمیگردد به حاکمیت عقل بر بدن و به آزادی عقل در مقابل‬ ‫قوای بدنی‪.‬‬ ‫نظر دیگری که از کانت نقلشده این است که اخالق نه از مقوله محبت است‪ ،‬نه از مقوله زیبایی و نه‬ ‫مربوط به عقل‪ ،‬بلکه او معتقد به یك وجدان اصیل اخالقی است‪ ،‬به یك حسی و به یك قوه الهام بخشی‬ ‫ال بر انسانفرمان میراند‪.‬میگوید اساس اا حس اخالقی حس جداگانهای است‪،‬‬ ‫در انسان که آن قوه مستق ا‬ ‫نه به نوعدوستی مربوط است‪ ،‬نه به زیبایی و نه به عقل و فکر‪ ،‬بلکه خود وجدانی است که به انسان‬ ‫دادهشده‪.‬پس این حس خود مقوله مستقلی میشود غیر از اینها‪ ،‬از مقوله تکلیف میگردد‪ ،‬ولی یك‬ ‫تکلیف ضمیری‪ ،‬تکلیفی که از ضمیر انسان ناشی میشود نه از غیر ضمیر‪.‬‬ ‫نظریه دیگری که نقل شد نظریهای بود که اساس اا منکر همه این حرفهاست‪ ،‬نه به احساسات نوعدوستی‬ ‫در انسان قائل است که واقع اا بشود غایت فعل انسان منافع غیر باشد‪ ،‬نه به زیبایی معنوی و معقول معتقد‬ ‫است‪ ،‬نه به عقل مجرد از بدن و نه به وجدان اخالقی‪ ،‬بلکه به یك فردیت کامل معتقد است و میگوید‬ ‫انسان اساس اا منفعتجو آفریدهشده و جز برای منفعت شخصی کاری را انجام نمیدهد‪ ،‬به او هوشی‬ ‫دادهشده و آن هم کارش این است که انسان را در اینکه به منافعش از راه بهتر و مطمئنتری برسد‬ ‫رهبری کند و وقتیکه هوشیاری انسان زیاد شد منتهی به فعل اخالقی یعنی فعلی که در آن نفع اجتماع‬ ‫باشد ـ گو اینکه ریشه و انگیزه آن نفع فردی است ـ میشود‪ ،‬زیرا انسان بهحکم آنکه منفعتجو‬ ‫آفریدهشده دنبال منفعت خود است و همیشه کوشش میکند که از میان منافع‪ ،‬آن منفعتی را که بهتر‬ ‫است کسب کند و از میان دو ضرر‪ ،‬ضرر کمتر را متحمل شود و همواره در میان نفع و ضرر در نوسان‬ ‫است که بهتر نسبی را انتخاب کند‪.‬انسان به نیروی هوش در مییابد که زندگی اجتماعی‪ ،‬در خارج کادر‬ ‫اجتماع نمیتواند وجود داشته باشد و اگر بخواهد در اجتماع زندگی کند و منافعش تأمین شود بهترین‬ ‫راه این است که حقوق و حدود دیگران را محترم شمرد‪ ،‬یعنی کارهایش را آنچنان تنظیم کند که به‬ ‫نفع دیگران باشد و الاقل ضرر دیگران در آن نباشد‪ ،‬چون میداند که اگر این کار را بکند دیگران هم با او‬ ‫مقابله به مثل میکنند‪ ،‬یعنی دیگران هم طوری عمل میکنند که نفع او تأمین شود و ضرری به وی‬ ‫نرسد‪.‬بنابراین فعل اخالقی فعلی است که ناشی از یك هوش زیاد باشد که هوش انسان او را رهبری کند‬ ‫‪74‬‬  ‫‪............................................................................................................................................‬نوین استخدام‬ ‫به اینکه اگر میخواهی منفعت خود را در حد اعلی به دست آوری باید آن را در ضمن منفعت اجتماع به‬ ‫دست آوری‪ ،‬یعنی منافع خود را با منافع اجتماع هماهنگ کن‪ ،‬اگر برای اجتماع کار کنی منفعتت بهتر‬ ‫تأمین میشود‪.‬بنابراین نظریه‪ ،‬اخالق از مقوله هوش فردی میشود‪ ،‬هوشی که در راه منافع فرد کار‬ ‫میکند‪ ،‬یعنی هوش فردی تشخیص میدهد که منفعت فرد در منفعت اجتماع است‪.‬‬ ‫بسیاری اینطور فکر میکنند و از آن جمله است راسل در کتابی تحت عنوان «جهانی که من‬ ‫میشناسم‪».‬‬ ‫ایراد بزرگی که به این حرف گرفتهشده این است که همیشه انسان چنین صغرا و کبرایی تشکیل‬ ‫نمیدهد‪ ،‬در مواردی چنین عمل میکند که از دیگران ضعیفتر باشد یا نیرویش مساوی با نیروی‬ ‫دیگران باشد‪ ،‬اما اگر انسان در شرایطی قرار گیرد که نیرویش از نیروی دیگران بیشتر باشد و در نتیجه از‬ ‫عدم عکسالعمل مؤثر دیگران مطمئن باشد‪ ،‬چون مقیاس نفع رساندنش به دیگران این است که منفعت‬ ‫خودش بهتر تأمین شود‪ ،‬وقتی میبیند که اگر حق دیگران را برباید‪ ،‬دیگران را استثمار کند و به حدود‬ ‫دیگران تجاوز کند منافعش بهتر تأمین میشود‪ ،‬مسلم این راه را انتخاب میکند‪.‬بنابراین‪ ،‬این راه‬ ‫نمیتواند راه صحیح و مطمئنی باشد‪.‬یعنی ممکن است کسی چنین عقیده داشته باشد که اساس اا اخالق‬ ‫برای بشر غلط است‪ ،‬ولی اگر مثل راسل مدعی شد که پایهای هم برای اخالق به وجود آورده که‬ ‫براساس آن میخواهد مردم را تربیت کند بدون اینکه واقع اا اخالق اجتماعی پیدا کنند‪ ،‬این راه‪ ،‬راه‬ ‫صحیحی نیست‪.‬‬ ‫روش تربیت در مکاتب مختلف‬ ‫حال با توجه به مکاتب مذکور‪ ،‬اگر ما بخواهیم افراد و اجتماع را تربیت صحیح اخالقی بکنیم‪ ،‬بنا بر‬ ‫بعضی مکاتب‪ ،‬باید کوشش کنیم که احساسات نوعدوستانه تقویت شود‪.‬این مکاتب قهر اا میگویند چون‬ ‫ریشه اخالق احساسات نوعدوستانه است‪ ،‬باید این احساسات را تقویت کرد و موجبات بغض و دشمنی را‬ ‫از میان برد‪.‬آنکه معتقد است که اخالق از مقوله زیبایی است‪ ،‬میگوید باید حس زیبایی را در بشر‬ ‫تقویت کرد و ازجمله زیباییهای اخالقی تناسب روحی است‪.‬آن قولی که عقیده داشت که ریشه اخالق‬ ‫یك وجدان مستقل است معتقد است که باید خود وجدان را تربیت کرد‪ ،‬راهش هم این است که هر‬ ‫غریزهای وقتیکه کار آن را زیاد انجام دهیم رشد میکند‪ ،‬پس باید کارهای خیرخواهانه زیاد انجام داد تا‬ ‫آن وجدان تربیت شو