Farmakolojik Teknoloji Uygulama II Pratik Çalışmaları PDF

İSTANBUL MEDİPOL ÜNİVERSİTESİ ECZACILIK FAKÜLTESİ FARMASÖTİK TEKNOLOJİ ANABİLİM DALI FARMASÖTİK TEKNOLOJİ UYGULAMA II PRATİK ÇALIŞMALARI İSTANBUL – 2024  İSTANBUL MEDİPOL ÜNİVERSİTESİ ECZACILIK FAKÜLTESİ FARMASÖTİK TEKNOLOJİ ANABİLİM DALI FARMASÖTİK TEKNOL...

İSTANBUL MEDİPOL ÜNİVERSİTESİ ECZACILIK FAKÜLTESİ FARMASÖTİK TEKNOLOJİ ANABİLİM DALI FARMASÖTİK TEKNOLOJİ UYGULAMA II PRATİK ÇALIŞMALARI İSTANBUL – 2024  İSTANBUL MEDİPOL ÜNİVERSİTESİ ECZACILIK FAKÜLTESİ FARMASÖTİK TEKNOLOJİ ANABİLİM DALI FARMASÖTİK TEKNOLOJİ UYGULAMA II PRATİK ÇALIŞMALARI Hazırlayanlar: Doç. Dr. Neslihan Üstündağ Okur Dr. Öğr. Üyesi Muhammet Davut Arpa Arş. Gör. Emre Şefik Çağlar Arş. Gör. Vildan Yozgatlı Arş. Gör. Nesrin Coşkunmeriç II  İÇİNDEKİLER ŞEKİLLER LİSTESİ....................................................................................................V TABLOLAR LİSTESİ................................................................................................ VI LABORATUVAR ÇALIŞMALARINDA UYULMASI GEREKEN KURALLAR 7 RAPOR KAĞIDI ÖRNEĞİ.......................................................................................... 8 GENEL BİLGİLER....................................................................................................... 2 Eczacılıkta Kullanılan Ölçüler..................................................................................... 2 TARTIM İŞLEMİ.......................................................................................................... 3 Mekanik Santigram Terazisi ile Tartım....................................................................... 3 Elektronik Terazi ile Tartım........................................................................................ 4 SÜZME İŞLEMİ............................................................................................................ 5 PREPARAT SAKLANMASI VE TESLİM EDİLMESİ........................................... 5 MAKSİMUM DOZ (M. D.).......................................................................................... 6 Çocuklar İçin Doz Hesabı............................................................................................ 6 Doz Aşımı (Maksimum Doz) Hesaplanması............................................................... 7 Düzeltmeler yapıldıktan sonra reçetedeki ilaç hazırlanabilir...................................... 7 ÇÖZELTİLERİN HAZIRLANIŞINDA KULLANILAN BAZI ÇÖZÜCÜLER..... 8 1. Su............................................................................................................................ 8 2. Alkol...................................................................................................................... 10 3. Gliserin................................................................................................................... 14 VİSKOZİTE................................................................................................................. 15 1. İKİ FAZLI SİSTEMLER........................................................................................ 18 SÜSPANSİYONLAR................................................................................................... 18 Süspansiyonlarda Çökme (Sedimentasyon) Hacminin Tayini (HuH0 oranı)............ 24 Süspansiyonlarda Flokülasyon Derecesinin Hesaplanması....................................... 25 EMÜLSİYONLAR...................................................................................................... 28 Emülsiyon Hazırlama Yöntemleri............................................................................. 30 H.L.B. (Hidrofilik Lipofilik Balans (Denge))............................................................ 33 Mikroemülsiyonlar...................................................................................................... 37 SABUNLAR................................................................................................................. 39 LİNİMENTLER........................................................................................................... 40 2. YARI KATI PREPARATLAR............................................................................... 43 MERHEMLER (POMATLAR)................................................................................. 44 PATLAR (PASTA, PATE).......................................................................................... 56 DİŞ PATLARI.............................................................................................................. 57 JELLER........................................................................................................................ 61 KREMLER................................................................................................................... 67 Yumuşatıcı ve Nemlendirici Kremler........................................................................ 67 Stearat Kremi (Vanishing Cream)............................................................................. 69 3. REKTAL VE VAJİNAL YOLLA KULLANILAN PREPARATLAR............... 71 SUPOZİTUVARLAR.................................................................................................. 71 Supozituvar Hazırlama Yöntemleri........................................................................... 73 OVÜLLER (PESSARİLER)....................................................................................... 76 Supozituvar veya Ovül Kontrolü............................................................................... 79 EKLER......................................................................................................................... 81 EK-1. 1000 g alkol - su karışımı için gerekli alkol miktarları (gram cinsinden) (T.K. 1954)........................................................................................................................... 81 EK-2. Alkol-su karışımlarının 20°C’deki dansiteleri ve % veznen absolu alkol miktarı ile derece bağıntısı (Ph. Eur. 6.0 Vol 1 sf 613-624)....................................... 82 EK-3. Latince kısaltmalar ve karşılıkları................................................................... 83 III  EK-4. Yunan Alfabesi................................................................................................ 85 EK-5. Romen sayıları ve karşılıkları......................................................................... 86 EK-6. Bazı yüzey etkin maddelerin HLB değerleri................................................... 87 EK-6. Yağ fazını oluşturan bazı maddelerin istenilen HLB değerleri....................... 88 EK-7. Bazı etken maddelerin değişik sıvağlardaki deplasman faktörleri.................. 89 KAYNAKLAR............................................................................................................. 90 IV  ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1. Reçete terazisi ve vezin kutusu................................................................................................. 3 Şekil 2. Elektronik terazi............................................................................................................................. 4 Şekil 3: Ostwald viskometresi................................................................................................................ 16 Şekil 4. Rotasyonel viskometre ve dönen mil aparatları................................................................ 17 Şekil 5. Titreşimli viskometre................................................................................................................. 17 Şekil 6. S/Y ve Y/S tipi emülsiyonlar.................................................................................................. 28 Şekil 7. Emülsiyon türleri......................................................................................................................... 29 Şekil 8. Homojenizatör ve rotor stator ucu......................................................................................... 31 Şekil 9. Mekanik karıştırıcı...................................................................................................................... 31 Şekil 10. Boya testi sonuçlarına göre emülsiyon tipleri................................................................. 38 Şekil 12. Jel................................................................................................................................................... 61 Şekil 13. Metal supozituvar kalıbı......................................................................................................... 73 Şekil 14. Farklı büyüklük ve şekillerdeki ovüller............................................................................ 76 V  TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1: Süspansiyonlarda çökme yüksekliği analizi..................................................................... 24 Tablo 2: Süspansiyonlarda partikül büyüklüğü analizi.................................................................. 26 Tablo 3: Emülgatörlerin HLB değerine göre gruplanması............................................................ 33 Tablo 4: Supozituvar veya ovül kontrolü............................................................................................ 80 VI LABORATUVAR ÇALIŞMALARINDA UYULMASI GEREKEN KURALLAR Laboratuvarın başlangıç ve bitiş saatlerine düzenli bir şekilde uyulmalıdır. Laboratuvar başlangıç saatine uygun hareket etmeyen öğrenciler laboratuvara alınmaz. Çalışma esnasında izinsiz dışarı çıkılmamalıdır. Laboratuvarda belirtilen yerleşim düzenine riayet edilmelidir. Laboratuvarda beyaz ve temiz önlük giyilmeli, düğmeler ilikli olmalıdır. Laboratuvarda cep telefonu kullanımı kesinlikle yasaktır. Her öğrenci beraberinde rapor föyü, tıbbi formüler, spatül, damlalık, temizlik bezi, tartım için yüzeyi parlak kağıt getirmelidir. Çalışma süresi boyunca kullanılan tüm çalışma aletleri ve çalışma yerleri (banko, lavabo ve diğer yerler) temiz tutulmalıdır. Yerlere kağıt, lavabolara katı madde, yağlı madde ve drog artıkları atılmamalıdır. Öğrenci hazırlayacağı preparat için öncelikle örnekte belirtilen şekilde raporunu hazırlamalı, onaylattıktan sonra preparatı yapmaya başlamalıdır. Pratik çalışmasını bitiren öğrenci, raporunu ve uygun etiketle etiketlenmiş preparatını günlük olarak teslim etmeli, çalıştığı yeri temiz ve düzenli bir şekilde bırakmalıdır. Özellikle tartım sırasında kullandığı malzemeleri yerine bırakmalıdır. Öğrenciler yaptıkları çalışmalar ile ilgili her gün düzenli olarak sözlü veya yazılı kısa sınava tabi tutulacaklardır. Laboratuvar çalışma öncesi hazırladığı rapor, çalışma sırasında gösterdikleri performans ve yapılan sözlü sınavlar öğrencinin başarısının değerlendirilmesinde etkili olacaktır. Laboratuvarda hazırlanan bütün ilaç şekilleri, özelliklerine uygun kaplar içine konularak uygun şekilde etiketlenmelidir. Etiketin üzerinde; Ø Preparatın adı veya içeriği Ø Preparatın miktarı Ø Uygun saklama koşulu Ø Preparatın hazırlama tarihi Ø Öğrencinin adı-soyadı ve numarası yer almalıdır. 7  RAPOR KAĞIDI ÖRNEĞİ Öğrencinin adı, Soyadı: Tarih: Numarası: Preparatın adı ve içeriği: Hazırlanması istenen preparatın adı ve içeriği belirtilmelidir. Formüldeki maddelerin Türkçe, Fransızca, İngilizce ve Latince karşılıkları: Örn: Türkçe Fransızca İngilizce Latince Distile su Eau distillée Distilled water Aqua destilata Alkol Alcool Alcohol Alcohol Etil alkol Alcool éthylique Ethyl alcohol Ethyl alcohol Etanol Ethanol Ethanol Ethanol Hesaplamalar: Preparatı istenilen miktarda hazırlayabilmek için gerekli hesaplamalar gösterilir (Hesaplama yaparken virgülden sonra ilk 3 rakam alınmalıdır). Hazırlanışı: Preparatın hazırlanışında yapılan işlemler yapıldığı gibi yazılır. Hesaplanan miktar tartılabildiği şekilde yuvarlanarak yazılmalıdır. Ambalaj şekli: Ambalaj tipi belirtilmelidir (Renkli şişe / Renksiz şişe / Pomat kutusu vb.) Etiket: Kırmızı veya Beyaz Kullanılışı: Preparatın tıbbi kullanım amacı yazılmalıdır. Formülasyonun farmakolojik etkisinden dolayı hangi amaçla kullanıldığını belirtilmelidir. - Antiseptik etkisinden dolayı kulak enfeksiyonlarında kullanılmaktadır. Dara, Brüt ve Net miktar: B: D: N: 8  GENEL BİLGİLER Eczacılıkta Kullanılan Ölçüler Ölçü sistemleri temelde ikiye ayrılır. Bunlar, metrik sistemler ve ortak (Apothecary ve Avoirdupois) sistemlerdir. Eczacılıkta en çok kullanılan ölçü sistemleri ise ağırlıklı olarak metrik sistemlerdir. Metrik sistemlere göre uzunluk, ağırlık ve hacim birimleri aşağıdaki gibidir. Uzunluk (m, cm, mm) µ = Mikron = 10-3 mm nm = 10-3 µ Ağırlık (kg, g, dg, cg, mg) cg = 0,01 g mg = 0,001 g µg = mcg = 10-6 g =10-3 mg Hacim (L, dL, cL, mL) 1 mL= 1 cm3 L = 1000 mL= 1000 cc 2  TARTIM İŞLEMİ 12/4/2014 tarihli Eczaneler ve Eczane Hizmetleri Hakkında Yönetmeliğe göre eczanede hassas, santigram veya kiloluk teraziler, ayarları bozulmayacak şekilde banko üzerinde veya ayrı özel masada bulundurulur. Terazilerin ilgili kurumdan her iki yılda bir kontrol belgesinin alınması zorunludur. Mekanik Santigram Terazisi ile Tartım Terazinin önce çekül doğrultusu ayarlanır, gerekiyorsa ayar vidaları yardımıyla terazi dengelenir. Terazi açıldığında gösterge iki tarafa da eşit salınım yapmalı ve sıfırda durmalıdır. Şekil 1’de reçete terazisi ve gram kutusu gösterilmiştir. Renksiz ve nem çekmeyen maddelerin tartımında eşit büyüklükte ve kare şeklinde kesilmiş ve köşegenlerinden katlanmış temiz tartım kağıtları; renkli ve nem çeken toz maddeler ile aşındırıcı veya uçucu maddelerin tartımında ise saat camı kullanılmalıdır. Sıvıların tartımında tartıma uygun erlen veya beher kullanılır. Maddeler ayrı ve teker teker tartılmalıdır. Terazi yavaşça açılıp kapatılmalı ve tartımdan sonra açık bırakılmamalıdır. Gramlar pensle tutulmalı, hiçbir zaman elle tutulmamalıdır. Genel kural olarak vezinler sol kefeye, tartılacak madde sağ kefeye konulmalıdır. Kapların darası, küçük kutular içindeki saçma taneleri ile alınmalıdır. Sıvı tartımlarında kullanılan sıvının şişe etiketinin kirlenmemesine dikkat edilmelidir. Bu sebeple madde, şişenin etiketsiz kısmından boşaltılmalı ve şişe, etiketi görülebilecek şekilde tutulmalıdır. Spatül, pipet veya damlalık gibi preparat hazırlanmasında kullanılan malzemeler, temizlenmeden farklı madde şişelerine sokulmamalıdır. Tartılacak maddeyi alırken ve yerine koyarken etiket dikkatle okunmalıdır. Şekil 1. Reçete terazisi ve vezin kutusu 3  Elektronik Terazi ile Tartım Elektronik terazi (Şekil 2) düzgün bir yüzey üzerine dengeli bir şekilde oturtulmuş olmalıdır. Su düzecindeki gaz kabarcığı daire içinde olacak şekilde terazinin dengesi ayar vidaları ile sağlanmalıdır. Terazi aç-kapa düğmesinden açılarak, göstergede sıfır rakamı okunmalıdır. Tartımda kullanılacak malzeme (tartım kağıdı, saat camı, kapsül, erlen vb.) terazinin kefesi üzerine konur ve ‘Tare (dara)’ düğmesine basılır. Bu işlem yapıldıktan sonra terazinin göstergesinden tekrar sıfır rakamı okunmalıdır. Tartımı yapılacak madde kaba yavaş yavaş aktarılır ve göstergeden tartılan miktar okunur. Sıvı tartımlarında kullanılan sıvının, şişe etiketini kirletmemesine dikkat edilmelidir. Bu sebeple madde, şişenin etiketsiz kısmından boşaltılmalı ve şişe, etiketi görülebilecek şekilde tutulmalıdır. Madde şişelerine spatül, pipet veya damlalık sokulmamalı, hiçbir zaman iki madde üst üste tartılmamalıdır. Tartılacak maddeyi alırken ve yerine koyarken şişe veya kavanozun etiketi dikkatle okunmalıdır. Şekil 2. Elektronik terazi 4  SÜZME İŞLEMİ Çözelti şeklindeki preparatlar, ambalajlanmadan önce kirliliklerinden kurtarılmak için süzülür. Süzme işleminde huni, bez, tülbent, pamuk, pamuklu tülbent, cam pamuğu, kâğıt hamuru, talk, diatome toprağı ve süzgeç kağıdından yararlanılır. Kaba süzgeç kâğıdı geniş porludur, şurup ve koyu kıvamlı maddelerin süzülmesi için kullanılır. Normal süzgeç kâğıdı seyreltik çözeltilerde kullanılır. Aseptik şartlarda steril süzme de yapılabilir. Süspansiyon tipi preparatlar ise kirliliklerle birlikte çözünmeyen etken madde de tutulacağı için süzme işlemi yapılmaz. Süzme işlemi; devamlı süzme, sıcakta süzme, emme suretiyle süzme, vakum altında süzme, basınçla süzme ile hızlandırılabilir. PREPARAT SAKLANMASI VE TESLİM EDİLMESİ Preparatın içindeki maddelerin ışıktan korunması gerekliyse, preparatın renkli şişe içine konulup hastaya sunulması gereklidir. Işıktan saklanması gereken madde içeren preparatların ambalajlanmasında ışık geçirmeyen veya kısmen geçiren renkli materyal kullanılmalıdır. Laboratuvar şartlarında nemden koruması gereken maddeler desikatörde muhafaza edilmelidir. Eczacılar ve Eczaneler Hakkında Kanun ve Eczane ve Eczane Hizmetleri Hakkında Yönetmeliğe göre teslim edilecek majistral ilaçlara ambalajından düşmeyecek şekilde etiket yapıştırılır. Bu etiket üzerine eczanenin, doktorun ve hastanın isimleri ve ilacın kullanılış şekli vb. bilgiler yazılır. Dâhilen kullanılacak ilaç etiketleri beyaz, haricen kullanılacak ilaç etiketleri kırmızı renkli olur. Eczanelerde hazırlanacak majistral ilaçlar, hiç kullanılmamış, yeni ve uygun ambalajlara konulur. Avrupa Farmakopesi’ne göre preparatların saklanması; - Derin dondurucu : -15 – 0 °C - Buzdolabı : 2 – 8 °C - Soğuk-serin : 8 – 15 °C - Oda sıcaklığı : 15 – 25 °C olmalıdır. 5  MAKSİMUM DOZ (M. D.) Bir ilacın; zehir etkisi göstermeksizin, ağız yoluyla veya diğer yollarla, bir defada veya bir günde hasta tarafından alınabilecek en fazla miktarıdır. Çocuklar İçin Doz Hesabı Çocuk dozunu (ÇD) hesaplamak için yetişkin dozundan (YD) yararlanılır. Çocuğun kg olarak ağırlığı - Clarke Formülü ÇD= 70 *YD Çocuğun ay olarak yaşı - Fried Formülü ÇD= 150 *YD Çocuğun yaşı - Young Formülü ÇD= Çocuğun yaşı+12 *YD (2 yaş ve üzeri çocuklar için) Çocuğun yaşı+1 - Cowling Formülü ÇD= 24 *YD Çocuğun yaşı - Dilling Formülü ÇD= 20 *YD Çocuğun yaşı ×4+20 - Augsberger Formülü ÇD= 72 *YD Çocuğun yaşı+3 - Bastedo Formülü ÇD= 30 *YD A - Vücut Yüzey Alanı Formülü ÇD= 1,73 *YD A = W 0,425 × H 0,725 × 71,84 A : m2 cinsinden alan W : kg cinsinden vücut ağırlığı H : cm cinsinden boy 6  Doz Aşımı (Maksimum Doz) Hesaplanması Bir reçetede doz aşımı kontrol edilirken aşağıdaki akış izlenmelidir. 1. Reçetede bulunan etken maddeler (özellikle toksik olabilecek) belirlenir. İlgili maddenin alınabilecek bir defalık veya bir günlük M.D. bulunur. 2. Eğer hastanın çocuk olduğu belirtilmişse ilgili formül kullanılarak, yetişkin M.D.’si çocuk M.D.’sine dönüştürülür ve böylece o maddenin çocuk için yeni bir M.D. aralığı tanımlanmış olur. 3. Reçeteye göre M.D.’si olan maddenin bir ölçekteki miktarı bulunur. 4. Verilen kullanılışa göre bir defalık ve bir günlük hasta tarafından alınan miktarlar bulunur. 5. Daha önce belirlenmiş veya hesaplanmış olan M.D. aralığı ile kıyaslanır. Bulunan miktarlarda doz aşımı olup olmadığına bakılır. 6. Doz aşımı varsa, gerekli düzenlemelerin yapılması için reçeteyi yazan doktor ile iletişime geçilir. Düzeltmeler yapıldıktan sonra reçetedeki ilaç hazırlanabilir. 7 ÇÖZELTİLERİN HAZIRLANIŞINDA KULLANILAN BAZI ÇÖZÜCÜLER 1. Su Su, diğer çözücülerden ayrı olarak değerlendirilmesi gereken çok özel niteliklere sahip bir sıvıdır. Vücut sıvılarının yapısına uygun olması, eczacılık alanında fizyolojik olarak inert olması nedeniyle en fazla tercih edilen çözücü ve taşıyıcıdır. Distile su, çeşme suyunun distilasyon yöntemiyle saflaştırılmasıyla elde edilen sudur. Çeşme suyunda bulunan ve suya sertlik veren kalsiyum, demir, magnezyum gibi iyonlar distilasyon yöntemiyle sudan uzaklaştırılır ve suyun saflaştırılması sağlanır. Farmakopelerde Kayıtlı Su Çeşitleri Amerikan Farmakopesi (USP 27) - İçme suyu: Bazı farmasötiklerin kimyasal olarak sentezlenirken başlangıç aşamalarında ve farmasötik cihazların ilk aşama yıkamalarında kullanılır. Amerikan Çevre Koruma Bürosu (EPA)’nın Ulusal İçme Suyu kurallarına uygun olan sudur. - Saf su: İçme suyunun saflaştırılması ile hazırlanır. Deiyonizasyon, distilasyon, ters osmoz, filtrasyon gibi uygun yöntemler kullanılarak içme suyunun saflaştırılma işlemi gerçekleşir. - Steril saf su: Saflaştırılmış suyun ambalajlanıp steril edilmesi ile hazırlanır. Steril saf su gerektiren ancak parenteral olmayan dozaj şekillerinde kullanılır. - Enjeksiyonluk su: İçme suyundan hareketle distilasyon veya ters osmoz yöntemleri kullanılarak hazırlanan saf sudur. Monografında belirtilen özelliklere uygundur. Bakteriyel endotoksin limiti 0,25 IU/mL’yi geçemez. - Steril enjeksiyonluk su: Enjeksiyonluk suyun sterilizasyonu ile elde edilen sudur. Hacmi bir litreden büyük olmayan kaplarda ambalajlanır, antimikrobiyal madde ya da diğer katı maddeleri içermez. İzotonik hazırlanmadığı takdirde etiketine intravenöz uygulama için uygun olmadığı yazılır. Bakteriyel endotoksin limiti 0,25 IU/mL‘yi geçemez. - İnhalasyon için steril su: Enjeksiyonluk suyun sterilizasyonu ile hazırlanan ve uygun şekilde ambalajlanan inhalasyon için steril su, kontaminasyon riski olan ve buhar üreten aletlerde kullanılır. Antimikrobiyal madde ve diğer katkı maddelerini içermez. Enjeksiyonluk amaçla veya diğer steril preparatların 8 hazırlanması amacıyla kullanılamaz. Bakteriyel endotoksin limiti 0,5 IU/mL’yi geçemez. - Steril ve bakteriyostatikli enjeksiyonluk su: Bir veya birden fazla antimikrobiyal madde içeren enjeksiyonluk suyun sterilizasyonu ile hazırlanan sudur. Uygun şekilde ambalajlanan steril bakteriyostatikli su, tek dozluk veya 30 mL’den büyük olmayan çok dozluk preparatların hazırlanmasında kullanılır. Etiketine içerisine eklenen maddelerin isimleri ne kadar eklendiği ve yeni doğanlarda kullanılmayacağı yazılır. Bakteriyel endotoksin limiti 0,5 IU/mL’yi geçemez. - İrigasyon için steril su: Enjeksiyonluk steril sudan başlıca farkı, ambalaj hacminin 1 L’den büyük olmasıdır. Avrupa Farmakopesi (Ph. Eur. 2002) - Saf su: Ambalajlanan ve ambalajlanmayan saf sular olarak ikiye ayrılır. Steril ve pirojensiz olması gerekmeyen ilaçların hazırlanmasında ambalajlanmayan sular kullanılır. Belirli özelliklere sahip çeşme suyunun distilasyon, iyon değişimi veya uygun diğer yöntemlerle saflaştırılmasıyla saf su elde edilir. Mikroorganizma üremesini önleyecek şekilde saklanmalı ve dağıtımı yapılmalıdır. Ambalajlanan saf sular ise, uygun kaplarda ambalajlanan ve etiketlenen ürünlerdir. Mikrobiyolojik kontaminasyondan uzak tutularak saklanmalıdır ve içinde ek madde bulunmaz. - Yüksek saflıkta su: Enjeksiyonluk suyun kullanılmadığı ancak yüksek biyolojik kalitede suyun gerekli olduğu farmasötik ürünlerin hazırlanmasında kullanılır. Ultrafiltrasyon ve deiyonizasyon gibi yöntemlerle birlikte iki kez ters osmoz kullanılarak hazırlanır. Kontaminasyon ve mikroorganizma çoğalmasına engel olacak şekilde depolanır ve dağıtılır. - Enjeksiyonluk su: Uygun özellere sahip içme suyundan elde edilen sudur. Bakteriyel endotoksin limiti 0,25 IU/mL’yi geçemez. - Steril enjeksiyonluk su: Enjeksiyonluk suyun uygun kaplara aktarıldıktan sonra sterilize edilmesiyle elde edilir. İçerisinde herhangi bir madde bulunmaz. Bakteriyel endotoksin limiti 0,25 IU/mL’yi geçemez. 9 2. Alkol Eczacılıkta alkol denildiğinde etanol anlaşılır. Organik maddeler için iyi bir çözücüdür ve dayanıklıdır. Bakteri ve mantar üremesi olmaz. Su ile kıyaslandığında stabilitesi daha yüksek çözelti tipi preparatların hazırlanmasına olanak sağlar. Haricen cilde uygulanacak preparatlarda seyreltik şekli kullanılır. Ph. Eur. ve USP’de etanol % 96, anhidr/susuz etanol ise % 99,5 olarak tanımlanmaktadır. Reçetede alkol denildiğinde bu tanımlar dikkate alınmalıdır. Dilüe alkol yani seyreltik alkol, BP’de farklı oranlarda verilmektedir, bunlardan biri de %90’lıktır. USP ise dilüe alkol olarak % 50’lik alkolü tanımlar. Reçetede seyreltilerek kullanılması istenen alkolün derecesi dikkate alınarak reçete hazırlanmalıdır. Alkol %’si 20 ± 0,1°C’de, 100 mLsıvıdaki alkolün hacim sayısı olarak tanımlanır (Ph. Eur). %70’lik alkol denince 100 kısımlık çözeltinin 70 kısmının alkol olduğu anlaşılmalıdır. Bu oran hacim/hacim veya ağırlık/ağırlık olarak verilebilir. Bir etanol-su sisteminin içinde bulunan saf etanol miktarı etanol derecesi olarak tarif edilir ve %, °, alkol derecesi terimleri ile ifadelendirilir. Pratikte etanol derecelerini hacmen ve veznen belirten ağırlık ve hacim miktarlarına göre düzenlenmiş tablo ve formüller vardır. Hazırlanacak alkolün derecesi veznen veya hacmen hesaplanabilir. Etanol intoksifikasyonunun nedeni ile etanol kan seviyelerinin 25 mg/dL’den fazla olmaması istenmektedir. Bu nedenle oral olarak kullanılacak, özellikle pediatrik preparatlardaki etanol miktarları; 12 yaş ve üstü için en fazla % 10, 6-12 yaş için en fazla % 5 ve 6 yaşından küçük çocuklar için % 0,5 olarak belirlemiştir. Kulak preparatlarında kullanılacak alkol 60°'den fazla olmamalıdır. Bazı kaynaklarda 70°'lik alkolün de kullanılabileceği belirtilmiştir. 10 Hacmen dereceden veznen dereceye dönüşüm formülü dsaf alkol Veznen alkol dereces| = Hacmen derece × dstok alkol Hacmen dereceden veznen dereceye dönüşüm formülünde bulunan dsaf alkol ve dstok alkol değerleri için EK-2’deki tablo kullanılır. Örnek: Elimizde yoğunluğu 0,807 olan hacmen 96 derece olduğu belirtilmiş stoğun veznen kaç derece olduğunu bulunuz. 96 x 0,789 / 0,807 = 93,86 Örnek: Elimizde yoğunluğu 0,829 olan hacmen 90 derece olduğu belirtilmiş stoğun veznen kaç derece olduğunu bulunuz. 90 x 0,789 / 0,829 = 85,66 Hacmen Alkol Seyreltmesi Eğer hacim üzerinden seyreltme yapılacaksa aşağıdaki yöntem ile hesaplama yapılır. V1 x C1 =V2 x C2 V! : İstenen alkolün mLmiktarı C! : İstenen alkolün %, h/h derecesi V# : Eldeki alkolden alınması gereken mLmiktarı C# : Eldeki alkolün %, h/h miktarı Örnek: 90°’lik (h/h) alkolden 30°’lik (h/h) 40 mL alkol hazırlayınız V1 x C1 =V2 x C2 40 x 30= V2 x 90 V2 =13,333 mL 40 mL 30°’lik alkol hazırlamak için 13,333 mL90°’lik alkol alınmalıdır. 40 mL’ye su ile tamamlanır. 11 Veznen Alkol Seyreltmesi Veznen alkol seyreltmesi alkol seyreltme tablosu (EK-1) yardımı ile yapılır. Hazırlanacak alkol derecesine göre kaç gram alkol tartılacağı EK-1’den bulunur. İstenen miktara tamamlamak için gerekli olan distile su hesaplanıp tartılır ve alkol seyreltilmiş olur. Örnek: 96º’lik alkolden 50 g 70º alkol hazırlanması istenildiğinde aşağıdaki işlemler yapılmalıdır. 70º alkol hazırlamak için EK-1’e bakıldığında 1000 g alkol- su karışımının 665 g’ı 96º alkol olduğu görülmektedir. (50x665)/1000 = 33,25 g 96º alkol bir erlende tartılır. 50-33,25 = 16,75 g distile su bir başka erlende tartılır ve ikisi karıştırılır. EK-1’deki 1000 g alkol-su karışımı için gerekli alkol miktarları hacmen alkol seyreltmede kullanılan formül üzerinden hesaplanmıştır. Sadece hacim birimleri yerine ağırlık birimleri kullanılmıştır. V1 x C1 =V2 x C2 V1 : İstenen alkolün g miktarı C1 : İstenen alkolün º’si, a/a V2 : Eldeki alkolden alınması gereken g miktarı C2 : Eldeki alkolün º’si, a/a Örnek: 90°’lik (h/h) alkolden 1000 g 50°’lik (h/h) alkol hazırlamak için şöyle bir hesaplama yapılır: C1 ve C2 değerleri EK-2’deki tablodan bulunarak formülde yerine konulur. V2 = (42,43 x 1000) / 85,66 = 495,33 g 90°’lik alkol Bulunan bu rakam EK-1’de 90 ile 50 sayılarının kesiştiği yerde 496 olarak görülmektedir. Buna 1000 g’a tamamlamak için gereken su ilave edilerek 50°’lik alkol hazırlanır. 12 Örnek: % 96’lık (a/a) alkolden hareketle, 70°’lik (h/h) 50 g alkol hazırlayınız. % 96’lık (a/a) alkol 100 g’da 96 g etanol içermektedir. 70°’lik (h/h) alkolün ise EK-2’den faydalanılarak 100 g karışım içinde 62,39 g olduğu görülür. 100 g 62,39 g ise 50 g için x = 31,195 g etanol bulunmalıdır. 96 g etanol 100 g stokta bulunmakta ise 31,195 g etanol x = 32,495 g stokta bulunur. Yani 32,495 g % 96’lık (a/a) alkol tartılır ve üzerine 17,505 g distile su eklenir. Örnek: % 90’lık (a/a) alkolden hareketle 400 mL % 40’lık (a/a) alkol hazırlayınız. V1 x C1 =V2 x C2 400 x 40 = V2 x 90 V2 =177,778 mL 177,778 mL % 90’lık a/a alkolden alınıp üzerine 222,222 mL distile su eklenir. 13 3. Gliserin Gliserin hem su hem de alkolle kolayca karışmasına rağmen; kloroform, eter veya karışık yağlarla karışamaz. Tanen, fenol ve borik asit için mükemmel bir çözücüdür. Berrak, renksiz, şurupsu, tatlı bir sıvıdır, hafif ve karakteristik bir kokusu vardır. Nemli havaya maruz kaldığında suyu absorblar. Avantajları: Higroskopisitesi sayesinde maddeleri nemli tutmak için, nemlendirici olarak kullanılır. Hoş tadı ve yüksek viskozitesi sayesinde pek çok amaçla kullanılabilir. Su, alkol veya metanolle karışabilir. Dezavantajları: Krom trioksit, potasyum klorat veya potasyum permanganat gibi güçlü oksitleyici ajanlarla karıştırıldığında patlayabilir. Seyreltik çözeltilerde reaksiyonlar daha düşük hızda gerçekleşir. Demir ara sıra kontaminasyon yaratabilir ve renginin koyulaşmasına neden olur. Kullanımları: Bazı terapötik kullanımları vardır. Saf susuz formdaki gliserin korneadaki ödemi azaltması ve göz dibi muayenesine olanak vermesi amacıyla kullanılır. Oral alınarak müshil olarak kullanılır. Koruyucu etkisinden dolayı, diğer çözücülerle hazırlanan çözeltilerde bazen stabilizan olarak kullanılır. 14  VİSKOZİTE Viskozite, bir sıvının akmaya karşı gösterdiği dirençtir. Direnç ne kadar büyük ise viskozite o kadar yüksek demektir. Sıvıların akış özellikleri kantitatif olarak ilk kez Newton tarafından incelenmiş ve aşağıdaki denklem ile ifade edilmiştir. F/A= η (dv/dx) Bu denklemde; dv/dx : Birbiri üzerinden kaymakta olan iki sıvı tabakası arasındaki kayma hızı F/A : Kayma hızı oluşturmak için birim alana düşen kuvvet veya kayma gerilimi η : Dinamik viskozite katsayısı veya dinamik viskozite Avrupa Farmakopesi 4’e göre dv/dx, D ile F/A ise τ ile gösterilmekte ve denklem η = τ/D şeklini almaktadır. 1. Viskozitenin Kılcal Viskometre Yöntemi ile Tayini Viskometre bir spora tutturularak newton tipi akış gösteren test sıvısı (viskozitesi ölçülecek sıvı) L1 borusundan B-C çizgileri arasını kapsayacak şekilde doldurulur (Şekil 3) ve L2 borusundan vakum uygulanarak sıvı A çizgisine kadar çekilir. Vakum kaldırılır ve sıvının A’dan B çizgisine kadar boşalması için geçen sure (t) saptanır. Ölçüm prensibi Poiseville yasası ile açıklanır. Bu yasa kapiler bir tüpten sıvının akışını ifade eder. Bu yasadan türetilen eşitlik aşağıda verilmiştir. η = K.t.ρ η : mutlak v|skoz|te K : viskometre sabiti t : sıvının geçiş süresi ρ : sıvının yoğunluğu 15  Şekil 3: Ostwald viskometresi Bu deney, viskozluğu bilinen bir sıvı (genellikle su) ile tekrarlanarak gerekli ise süre (t # ) belirlenir. η1 (ρ1 t1 ) = η2 (ρ2 t2 ) η1 : Test sıvısının viskozitesi (P) η2 : Suyun oda sıcaklığındaki viskozitesi (P) ρ1 : Test sıvısının yoğunluğu (g.cm-3 ) ρ2 : Suyun yoğunluğu (g.cm-3 ) t1 : Test sıvısının geçiş süresi (s) t2 : Suyun geçiş süresi (s) 16 2. Viskozitenin Rotasyonel Viskometre ile Tayini Rotasyon viskometreleri çok noktalı viskometrelerdir (Şekil 4). Bu viskometreler ile değişik hızlardaki kayma gerilimlerine karşı cihazın gösterdiği direnç ölçülerek vizkozite tayini yapılır. Viskozitesi ölçülecek sıvı cihazın kabına konur. Bu kabın içine cihazın silindir, koni veya döner disk şeklinde olabilen kısmı daldırılır. Şekil 4. Rotasyonel viskometre ve dönen mil aparatları Şekil 5. Titreşimli viskometre  1. İKİ FAZLI SİSTEMLER Bir fazın, diğer bir faz içinde çözünmeden dağılması ile oluşan sistemlerdir. Örnek: emülsiyonlar, süspansiyonlar, kolloidal dağılımlar.. SÜSPANSİYONLAR Süspansiyonlar, partikül büyüklüğü 0,5 nm - 100 µm arasındaki çözünmeyen katı partiküllerin uygun yardımcı maddeler ilavesi ile bir sıvı faz içinde dağıtılması neticesinde oluşan iki fazlı heterojen sistemlerdir. Süspansiyonlar formülasyonlarında iç faz olarak etken madde, ıslatıcı ajan, koruyucu kolloid, flokülasyon, deflokülasyon ve süspansiyon ajanları, kıvam vericiler; dış faz olarak ise taşıyıcı (vehikül), pH ayarlayıcılar (tamponlar), koruyucular, köpük kırıcı ajan, renk, koku ve tat vericiler içerebilirler. Süspansiyon içindeki dağılmış partiküller zamanla çökerler. İyi formüle edilmiş süspansiyonlar bazı temel özelliklere sahip olmalıdırlar. Partikül büyüklüğü dağılımı dar bir aralıkta olmalı ve çöktüklerinde kek oluşturmamalıdır. Viskozitesi, süspansiyonun hem kolay akabilmesini sağlamalı hem de partiküllerin hızlıca çökmesini önleyebilmelidir. Kimyasal yönden stabil, mikrobiyal kontaminasyona dayanıklı ve homojen bir görünümde olmalıdır. Eczacılıkta süspansiyon şeklinde preparat hazırlama nedenleri ve üstünlükleri Hiçbir çözücüde çözünmeyen toz maddeler uygun bir dispersiyon ortamında dağıtılarak süspansiyon şeklinde hazırlanabilir. Bölünmemiş katı farmasötik şekillerle karşılaştırıldıklarında (örneğin kalsiyum glukonat granül), sıvı oluşları nedeniyle dozaj homojenliği sağlanır. İlacın kendisi ya da türevi kullanılabilir ve eklenen yardımcı maddeler ile kötü tat ve kokular maskelenebilir. Örneğin; kloramfenikol palmitat süspansiyonunda olduğu gibi. Bazı antibiyotiklerde olduğu gibi kullanılacakları zaman sulandırılmak üzere kuru toz halinde hazırlanıp kimyasal yönden dayanaklı olarak uzun süre bekletilebilirler. Çünkü katı bir ilacın, bir sıvı içinde asılı halde iken kimyasal dayanıklılığı, çözelti haline nazaran daha yüksektir.  Bazı etken maddelerin süspansiyon şeklinin biyoyararlanımı kapsül, tablet gibi diğer katı dozaj şekillerinin biyoyararlanımından daha fazladır. Örneğin; Pentobarbital süspansiyonunun biyoyararlanımı, tabletinden daha fazladır. Dermatolojide kullanılan maddelerin deri veya mukoz membranlar üzerine sürebilmesi için elverişli bir dozaj şeklidir. Çözünmeyen maddelerin parenteral yolla (intramüsküler, subkutan yol ile verilebilir ancak intavenöz ve intratekal yolla kesinlikle verilmez) verilebilmelerine ve sürekli etkili şekillerine olanak sağlar. Oral yolla kullanılan katı farmasötik şekilleri (tablet veya kapsül) özellikle çocuklar ve yaşlı hastalar için yutulması güç olan preparat tipleridir. Bu bakımdan süspansiyonlar, bu tip hastalar için ideal dozaj şekilleridir. Süspansiyonların sakıncaları Doz homojenliği ve bölünmüş dozaj şekillerine (tablet veya kapsül) göre daha azdır. Partiküllerin çökmesi ve topaklanması problem yaratır. Etkili bir formülasyon ve görünüş-tat olarak uygun bir süspansiyon formülasyonunun hazırlanması katı ilaç şekillerine göre daha güçtür. Süspansiyonlardan İstenen Özellikler Katı partiküller küçük ve homojen şekilli olmalı ve hızlı çökmemelidir. Katı faz yavaş bir şekilde çökmeli ve şişe çalkalandıktan sonra kaşığa dökülen süspansiyonda gerekli miktarda etken madde bulunmalıdır. Süspansiyonlarda bekletilmesi sırasında meydana gelen çökelti katı bir kek oluşturmamalı, çökelti, çalkalanma ile kolayca redisperse olmalı, homojen bir süspansiyon oluşmalıdır. Süspansiyonun viskozitesi, yeniden dağılma, şişeden akma ve parenteral yolla kullanılanlarda enjektör iğnesinden (12-14 nolu iğneden geçmelidir) geçme gibi özellikleri engellemeyecek bir viskozitede olmalıdır. Süspansiyonun viskozitesi ilacı kaptan boşaltabilecek kadar az, fakat asılı parçacıkları yerinde tutabilecek kadar yeterli olmalıdır. Haricen kullanılanlarda ise, deriye uygulanabilecek, ancak kolayca uzaklaşmayacak akıcılıkta olmalıdır. 19  Bir süspansiyon, fiziksel stabilitesini, raf ömrü boyunca korumalıdır. Herhangi bir mikrobiyolojik üreme olmamalıdır. Renk, koku, tat bakımından istenilen özelliklere sahip olmalıdır. Süspansiyonlar, kolay sağlanabilen maddelerle, standart alet ve yöntemlerle kolay, ekonomik bir şekilde hazırlanabilmelidir. Süspansiyon hazırlamak için viskozite artırıcılar ve/veya flokülasyon ajanları kullanılır. Ayrıca süspansiyonlara ıslatıcı maddeler, koku ve tat maddeleri, renk maddeleri ve koruyucular ilave edilebilir. Viskozite artırıcılar: Sıvının viskozitesini artırırlar ve böylece partiküllerin dispersiyon ortamında asılı kalmasını sağlarlar. Organik maddeler (arap zamkı, aljinik asit, pektin, karragen, kitre zamkı, agar), yarı sentetik selüloz türevleri (CMC-Karboksi metil selüloz, MC-Metil selüloz) ve anorganik silikatlar (veegum, aerosil) viskozite artırıcı olarak kullanılır. Flokülasyon ajanları: Flokülasyonlu sisteme göre hazırlanan süspansiyona flokülasyon ajanı ilavesi ile partiküllerin elektrik yükleri etkilenir ve flokül oluşturmaları sağlanır. Bu floküller çöktüğünde çökelti gevşek olur ve çalkalama ile homojen bir şekilde dağılır. Elektrolitler ve yüzey etkin maddeler süspansiyonlarda kullanılan flokülasyon ajanlarıdır. Süspansiyon ilaç şekli küçük çapta hazırlanırken, havanda önce kaba partiküllü toz (d>5mm) maddeler ince partiküllü toz (d = 1-5 mm) haline getirilir. Tozlar geometrik seyreltme yöntemine göre havana eklenir. Tozların birbirleriyle karıştırılmasında uygulanan geometrik seyreltme yönteminde havana önce formülasyonda yer alan en düşük miktardaki madde konur. Ardından konan maddeden daha fazla miktardaki madde havandaki madde miktarı kadar alınıp eklenir ve karıştırılır. Miktarı en az olandan en fazla olana doğru bir sıra izlenerek ve her defasında havandaki miktar kadar eklenerek tüm tozların ilavesi tamamlanır. Her eklemeden sonra karıştırma yapılır. Havandaki karışıma bir kısım taşıyıcı (su) ilave edilir ve karıştırılır. Suda çözünen maddeler, geri kalan suyun bir miktarında çözündürülerek havana eklenir, karıştırılır ve elde edilen karışım mezüre alınır. İstenen hacme tamamlanıp ambalaj kabına doldurulur, etiketlenir. Ayrıca ambalaj şişesine "Çalkalayınız" uyarısı taşıyan etiket yapıştırılmalıdır. 20  Farmasötik süspansiyonlar; Oral uygulanan karışımlar Haricen uygulanan süspansiyonlar Enjeksiyonluk (parenteral) süspansiyonlar olarak sınıflandırılabilirler. Süspansiyonlar, hazırlandıktan sonra süzülmezler. Ancak dispers faz (iç faz = dağılan faz) ilave edilmeden dipersiyon fazının (dış faz = dağıtıcı faz) süzülmesi gerekebilir. Süspansiyon ilaç şeklinin kalitesini, kabul edilebilirliğini ve performansını belirleyen bazı önemli parametreler vardır. Süspansiyonların değerlendirilmesinde göz önünde bulundurulan başlıca parametreler arasında süspansiyonun; görünüşü, kokusu, rengi, pH'sı, yoğunluğu, viskozluğu, sedimentasyon parametreleri, kolay karışabilirliği, partikül büyüklüğü , zeta potansiyeli, işaretli potensi (etki gücü), mikrobiyal içeriği, insanda kullanım güvenliği sayılabilir. 21 Çalışma No: 1 Preparat terkibi: Çinko oksit.................................................... 5 g Çöktürülmüş kükürt.................................... 25 g Talk............................................................ 7,5 g Gliserin....................................................... 10 g Alkol........................................................... 10 g Gül suyu........................................... k.m. 100 g Hazırlanışı: Çinko oksit, çöktürülmüş kükürt ve talk ağırlık sırasına göre tartılarak cam havanda karıştırılır. Üzerine gliserin eklenerek homojen hale getirilir. Daha sonra alkol ve gül suyunun yarısı ilave edilerek süspansiyon hazırlanır. Şişeye aktarılır ve gül suyunun kalan yarısı ile havan yıkanarak şişedeki süspansiyon ile birleştirilir. ç.kükürt süblime kükürt olarak da Ambalaj: bilinir.kükürtün normalde ıslanabilirliği çok düşüktür Etiket: yüzer.ince toz haldedir.gliserin vizkoz,nemlendirici,higroskopik bu Kullanılış: formülasyonda nemlendirici ve viskozite arttırıcı olarak kull. bu süs.ideal bir süs. değildir.alkol : düşük miktarda alkol direk 96 lık alkol konulacak seyreltme yapılmayacak Çalışma No: 2 d gül suyu da var onunla seyrelecek. gül suyu Preparat terkibi: Çöktürülmüş kükürt...................................... 5 g havan kullanılacak çöktürülmüş kükürt renkli olduğundan cam havankull. gliserin mik. düşük olduğundan saat camında ıslatıcı ajan Gliserin......................................................... 5 g alkol ıslatıcı ajan Alkol............................................................. 5 g gül suyu drog renkli şişeye konulacak. RENKLİ ŞİŞE KIRMIZI ETİKET,ÇALYALAYINIZ ETİKETİ Gül suyu........................................... k.m. 100 g ANTİSEPTİK,KERATOLİİTK,ANTİFUNGAL Hazırlanışı: Çöktürülmüş kükürt cam havanda gliserin ile ezilir, üzerine alkol ve gül suyunun yarısı yavaş yavaş karıştırılarak ilave edilir ve süspansiyon şişeye aktarılır. Gül suyunun geri kalan kısmı ile cam havan yıkanır ve süspansiyon ile birleştirilir. Ambalaj: Etiket: Kullanılış: 22 Çalışma No: 3 Preparat terkibi: Mentol........................................................ 0,5 g Borik asit................................................... 1,5 g Anestezin................................................... 1,5 g Talk............................................................ 0,5 g Çinko oksit................................................. 0,5 g Gliserin....................................................... 50 g Gül suyu...................................................... 50 g Hazırlanışı: Mentol, borik asit, anestezin, talk ve çinko oksit ağırlık sırasına göre tartılarak havana alınır, karıştırılır ve üzerine gliserin eklenerek homojen hale getirilir. Gül suyunun yarısı yavaş yavaş karıştırılarak eklenir, karışım şişeye aktarılır. Gül suyunun kalan yarısı ile havan yıkanır ve şişedeki süspansiyona ilave edilir. Ambalaj: Etiket: Kullanılış: 23 Çalışma No: 4 Çinko oksitli süspansiyon Preparat terkibi: Çinko oksit.................................................... 1 g Talk............................................................... 1 g Süspansiyon ajanı............................ % 0,1 – 0,5 Distile su............................................. k.m. 30 g Hazırlanışı: Yukarıda verilen 4 farklı (% 0,1; % 0,2; % 0,4; % 0,5) konsantrasyonda süspansiyon ajanı (örneğin; karboksimetil selüloz - CMC) içeren süspansiyonlara hesaplanan miktarlardaki CMC’ler 1’den 4’e kadar numaralandırılmış beherlerde yine hesaplı miktar distile su ile 24 saat şişmeye bırakılır. 1 no’lu süspansiyonu hazırlamak için etken madde ve talk havanda iyice toz edilir, 1 no’lu beherde hazırlanan CMC çözeltisi yavaş yavaş karıştırılarak eklenir ve iyice homojenize edilerek süspansiyon renksiz bir şişeye doldurulur. 2, 3 ve 4 no’lu süspansiyonlar da 1 no’lu süspansiyon gibi hazırlanır ve her birinin üzerine 1’den 4’e kadar süspansiyon numarası yazılır. Süspansiyonlarda Çökme (Sedimentasyon) Hacminin Tayini (𝐇𝐮 ⁄𝐇𝟎 oranı) Hazırlanan 4 adet süspansiyon eşit sayı ve hızda çalkalanarak bankoya yerleştirilir. Her bir süspansiyonun yüksekliği cetvel yardımı ile ölçülür (H0 ). Sonra sırasıyla 10, 20, 30 dakika, 1 saat, 2 saat ve 24 saat sonunda çökelti yükseklikleri ölçülür (Hu ). Beklenen her bir değer için bir çökme hacmi (F = Hu ⁄H0 ) hesaplanır (Tablo 1). Tablo 1: Süspansiyonlarda çökme yüksekliği analizi 10 dk 20 dk 30 dk 1 saat 2 saat 24 saat Şişe no Hu /H0 Hu /H0 Hu /H0 Hu /H0 Hu /H0 Hu /H0 1 2 3 4 24  4 ayrı süspansiyonda ölçülen Hu / H0 değerleri aşağıdaki şekilde tablo haline getirilir. Ayrıca zamana karşı çökme hacminin grafikleri çizilir. Hu /H0 değerleri yüksek olan süspansiyon, en iyi süspansiyon olarak nitelendirilir. Süspansiyonlarda Flokülasyon Derecesinin Hesaplanması Çalışma No: 5 Preparat terkibi: Bizmut subnitrat............................................ 5 g Metilselüloz çözeltisi (%1)........................ 5 mL Distile su.......................................... k.m. 25 mL Hazırlanışı: Bir mezüre bizmut subnitrat ve metil selüloz çözeltisi konup 25 mL’ye su ile tamamlanarak defloküle bir süspansiyon oluşturulur. Bu süspansiyondan bir tüplüğe yerleştirilmiş 4 tüpün içine 5’er mL konur. 1. tüpe 5 mL distile su; 2. tüpe 1 mL, 3. tüpe 2 mL, 4. tüpe 3 mL flokülasyon ajanı olarak potasyum dihidrojen fosfat (KH2 PO4 ) çözeltisi (% 0,5 a/h) eklenir. 2., 3. ve 4. tüpler distile su ile 10 mL hacme tamamlanır. Defloküle süspansiyonun (1. tüp) ve floküle süspansiyonların (2., 3. ve 4. tüpler) sedimentasyon hacimleri saptanarak flokülasyon dereceleri (β) saptanır. F Flokülasyon derecesi (β) = F ∞ F : Floküle süspansiyonun çökme hacmi F∞ : Defloküle süspansiyonun çökme hacmi Süspansiyonlarda Partikül Büyüklüğünün Saptanması Süspansiyon iyice çalkalandıktan sonra bir miktar numune alınarak lam üzerine yayılır, lamel kapatılır ve oküler mikrometresi olan mikroskoba yerleştirilir. Büyüklüğü saptanacak partikül, okülerdeki çaprazın soluna, çapraz çizgiler partikülün kenarlarına teğet geçecek şekilde alınır ve skaladaki değer okunur (A değeri). Daha sonra partikül, çaprazın sağına yine çapraz çizgiler partikülün kenarlarına teğet geçecek şekilde alınır ve skaladaki değer okunur (B değeri). Büyük değerden küçük değer çıkartılır, bulunan değer büyütme faktörü ve 100 ile çarpılarak partikülün µm olarak büyüklüğü saptanır. 20 adet 25 partikül sayılır ve bulgular aşağıda verilen tabloya yazılır. Buradan ortalama partikül çapı hesaplanır (Tablo 2). Tablo 2: Süspansiyonlarda partikül büyüklüğü analizi Partikül büyüklük Ortalama Ortalama partikül sayısı nd sınırı (µm) çap (d) (n) ∑n ∑nd ∑ nd Ortalama part|kül çapı = ∑n 26 Çalışma No: 6 Kalamin Losyon – Calamine Lotion Preparat terkibi: Kalamin..................................................... 150 g Çinko oksit.................................................. 50 g Bentonit....................................................... 30 g Sodyum sitrat................................................ 5 g Sıvılaştırılmış fenol................................... 5 mL Gliserin.................................................... 50 mL Arıtılmış su.................................. k.m. 1000 mL Hazırlanışı: Havanda kalamin, çinko oksit ve bentonit geometrik seyreltme yöntemine göre karıştırılır. Üzerine gliserin eklenerek toz karışımın iyice ıslanması sağlanır. Buna suyun 2/3’ünde çözündürülen sodyum sitrat çözeltisi ilave edilir. Üzerine sıvılaştırılmış fenolde ilave edilerek bir mezüre alınır ve istenen miktara kalan su ile tamamlanır. Ambalaj: Etiket: Kullanılış: 27  EMÜLSİYONLAR Emülsiyonlar; birbiri ile sürfaktan) adı verilmektedir. karışmayan yağ ve su fazından birinin diğeri içinde dağıtılması ile hazırlanan heterojen sistemlerdir. Yağ/su veya su/yağ tipinde olabilirler (Şekil 5). Emülsiyonlar; su fazı, yağ fazı ve emülgatör olmak üzere 3 fazdan oluşmaktadır. Su ve yağ fazının birbirine bağlanmasını sağlayan üçüncü faza Şekil 6. Y/S ve Y/S tipi emülsiyonlar emülgatör (yüzey aktif madde veya Emülsifiyan ajanlar yardımıyla emülsiyon oluşturmak için üç farklı genel yöntem vardır. Bunlar: Ø Yüzey geriliminin azaltılması. Ø Güçlü bir yüzeylerarası film oluşturulması ve Ø Elektriksel çift tabakanın oluşturulmasıdır. Emülsiyonların avantajları: Çözeltilere oranla etken maddenin kimyasal stabilitesi sağlanabilir. Birbirleriyle geçimsiz olan maddeler aynı formülasyonda verilebilir. Oral yolla kullanımlarında karşılaşılabilecek istenmeyen tat ve kokular maskelenebilir. Örneğin hint yağı, balık yağı Etken maddelerin gastrointestinal sistemdeki kalış süresi artırılarak emilimleri ve biyoyararlanımları artırılabilir. Emülsiyonların dezavantajları: 28  Kullanılmadan önce çalkalanmalıdır. Hastaların eşit dozda uygulama yapabilmeleri için ölçek gereklidir. Saklama koşulları stabilitesine etki edebilir. Mikrobiyal kontaminasyon oluşabilir. Genel olarak emülsiyonlar türlerine göre dört grupta incelenir: Ø Yağ/Su emülsiyonu: İç fazı yağ, dış fazı su olan emülsiyon Ø Su/Yağ emülsiyonu: İç fazı su, dış fazı yağ olan emülsiyon Ø Çok fazlı emülsiyonlar (çoklu emülsiyon): S/Y/S veya Y/S/Y tipinde birden fazla faz içeren emülsiyonlar Ø Mikroemülsiyonlar Şekil 7. Emülsiyon türleri Fazların birbiri içinde dağıtılması emülgatörlerle sağlanır. Emülgatörler (yüzey aktif ajanlar = yüzey etkin maddeler); doğal, yarı sentetik ve sentetik maddeler olarak snıflandırılır. Emülgatörler, fazlar arasındaki yüzey gerilimini azaltarak emülsiyonun stabilitesini sağlar. Emülgatörlerin hidrofil ve lipofil grupları arasında oluşan dengeye hidrofil-lipofil balans (HLB) denir. Bazı yüzey etkin maddelerin HLB değerleri EK-4’te, yağ fazını oluşturan bazı maddeler için istenilen HLB değerleri ise EK-5’te verilmiştir. 29  Emülsiyonların hazırlanmasında dikkat edilecek noktalar şöyle özetlenebilir: Emülsiyon türü kullanım amacına göre saptanmalıdır. Uygun yağ ve su fazı seçilmelidir. Oluşturulacak emülsiyon türüne uygun olan bir emülgatör madde veya emülgatör sistemi seçilmelidir. Her iki fazın birbirine olan oranı dikkatle saptanmalıdır. Karıştırma süresi ve şiddeti yeterli olmalıdır. Hazırlamak için uygun bir yöntem seçilmelidir. Emülsiyon hazırlanmasında genelde yapılacak ilk iş, yağın bir miktarını veya hepsini, suyun belli bir miktarı ve emülgatör madde ile karıştırıp primer emülsiyon haline getirmektir. Daha sonra yağ veya suyun geri kalan kısmı ilave edilir. Uygulanan tüm yöntemler için temiz ve kuru malzeme kullanılmasına dikkat edilmelidir. Emülsiyon Hazırlama Yöntemleri 1. Kuru Zamk Yöntemi (Kontinental Yöntem) Bu yöntemde emülgatör, çözünmediği faza ilave edilir ve homojen dağıtılacak şekilde karıştırılır. Sonra üzerine primer su ilave edilip kuvvetle karıştırılarak çekirdek emülsiyon oluşturulur. Sekonder su, yavaş yavaş ilave edilerek emülsiyon hazırlanır. Çekirdek emülsiyonun hazırlanması için gerekli yağ/primer su/zamk oranları T.K. 1954’te 2/1,5/1 ve USP’de 4/2/1 olarak belirtilmiştir. 2. Yaş Zamk Yöntemi (İngiliz Yöntemi) Emülgatör çözündüğü faza eklenir, çözünene kadar karıştırılır ve üzerine ikinci faz ilave edilir. Emülgatör; Y/S tipi emülsiyonda suda, S/Y tipi emülsiyonda ise yağda çözündürülür. Sonra ikinci faz ilave edilir. Çekirdek emülsiyon için 4/2/1 (yağ/primer su/zamk) oranı kullanılabilir. 3. Şişe Yöntemi (Vasatta Sabun Oluşturma Yöntemi) Sabun oluşumu yardımıyla hazırlanan sıvı emülsiyonlar için tercih edilir. Bir kısım zamk şişeye konulup 2 kısım yağ ilave edilir. İyice çalkalandıktan sonra 2 kısım su ilave edilip emülsiyon haline gelinceye kadar şiddetle çalkalanır. Daha sonra suyun geri kalan kısmı ilave edilir. 30 4. Homojenizasyon Yöntemi Emülsiyon hazırlanmasında çeşitli tipte homojenizatörler (Şekil 7) ve mekanik karıştırıcılar (Şekil 8) kullanılmaktadır. Şekil 8. Homojenizatör ve rotor stator ucu Şekil 9. Mekanik karıştırıcı 31 Çalışma No: 7 % 10 hint yağı içeren 60 g emülsiyonu kuru zamk yöntemi ile hazırlayınız. Hesaplama: 100 g emülsiyonda 10 g hint yağı var ise 60 g emülsiyonda x g hint yağı x = 6 g hint yağı vardır yağ/primer su/zamk: 4/2/1 oranına göre 4 g yağ için 2 g primer su 6 g yağ için x g primer su x = 3 g primer su 4 g yağ için 1 g zamk 6 g yağ için x g zamk x = 1,5 g zamk gerekir. Sekonder su = 60 – (6 + 3 + 1,5) = 49,5 g Hazırlanışı: Hint yağı kapsülde tartılarak havana alınır, üzerine hesaplı miktar arap zamkı serpilir. Havan eli ile bir defa karıştırıldıktan sonra primer suyun tamamı ilave edilip süratle aynı yönde karıştırılır. Çekirdek emülsiyon oluştuğunda karakteristik çıtırtı sesi duyulur ve ardından üzerine yavaş yavaş sekonder su ilave edilir. Ambalaj: Etiket: Kullanılış: 32 Çalışma no: 8 Preparat terkibi: Zeytinyağı..................................................... 3 g Karboksimetil selüloz................................ 0,5 g Distile su............................................. k.m. 25 g Bu emülsiyonu yaş zamk yöntemi ile hazırlayınız. H.L.B. (Hidrofilik Lipofilik Balans (Denge)) Yüzey aktiviteye etki eden, böylece emülsiyonda stabiliteyi oluşturan emülgatörler genellikle amfifil maddelerdir. Bu maddeler hidrofil ve lipofil grup taşırlar. Hidrofil gruplar suda, lipofil gruplar yağda çözünürler. Bunların molekül içindeki denge oranları emülgatörlere özelliklerini verirler. İşte bu dengeye HLB denir. % 100 hidrofil karakterli bir emülgatörün HLB değerine "100" denir. Genellikle bu rakamı küçültmek için bu değerin beşte biri kullanılır. Dolayısıyla emülgatörün HLB değerleri 0-20 arasında değişir (Tablo 3). HLB değeri 10’dan küçük olanlar lipofilik (S/Y), büyük olanlar hidrofiliktir (Y/S). Bazı yüzey etkin maddelerin HLB değerlerine göre etkinlikleri aşağıdaki EK-5’te gösterilmiştir. Tablo 3: Emülgatörlerin HLB değerine göre gruplanması HLB Değeri Etkinlik En az En çok Köpük kırıcı 1,5 3 Su/yağ tipi emülgatör 3 6 Islatıcılar 7 9 Yağ/Su tipi emülgatör 8 13 Deterjanlar, temizleyiciler 13 15 Peptizanlar 15 18 33 HLB değerinin uygulanmasına ait örnek: Sıvı parafin (HLB 12)................................. 50 g Emülgatör..................................................... 5 g Span 80 (HLB 4,3) Tween 80 (HLB 15,0) Distile su........................................... k.m. 100 g Y/S tipi emülsiyon hazırlamak için gerekli emülgatör miktarını bulunuz. Span 80’in karışımdaki yüzde miktarına x, Tween 80’in karışımdaki yüzde miktarına 100 – x ise; 4,3. x 15 (100-x) + = 12 100 100 4,3. x – 15. x + 1500 = 1200 10,7. x = 300 x = % 28 Span 80 % 72 Tween 80 28 x 5 5 g emülgatör karışımı için = 1,4 g Span 80 100 72 x 5 = 3,6 g Tween 80 100 34 Çalışma No: 9 Preparat terkibi: a) Sıvı parafin (HLB 12)................................. 40 g Emülgatör..................................................... 5 g RENKLİ ŞİŞE KIRMIZI ,ÇALKALAYINIZ TAŞIYICI OLAR. Span 60 (HLB 4,7) KULLANILIR. Tween 80 (HLB 15) Distile su........................................... k.m. 100 g Y/S tipi emülsiyon hazırlamak için gerekli emülgatör miktarlarını bulunuz. b) % 20 Span 60 ve % 80 Tween 80 karışımının HLB değerini hesaplayınız. c) % 30 Span 60 ve % 70 Tween 80 karışımının HLB değerini hesaplayınız. d) % 40 Span 60 ve % 60 Tween 80 karışımının HLB değerini hesaplayınız. e) HLB değeri 12 olan bir emülgatör karışımındaki Span 60 ve Tween 80 yüzdelerini hesaplayınız. Çalışma No: 10 Preparat terkibi: Setil alkol (HLB 15)................................... 10 g Sıvı parafin (HLB 12)................................. 20 g Propilen glikol............................................ 10 g Emülgatör................................................... k.m. Metil paraben........................................... 0,07 g Propil paraben.......................................... 0,03 g Distile su........................................... k.m. 150 g 35  a) Bu emülsiyonun oluşması için gerekli HLB değerini hesaplayarak en uygun emülgatör karışımını saptayınız. b) Saptadığınız karışım ile % 0,5, % 1, % 3 ve % 5 oranlarında emülgatör içeren emülsiyonlar hazırlayınız. Hazırlanışı: Setil alkol, sıvı parafin ve propil paraben su banyosunda 75 °C’de homojen hale getirilir. Metil paraben, propilen glikol ve emülgatör karışımı suyun 1/3’ünde çözündürülür. Su banyosunda yağlı faz, aynı sıcaklıktaki sulu faz üzerine devamlı karıştırılarak eklenir. Suyun geri kalan kısmı da (75 °C) karıştırılarak eklenir. Ambalaj: Etiket: Kullanılış: Çalışma No: 11 Preparat terkibi: Zeytinyağı (HLB 10).................................. 30 g Setil alkol (HLB 15)..................................... 1 g Lanolin (HLB 2)........................................... 2 g Emülgatör..................................................... 5 g Tween 80 (HLB 15,0) Span 80 (HLB 4,3) Distile su........................................... k.m. 100 g Bu emülsiyondan 40 g hazırlayabilmek için gerekli emülgatör miktarlarını hesaplayınız. 36 Mikroemülsiyonlar Mikroemülsiyonlar, iç faz damlacıklarının çapı 10 ile 200 nm arasında olan küçük damlacık büyüklüğüne sahip, düşük viskoziteli, termodinamik olarak dayanıklı, kendiliğinden oluşan, transparan (saydam) ve izotropik dispers sistemlerdir. Bileşenlerin yeterli oranlarda karışmaları üzerine kendiliğinden (spontan) oluşmaktadır. Mikroemülsiyonlar yağ fazı, su fazı, sürfaktan ve kosürfaktandan oluşmaktadır. Çalışma No: 12 Benzokainli Mikroemülsiyon Preparat terkibi: Benzokain..................................................... 1 g Isopropil miristat................................... 20,64 g Span 20.................................................. 12,75 g Cremophor EL....................................... 24,65 g Etanol..................................................... 18,70 g Distile Su.......................................... k.m. 100 g Hazırlanışı: Etken madde yağ fazında çözündürülür. Üzerine yüzey etkin maddeler, alkol ilave edilir ve birbirleri içerisinde çözünene kadar karıştır. Distile su ilave edilir ve 5 dk karıştırılır. Ambalaj: Etiket: Kullanılış: 37 Emülsiyon tipinin tayin edilmesi (Emülsiyon kontrolleri) Ø Dilüsyon testi: Emülsiyondan bir damla alınarak suya damlatılır. Eğer emülsiyon su ile kolayca karışıyorsa Y/S tipi, karışmıyorsa S/Y tipi emülsiyondur. Ø Hidrofilik ortam kullanımı: Süzgeç kâğıdı veya cam üzerine damlatılan emülsiyon Y/S ise emülsiyon yayılacak; S/Y ise hiçbir yayılım olmayacaktır. Ø Isıtılmış metal spatül deneyi: Metal bir spatül ısıtılıp emülsiyona batırıldığında spatül ıslanıyorsa Y/S tipi, yağlanıyorsa S/Y tipi emülsiyondur. Ø Boya testi: Emülsiyondan bir damla lam üzerine konulur ve üzerine metilen mavisi veya Sudan III çözeltisi damlatılır. Mikroskop altında incelediğinde, S/Y tipi emülsiyon ise metilen mavisi ile beyaz zeminde mavi damlalar, Sudan III ile turuncu zeminde beyaz damlalar görülür. Y/S tipi emülsiyonda ise metilen mavisi ile mavi zeminde beyaz damlalar, Sudan III ile beyaz zeminde turuncu damlalar görülür. Şekil 10. Boya testi sonuçlarına göre emülsiyon tipleri Ø Elektriksel iletkenlik ölçümü: Sulu faz çoğunlukla elektrolit içerdiğinden dolayı emülsiyon tipinin belirlenmesinde kullanılabilir. Bu yöntemde dıştan bir elektrik kaynağı ile bağlanmış bir çift elektrolit emülsiyona daldırılır. Akım geçerse emülsiyonun dış fazı sudur. Noniyonik emülgatör içeren Y/S tipi emülsiyonlara uygulanmaz. 38  SABUNLAR Doymuş veya doymamış yağ asitlerinin alkali metallerle ve aminlerle verdiği tuzlardır. Çalışma No: 13 Potas Sabunu Preparat terkibi: Bezir yağı.................................................. 120 g Potasyum hidroksit..................................... 27 g Krezol........................................................ 200 g Alkol........................................................... 12 g Distile su..................................................... 41 g Hazırlanışı: Bezir yağı üzerine önce distile suda çözündürülmüş potasyum hidroksit ve sonra alkol ilave edilir. Sık sık karıştırılarak sabunlaşma sağlanır. En son krezol ilave edilir. 39  LİNİMENTLER Sıvı veya koyu kıvamlı, haricen, yaralı olmayan cilt üzerine ovularak uygulanan çözelti, emülsiyon veya süspansiyon tipi preparatlardır. Yaralı cilde uygulanmazlar. Yağ, alkol veya sabunların çözeltileri ya da emülsiyon şeklinde formüle edilebilirler. Çözelti tipi linimentlerde çözücü, alkol veya yağdır. Kafur ve metil salisilat linimentleri çözelti tipi linimentlere örnek olarak verilebilir. Emülsiyon tipi linimentlerde emülgatör olarak sabun kullanılır. Amonyak veya kireç suyunun yağa ilavesiyle sabun meydana gelir ve bu, sabun linimentinin oluşmasını sağlar. Kalamin linimenti de süspansiyon tipi linimente örnektir. Analjezik olarak kullanılanlar, sıcak pamuklu veya yünlü bir bez üzerine sürülerek cilde uygulanabilir ya da yumuşak bir fırça ile sürülebilir. Stimülan olanlar ise, deriye friksiyonla uygulanırlar. Çalışma No: 14 Kireç linimenti – Liniment oleo calcaire – Linimentum calcicum (Ph. Fr. 2007) Yanıklarda taze hazırlanarak kullanılır. Terkibi, Kireç Suyu 1k ve Zeytinyağı 1k’dan oluşmaktadır. Kullanılan zeytinyağının asitlik derecesi 1 olmalıdır. Emülgatör ise ortamda oluşan sabundur (Kalsiyum oleat). Ortama bir emülgatör ilave edilmez. Preparat terkibi: Zeytinyağı............................................... 15 mL Kireç suyu............................................... 15 mL Hazırlanışı: Şişe yöntemi ile hazırlanan bir emülsiyondur. Renksiz ve kuru bir şişeye hesaplı miktardaki yağ aktarılır, döndürerek şişenin iç yüzeyinin yağlanması sağlanır. Sonra üzerine süzülmüş kireç suyu ilave edilip şişenin ağzı kapatılarak iyice çalkalanır. Ambalaj: Etiket: Kullanılış: 40 Kireç suyu – Eau de chaux – Aqua calcariae (T.K. 1954) Preparat terkibi: Kalsiyum hidroksit..................................... 10 g Distile su..................................... k.m. 1000 mL Hazırlanışı: Kalsiyum hidroksiti distile su ile iyice çalkalanır ve durulmaya bırakılır. Üstte kalan berrak kısmı bulandırmadan aktarılır. Uygun şekilde etiketleyip şişeye konur. Kullanılacağı zaman süzülmeli ve berrak halde kullanılmalıdır. Ambalaj: Etiket: Kullanılış: Çalışma No: 15 Kafurlu amonyak liniment, Liniment ammoniacal camphree, Linimentum ammoniae camphoratum Preparat terkibi: Kafur............................................................. 5 g Zeytinyağı................................................... 55 g Hint yağı..................................................... 18 g Amonyak çözeltisi (% 10).......................... 22 g Tıbbi sabun................................................ 0,1 g Hazırlanışı: Zeytin yağı ve hint yağı karıştırılır. Üzerine sırasıyla havanda öğütülmüş kafur, amonyak çözeltisi ve tıbbi sabun eklenir ve çalkalanır. Oluşan amonyak sabunu emülgatör rol oynar. Ambalaj: Etiket: Kullanılış: 41 Çalışma No: 16 Kafur linimenti Preparat terkibi: KAFUR:HİGROSKOPİK,C CETVELİNDE ,SAAT CAMINDA TARTILIR, direkt alkol 96 lık Kafur........................................................ 0,45 g kullanılır. uçucu yağlar suda çözünmaz kafur alkolde Sabun......................................................... 0,8 g çözünür. kafur büyük partiküllü Alkol......................................................... 7 mL ince toz değil havanda öğütülmeli BERRAKLAŞMA: beyazlaşma şişeye konulur Esans...................................................... 0,1 mL Distile su....................................... k.m. 100 mL Hazırlanışı: Kafur ve esans alkolde çözündürülür. Sabun ilave edilir ve berraklaşıncaya kadar karıştırılır. Distile su ile 100 mL’ye tamamlanır. Ambalaj: Etiket: Kullanılış: 42  2. YARI KATI PREPARATLAR Yarı katı preparatlar kütanoz uygulamada etken madde içeren lokal veya sistemik etkili veya nemlendirme ve koruyucu etkilerinden dolayı kullanılırlar. Homojen görünüşlüdürler. Yarı katı preparatlar etken madde/maddelerin basit veya karışım halinde sıvağlarda çözündürüldüğü veya disperse edildiği preparatlardır. Kullanılan sıvağ/sıvağlar preparatın aktivitesini etkilemektedir. Losyon, krem ve jeller genellikle merhemlerden daha düşük viskozitededir. Buna karşılık patlar genellikle merhemlerden daha sert ve daha absorplayıcı özelliktedir. Merhem, krem ve patlar çoğunlukla deriye uygulandıkları gibi bazı durumlarda mukoz membranlara da uygulanabilir. Topikal merhemlerden başka oftalmik, rektal merhemler ve jeller, vajinal krem ve jeller de bulunmaktadır. Doğal veya sentetik bazlı sıvağlar kullanılanılabilir. Sıvağın yapısına gore preparat hidrofilik veya hidrofobik özellik gösterebilir. Antimikrobiyal koruyucular, antioksidanlar, stabilize ediciler, emülsifiye ediciler, penetrasyon arttırıcılar vb. içerebilirler. Yaralı deriye uygulanan yarı katı preparatlar steril olmalıdır. Genel olarak, yarı katı preparatlar merhemler, kremler, patlar ve jeller olarak sınıflandırılabilirler. Farklı bir sınıflandırma ise, Ø Şekilsiz olan ya da özel bir fiziksel şekli olmayanlar yarı katı preparatlar Merhemler Patlar Jeller Kremler Ø Şekilli olan yarı katı preparatlar Suppozituvarlar Vajinal suppozituvarlar 43  MERHEMLER (POMATLAR) Deri üzerine sürülmek üzere hazırlanmış, haricen kullanılan yarı-katı preparatlardır. Merhemlerde etken maddeyi taşıyan ortama sıvağ denir. Etken madde sıvağ içinde çözünmüş, emülsiyon veya süspansiyon şeklinde dağılmış halde bulunabilir. Kıvam bakımından merhemlere yakın olan ve mum içeren preparatlara sera, yüksek miktarda katı madde içerenlere ise pat adı verilir. Kremler, merhemlerden daha yumuşak kıvamlıdır. Jeller ise, sıvı görünümünde olup oldukça yumuşak preparatlardır. 4 farklı sıvağ tipi bulunmaktadır: 1. Hidrokarbon sıvağları (yağlı sıvağlar) 2. Absorpsiyon sıvağları 3. Su ile yıkanabilen sıvağlar (Emülsiyon sıvağları) 4. Suda çözünen sıvağlar Kullanılan sıvağlar aşağıdaki şekilde sınıflandırılabilir: Ø Hidrokarbon (yağlı) sıvağlar Su içermezler ve kolaylıkla su tutamazlar. Suda çözünemediklerinden, deri üzerinden kolaylıkla uzaklaştırılamazlar. Deri üzerinde örtücü bir tabaka teşkil ederler. Bu amaçla en çok vazelin kullanılır. Domuz yağı, balmumu, cetaceum (balık nefsi), karnauba mumu, hayvansal ve bitkisel kaynaklı trigliseritler, hidrojenlenmiş pamuk, yer fıstığı yağı, hint yağı ve silikonlar da bu grup sıvağlardandır. Bu tip sıvağlara koruyucu ve antioksidan ilavesi gerekli olabilmektedir. Vazelin (parafin) petrolden elde edilen; tatsız, kokusuz, yağlı bir sıvağdır. 38°C ile 60°C arasında erir. Genellikle haricen kullanılır. Tek başına kullanıldığında nemlendirici etkiye sahiptir. Vazelin pek çok etken madde ile geçimliliğe sahip bir sıvağdır. Genellikle susuz olduğu için sudan kaynaklanan stabilite sorunlarına sebep olmaz. Domuz yağı (Adeps Suillus, Axonge Lard) domuzun böbrek üstü bezlerinin etrafındaki yağlardan elde edilen az su tutma özelliğine sahip bir sıvağdır. Kolay bozulur. 44  Ø Absorpsiyon sıvağları Hidrofilik yapıda, su içermeyen veya sulu yapıda olup eklenen suyu absorbe edebilme yeteneğine sahip olan sıvağlardır. Eczacılıkta ve kozmetikte çok kullanılırlar. Deriyi yumuşatıcı (emolyan- emoflient) etkileri vardır. Genellikle S/Y emülsiyonu oluştururlar. Cilde uygulandığında yağsı bir his bırakırlar ve çıkarılmaları zordur. İki grupta incelenirler: Ø Anhidr olup su tutabilen sıvağlar Susuz lanolin: Koyun yününden elde edilen açık sarı renkte, merhem kıvamında, suda erimeyen ve ağırlığının iki katı kadar suyu kıvamını kaybetmeden tutabilen bir sıvağdır. Diğer sıvağlara su tutma yeteneğini artırmak için ilave edilebilir. Hidrofil vazelin: Lanolin kadar su tutabilen, ancak koku ve kıvam açısından daha uygun olan ve irritan olmayan bir merhem sıvağıdır. Ø S/Y tipinde emülsiyon oluşturabilen sıvağlar Bunlar kendileri S/Y tipinde emülsiyon halinde olup daha fazla suyu tutabilirler. Lanolin, Kold krem örnek olarak verilebilir. Ø Su ile yıkanabilen sıvağlar (Emülsiyon sıvağları) Y/S tipinde, genellikle krem olarak adlandırılan emülsiyonları oluşturan sıvağlardır. Ticari dermatolojik ürünlerin pek çoğu bu sıvağlar ile hazırlanırlar. Ciltten yıkama ile kolaylıkla uzaklaştırılabilirler. Formülasyonlarına antimikrobiyal koruyucular, dayanıklılığı artırıcı maddeler ve nemlendirici maddeler ilave edilebilir. Ø Suda çözünen sıvağlar Yağsız merhem sıvağları olarak da bilinen bu sıvağlar yapılarında su bulundurmazlar. Ancak suda çözünme veya su ile yıkanabilme özellikleri vardır. Deri üzerindeki örtücü etkileri S/Y tipi emülsiyon sıvağlarına göre daha azdır. Bu gruba en iyi örnek polietilen glikol merhemidir. Ayrıca kitre, pektin, aljinatlar, nişasta, karbomer, metil selüloz ve karboksimetil selüloz ile hazırlanan jeller de bu gruba dahildirler. 45  Merhemler iki yöntemle hazırlanmaktadır: Erime, Eritme (Fusion) Yöntemi: Yüksek erime derecesi olan mumlar, setil alkol, gliseril monostearat gibi maddelerle çalışılırken uygulanır. Formülde katı parafin, balmumu, balık nefsi, katı PEG (polietilen glikol) gibi sıvağlar var ise erime derecesi düşük sıvağdan başlanarak eritilir, homojen hale getirilir. Etken madde sıvağda çözündürülür veya süspande edilir. Etken madde sıvağ ile birleştirildikten sonra, kütle soğuyana kadar karıştırılarak merhem hazırlanır. Bu yöntemin faydası, sıvağı süzerek yabancı maddelerden kurtarabilmektir. Oda sıcaklığında karıştırma (Incorporation) yöntemi: Kullanılan sıvağlar genellikle yumuşak kıvamlı sıvağlardır. Etken maddeler toz edilir ve sıvağ ile iyice karıştırılır. Sıvı etken madde varsa, en son ilave edilir. Eğer toz madde miktarı fazla ise sıvağ eritilip toz madde ile iyice karıştırılır. Ayrıca merhemin pürtüklü olmaması için tozlar bazı maddelerle ezilerek inceltilebilirler, daha sonra sıvağla karıştırılır. Merhemler hazırlanırken aşağıdaki hususlar göz önünde bulundurulmalıdır: - Sıvağın cinsi ve özellikleri - Faz değişimleri (homojenite), faz - Etken maddenin ve sıvağın stabilitesi ayrışması - Merhemin reolojik özellikleri - Katı maddenin partikül büyüklüğü (kıvamı) ve dağılımı - Suyu veya diğer uçucu maddeleri - pH kaybedebilmesi - Yağ fazının okside olması Merhemlerde yapılan kontroller: - Etken madde miktar tayini - Sterilite kontrolü (göz - Homojenite merhemlerinde) - Sıvağ özelliklerinin incelenmesi - Partikül içeriği - Su içeriği - pH - Fiziksel kontrol - Etken maddenin in vitro çıkışının - Reolojik kontrol ve viskozite incelenmesi - Stabilite testleri - Mikrobiyolojik kontroller 46 Çalışma No: 17 Preparat terkibi: ana taşıyıcı formülasyondur.sıvağ olarak kullanılır.HEPSİ YAĞ BAZLI MADDELERDİR.BİR HİDROKARBON Çinko oksit.................................................. 15 g SIVAĞDIR. SUSUZ LANOLİN : YARI KATI SU TUTMA YETENEĞİNİ ARTTIRMAK İÇİN KONULUR. Basit merhem.............................................. 85 g KATI PARAFİN:BÜYÜK PARÇALI,KATI KALDE BULUNUR,ERİME SICAKLIKLAR ! Basit merhem – Unguentum simplex (T.F. 1974) SETOSTEARİL ALKOL:ODA SICAKLIĞINDA KATI BÜYÜK PARÇALI,TARTIM KAĞIDINDA Preparat terkibi: TARTILIR VAZELİN:YARI KATI KAPSÜLDE TARTILIR.saflaştırıldıkça beyaza Susuz lanolin................................................ 5 g döner SETOSTEARİL ALKOL:SETİL ALKOL VE Katı parafin................................................... 5 g STEARİL ALKOLÜN KARIŞIMIDIR. Setostearil alkol............................................ 5 g KÜÇÜK POMAT KUTUSU :20 g VE ALTI İÇİN Beyaz veya sarı vazelin.............................. 85 g BÜÜYK POMAT KUTUSU : 25 g VE ÜZERİ İÇİN Hazırlanışı: Basit merhemi oluşturan bütün maddeler kapsüle konulup su banyosunda ısıtılarak eritilir, daha sonra kapsülde karıştırılarak homojen hale getirilir. Diğer taraftan çinko oksit havanda ezilir. Üzerine hazırlanan basit merhem ilave edilir ve iyice karıştırılır. Soğumaya yakın pomat kutusuna boşaltılıp etiketlenir. Ambalaj: POMAT KUTUSU Etiket: Kullanılış: 47 Çalışma No: 18 Preparat terkibi: Salisilik asit............................................... 0,6 g Hidrofilik merhem...................................... 60 g Hidrofilik merhem – Hydrophilic ointment – Unguentum hydrophilicum (USP XX) Preparat terkibi: Kolesterol..................................................... 3 g Stearil alkol................................................... 3 g Beyaz balmumu............................................ 8 g Beyaz vazelin.............................................. 86 g Hazırlanışı: Kolesterol ve stearil alkol kapsüle konulup su banyosu üzerinde karıştırılarak eritilir. İkinci bir kapsülde ise beyaz balmumu ve beyaz vazelin eritilir. Bu eritilmiş kütle, kolesterol ve stearil alkol üzerine eklenir, karıştırılır. Hazırlanan hidrofilik merhem, havanda ezilen salisilik asit üzerine ilave edilir ve homojen oluncaya kadar karıştırılır. Ambalaj: Etiket: Kullanılış: 48 Çalışma No: 19 Hidrofilik merhem - Hydrophilic ointment - Unguentum hydrophilicum (USP XXIV) Preparat terkibi: Metil paraben........................................... 0,25 g Propil paraben.......................................... 0,15 g Sodyum lauril sülfat................................... 10 g Propilen glikol.......................................... 120 g Stearil alkol............................................... 250 g Beyaz vazelin............................................ 250 g Distile su................................................... 370 g Hazırlanışı: Su banyosu üzerinde yağlı fazı oluşturan maddeler (stearil alkol, beyaz vazelin, propil proben) 75°C’ye kadar ısıtılarak eritilir. Sulu fazı oluşturan maddeler (metil paraben, sodyum lauril sülfat, propilen glikol, su) su banyosu üzerinde ısıtarak çözündürülür. Sulu faz, yağlı fazın üzerine yavaş yavaş ve karıştırarak ilave edilir. Soğuyana kadar karıştırılır. Ambalaj: Etiket: Kullanılış: 49  rivanol sarı renkli toz boyar madde alkolde düşük çözünür ,suda iyi Çalışma No: 20 çözünür,antiseptik,rivan olün 2 farklı ilaç şekli vardır biri gargaradır. Rivanol merhemi vazelinin su tutma özelliği çok yok genelde lanolinle beraber sıvağ Preparat terkibi: olarak kullanılır. Lanolinin su tutma kapasitesi çok yüksektir.rivanol saat Rivanol......................................................... 1 g camında diğerleri porselen kapsülde tartılır.cam havan Susuz lanolin.............................................. 40 g kullanılır. Vazelin........................................................ 20 g Distile su..................................................... 39 g Hazırlanışı: Rivanol distile suyun yarısında disperse edilir ve havandaki susuz lanolinin üzerine azar azar eklenerek her seferinde iyice karıştırılır. Kalan su da aynı şekilde eklendikten sonra vazelin konularak iyice karıştırılır. Ambalaj: Etiket: Kullanılış: Çalışma No: 21 İhtiyol Merhemi – Pommade ichtyolee Preparat terkibi: İhtiyol........................................................ 100 g Lanolin...................................................... 100 g Beyaz vazelin............................................ 800 g Hazırlanışı: İhtiyol tartılır. Üzerine lanolin ve beyaz vazelin ilave edilir. Homojen karışım elde edilinceye kadar karıştırılır. Ambalaj: Etiket: Kullanılış: 50 Çalışma No: 22 Borik asit-Çinko oksit merhemi Preparat terkibi: Borik asit....................................................... 3 g Çinko oksit.................................................. 40 g Tatlı badem yağı......................................... 40 g Vazelin...................................................... 100 g Hazırlanışı: Vazel