Epistemologia PDF (Erizaintza)

ERIZAINTZAREN OINARRIAK EPISTEMOLOGIA  AURKIBIDEA SARRERA 3 I. OINARRIZKO FUNTZIOAK 3 II. ERIZAINTZAREN BILAKAERA 4 III. ERIZAINTZAREN ESPARRU KONTZEPTUALA 5 1: ERIZAINTZAK...

ERIZAINTZAREN OINARRIAK EPISTEMOLOGIA  AURKIBIDEA SARRERA 3 I. OINARRIZKO FUNTZIOAK 3 II. ERIZAINTZAREN BILAKAERA 4 III. ERIZAINTZAREN ESPARRU KONTZEPTUALA 5 1: ERIZAINTZAKO FIGURA GARRANTZITSUAK 11 I. FLORENCE NIGHTINGALE (1820-1910) 11 II. HILDEGARD PEPLAU (1909-1999) 15 III. VIRGINIA HENDERSON (1897-1996) 16 IV. ERNESTINE WIEDENBACH (1900-1998) 18 V. FAYE GLENN ABDELLAH (1919-2017) 19 VI. IDA JEAN ORLANDO (1926-2007) 21 VII. DOROTHY JOHNSON (1919-1999) 22 VIII. MARTHA ROGERS (1914-1994) 24 IX. DOROTHEA OREM (1914-2007) 25 X. IMOGENE M. KING (1923-2007) 27 XI. BETTY NEUMAN (1924-2022) 29 XII. CALLISTA ROY (1939-?) 30 XIII. JEAN WATSON (1940-?) 32 XIV. MARJORY GORDON (1931-2015) 33  SARRERA EPISTEMOLOGIA? Erizaintza zer den gaur egun ezagutzeko eta erizaintzaren funtsa zaintzaren diziplinazko lanbide gisa ulertzeko beharrezkoak diren oinarri geografiko, teoriko eta metodologikoak ikasi behar dira. ERIZAINEN NAZIOARTEKO KONTSEILUAREN (ICN) DEFINIZIOA: Erizaintzak adin guztietako pertsonak, familiak, taldeak eta komunitateak, gaixoak edo osasuntsuak, testuinguru guztietan ematen zaizkien zaintza autonomoak eta lankidetzakoak barne hartzen ditu, eta osasunaren sustapena, gaixotasunaren prebentzioa eta gaixoen, desgaitasuna duten eta hilzorian dauden pertsonen zaintza barne hartzen ditu. I. OINARRIZKO FUNTZIOAK Lanbide-antolamenduaren arloko legeriak funtsezko lau eginkizun esleitzen dizkigu gure lanbide-jardunaren zati gisa: II. ERIZAINTZAREN BILAKAERA OFIZIOA - Prestakuntza formalarik ez zegoen - Esperentzian oinarritua - Arautu gabea zegoen - Trebetasun eta praktika eraginkorren transmisioa - Frogatu gabeko ezagutza eta beti berdinak - Intuizioa Aro modernoan: emakume laikoak ospitaleetan sartzen dira, soldata eta ordutegiarekin. Prestakuntzarik ez. XIX. mendean. Kaiserwertheko diakonisiak (Alemanian): - 3 urteko prestakuntza - Europako eta Amerikako erizainen prestakuntzarako eredu - Irakaskuntza-ospitaleak - Prestakuntza ospitaleetako beharrak asetzera bideratua Gizarte industriala: osasun-arretaren garapen handia XIX. mendearen amaiera: Erizainen Lehen Elkarte Profesionala (Ingalaterra) 1899 Erizainen Nazioarteko Kontseilua (ICN) Lehen Mundu Gerra eta Espainiako Gerra Zibila erabakigarriak izan ziren prozesuan, hain garrantzitsua izan zen osasun-agintearen prozesuan, eta, ondorioz, ehunka emakume sartu ziren erizaintzan. Espainian: 1857ko Instrukzio Publikoaren Legea: Praktikante titulua lortzeko ezagutza praktikoak eta teorikoak zehazten ditu 1944an, Osasun Nazionalaren Oinarrien Legeak osasun-laguntzaileen hiru elkargo ezarri zituen hiru arlotan: erizainak, emaginak eta praktikanteak. Garai honetan, erizaina medikuaren laguntzaile izatera mugatzen da. 1953an erizain, praktikante eta emagin titulaziioak bateratu ziren Errege Dekretu baten bitartez, eta Osasun-Laguntzaile Tekniko bihurtu ziren (ATS) PROFESIOA Zaintzaren bidez pertsonen onespenera bideratutako praktika-eremu bat duen berariazko jarduera, kode etiko baten, legedi baten edo modu instituzionalean sistematizatu eta baliozkotatuako prestakuntza baten bidez arautzen dena Bere ariketa ordaindua da eta errekonozimendu soziala du DISZIPLINA AKADEMIKOA / TEORIAK GARATZEKO GARAIA XX. mendean erizaintzako figura garrantzitsuak sortu ziren, helburu hauekin: Erizaintzako praktikarako oinarri gisa ezagutza bat garatzea zainketen kalitatea hobetzeko eta praktika eusteko Erizaintzak aitorpena irabaztea Berezko kontzeptu-esparrua sortzea ikerketan, erizaintzako zientzia sortzeko. Espainian: 2128/77 Errege Dekretua (1977): Osasun Laguntzaile Teknikoen Eskolak Erizaintzako Unibertsitate Eskola gisa Unibertsitatean sartzea.  Erizaintzako diziplinak praktika profesionala babesten eta oinarritzen du, eta profesionalek zaintzan ondo jarduteko behar duten oinarri teoriko-metodologikoa ematen du. Erizaintzako praktika profesionalak pazientea ardatz duen metodo sistematiko bat eskatzen du, eta erizaintzako lan teorikoek pazientearen perspektibak deskribatzen dituzte. III. ERIZAINTZAREN ESPARRU KONTZEPTUALA Zer da Epistemologia? Ezagutza sortzeko edozein prozesu konplxuk (ikertzea, arazoak identifikatzea, teoriak, metodoak eta teknikak hartzea, etab) oinarri epistemologikoak behar ditu, jarduera zientifiko horri zentua eman eta berezitasuna emateko. Erizaintzako Epistemologiak erizaintzako diziplinaren testuinguruan ezagutza zientifikoaren izaerari eta ezaugarriei buruz hausnartzeaz arduratzen da. “Nondik gatozen” jakin behar dugu, non gauden eta nora goazen identifikatu ahal izateko. ERIZAINTZAKO EPISTEMOLOGIA Zergatik da garrantzitsua? Lanbideari nortasuna eta autonomia ematen dizkio Praktika profesional sendoa eta kalitatezkoa proiektatzea ➔ Erizaintzako ezagutzaren garapena gizakien izaerari, gizakiaren eta ingurunearen arteko harremanari eta arretari buruzko baieztapen filosofikoek gidatzen dute ➔ Erizaintza-zientzian nagusi den ezaugarria humanismoa da, arreta eta gizabanakoaren ongizatearen eta eskubideen susteapena bezalako balioak azpimarratuz ➔ Erizaintzako metaparadigmaren jatorriaren eta eraikuntzaren erantzulea da. ◆ Erizaintzako diziplinaren kontzeptu globalen multzo gisa definitzen da, eta haren ikuspegi unibertsala ematen du: pertsona (P), osasuna (S), ingurunea (E), zaintza (C) Zer da eredu/modelo bat? Erizaintzako errealitatearen irudikapen sinbolikoa eta kontzeptuala da, erizaintzako metaparadigmaren oinarrizko lau kontzeptuen artean (pertsona, zaintza, osasuna eta ingurunea) ezartzen den harremanaren arabera. Eredu kontzeptualak erizainen ekarpena edo izateko arrazoia eta herritarrei ematen dieten zerbitzuaren helburua argitzen ditu Eredu batek errealitatea modu idealean irudikatzen du eta abstraktua izatea du ezaugarri. Erizaitzaren ikuspegiak ematen dituzte: ezagutzaren hobekuntza, garapena eta aplikazioa gidatzen dutenak erizaintzat lanbide gisa dituen jardun-rol guztietan. Erizaintzako eredu guztiek hiru elementu komun jasoko dituzte egituran: Suposizioak: kontzeptuen oinarri teorikoa indartzeko erabiltzen diren premisak dira, eredu batetik bestera aldatzen dira premisa desberdinetatik abiatzen direlako. Adb. Ez dute “pertsona” kontzeptu bera. Balioak: lanbide bat indartzen duten sinesmenak dira, eta antzekoak izaten dira eredu guztietan Printzipioak: erizaintza-eredu bat ezartzen dutenak dira: 7 printzipio daude. Zazpi printzipioak: 1. Helburua: erizainen jardunarekin lortu nahi dena. Lanbidearen helburua. Zer lortu nahi dugu zainketekin? 2. Bezeroa: zainketen hartzailea / pazientea da 3. Erizainen rola: erizainak gizartean betetzen duen papera 4. Arazoaren jatorria: arazoen arrazoia, erizaintzako profesionalak esku har dezake 5. Jarduteko ikuspegia: jarduteko moduak markatzen duen orientazioari egiten dio erreferentzia 6. Jarduteko modua: erizainak nola jokatu pazientearen arazoaren aurrean 7. Ondorioak: egindako jardueretatik espero diren emaitzak Zer da teoria bat? Fenomeno bat azaltzen duten ideien, arauen, printzipioen eta ezagutzen multzo antolatua Funtzioak: Ezagutzaren laburpena Diziplinarentzat interesgarriak diren fenomenoen azalpena. Fenomenoak aurreikusteko eta kontrolatzeko bitartekoak aurreikustea Balio zientifikoa du: Ikerketaren bidez egiaztatu eta baliozkotu behar da. Teoriek oinarri sendoak eskaintzen dituzte esku-hartze espezifikoak egiteko moduari eta zergatiari begira, bai eta pazienteen jokabideak eta emaitzak iragartzeko ere. Erizaintzako trebetasuna ezagutzaren eta esperientzia klinikoaren emaitza da. Erizaintzaren ezagutzak praktika hobetzen du teoria eta ikerketa konektatzean. Teoria, ikerketa eta praktika etengabeko elkarrekintza-harreman batean elkartzen dira. Erizaintzako profesionalak aldagaien arteko erlazioa azaltzeko teoriak garatzen ditu, teoria ikerketaren bidez probatuz eta praktikan aplikatuz Norabide espezifikoa eman dezake praktika orientatzeko. TEORIA VS EREDUA Abstrakzio-maila: eredua abstraktua da eta teoria zietifikoagoa da Ereduak egitura esan nahi du, eta teoriak funtzionamendua Ezagutza zientifikoa egoera erreal jakin batean aplikatzeko, lehenik eta behin esperimentuan esku hartzen duten elementuak eta elementuen arteko interakzioak idatzi behar dira. Hau izango litzateke eredua. Zer da metaparadigma bat? Diziplina baten kontzeptu-esparru orokorra. Abstraktuagoa Diziplinaren ikuspegi unibertsala: Komunitate zientifiko batek partekatzen dituen kontzeptuen gorputza; kontzeptu orokor horiek elkarrekin erlazionatzen dira eta diziplina baten intereseko objektuaren ingurukoak dira Erizaintzaren erreferentzia esparrua: Diziplina bakoitzak metaparadigma bakarra du, eta hortik sortzen dira ereduak eta teoriak Eginkizuna: Disziplinaren azterketa-eremua identifikatzea Erizaintzako ezagutza honela saikatu eta egituratu handienetik txikienera: ERIZAINTZAKO METAPARADIGMA Erizainen jardueraren espezifikotasuna ezartzen du, baita erizainek beren lanean hartzen duten ikuspegia ere. Kontzeptuak berez ez dira nahikoak. Elemntuen arteko harremanak (erlazioak) ezagutu eta ezarri behar dira. Horrek elementu horiek partekatzen dituzten beste diziplina batzuekiko aldea markatuko du. Osagaiak: Pertsona: Zainketen hartzailea: Gizabanako Familia Komunitatea Osasuna: Osasun-maila altuenen eta gaixotasun terminalen artean dagoen ongizate-estatua Zainketak: Erizainek pertsonaren izenean edo haren arabera hasitako ekintzat, eta erizaintzako ekintzen helburuak edo emaitzait. Erizaintzako ekintzak → prozesu sistematikoa Erizainaren beraren ekintzak Zaintza=erizaintza Ingurunea: Pertsonari eragiten dioten egoera fisikoak, sozialak edo bestelakoak. Metapardigma vs Paradigma Ez da gauza bera Metaparadigma kontzeptuetan oinarritzen da (pertsona, zainketak, osasuna eta ingurunea) eta paradigma kontzeptu horien esanahia kontzeptualizatzeko eta interpretatzeko modu desberdinak dira. Hau da, ereduak eta teoriak sailkatzeko balioko duten arauen multzoa (egitura bat definitzen dute). ERIZAINTZAKO PRAKTIKAREN TEORIAREN GARRANTZIA Erizaintzako ezagutzaren helburua. haren praktika azaltzea, medikuntzaren, psikologiaren eta beste osasun-diziplina batzuen praktikatik desberdintzea eta bereiztea Teoriak erizaintzako ezagutza sortzen du praktikan erabiltzeko, eta horrela Ebidentzian Oinarritutako Erizaintza babesten du Teoria praktikarekin integratzeak zaintza koordinatuak ekartzen ditu eta, beraz, erizaintzaren oinarria da. Profesionalek teoria erabiltzen dute erizaintzako arreta prozesua erabiltzeko norabidea emateko (erizaintzako profesionalek baloratu behar dute horretan, nola zehaztu pazientearen beharrak, nola planifikatu arreta, nola hautatu banakako erizaintzako esku-hartzeak eta nola ebaluatu pazientearen emaitzak) Erizaintzako ereduen eta teorien sailkapena Sailkapena Egilea Joeren arabera Paul Beck Ekologista, existentzialista, kosmikoa eta soziologikoa Marriner Humanista, pertsonen arteko harremanak, sistemak eta energia-eremuak Kategoriak Marriner eta Raile Filosofiak, erizaintzako ereduak, erizaintzako teoriak, erizaintzako bitarteko teoriak. Paradigmak Kerouac Kategorizazioa, integrazioa, eraldaketa Eskolaka Beharrak Interakzioa Efektu desiragarriak Osasunaren sustapena Gizaki unitarioa Caring PARADIGMEN ARABERAKO SAILKAPENA (Kérouc) Kerouacek ereduak eta teoriak aztertzen ditu, komunean dituzten sinesmenak, balioak, printzipioak, legeak eta metodologiak identifikatuz, eta hirutan sailkatzen ditiu. a) Kategorizazioa: 1850-1950 Pazientearen rola pasiboa Positibismoa (benetako ezagutza bakarra zientifikoa da) Bi fase: osasun publikorako orientazioa (Florence Nightingale) eta gaixotasunerako orientazioa bigarren fase batean. Osasuna gaixotasun eza da. b) Integrazioa: 1950-1975 Positibismoa Gizabanakoa bere ingurunean kontuan hartzen da Pertsonarengana bideratzen da, ez baita subjektu pasiboa. Elkarri lotutako izakia da: izaki bio-psiko-soziokultural-espirituala Erizaintza-diziplina eta diziplina medikoa bereizten dira, eta zainketa-metodologia bat (EAP) hasten da c) Eraldaketa: 1975-gaur egun Mundura irekitzea. Kulturari, ekonomiari eta politikari mugak irekitzen zaizkie. Erizainek pazienteekin lan egiten dute berdintasunarekin lotuta Pertsonek laguntzen dute zaintzen. Zainketen indibidualizazioa ESKOLEN ARABERAKO SAILKAPENA a) Beharren eskola Erizaintza lanbide gisa deskribatu zuten lehenengoak izan ziren Besteak beste, Maslowren beharren ereduaren eragina. Beharrak hierarkia fisiologikoekin eta segurtasunekoekin identifikatzen dira, eta, gero, premia konplexuagotzat hartzen dira, hala nola pertenentziakoak, afektuzkoak edo autoestimuzkoak Gaixotasuna eta osasun-arazoak pertsonari zuzenduta b) Interakzio eskola 50-60eko hamarkada (Gerra Hotzaren ondoren, Kubako iraultza, DNAren egituraren lehen deskribapena) Psikoanalisiaren eragina Eskola garatu zutenek fenomenologiaren eta interakzionismoaren eragina izan Erizainaren eta pazientearen arteko lotura zentratzen dira Zaintza, funtsean, ekintza humanitarioa da, eta ez mekanikoa (erizaina, pertsona bezala, pazientearekin, pertsona ere, lotzen da) Gaixotasuna pertson haztea ahalbidetu dezakeen giza esperientziatzat hartu c) Efektu desiragarrien eskola Eskola honen ustez, erizainen helburua oreka edo egonkortasuna berrezartzea edo energia zaintzea. Egokitzapenaren eta garapenaren teorietan eta sistemen teoria orokorrean oinarritu. Adibidea: C. Roy-ren ereduak lau egokitze-moduetako bakoitzean (fisiologikoan, autoirudi-moduan, rolen araberako funtzio-moduan eta interdependentzia-moduan) pertsonaren egokitzapena sustatzean oinarritzen du zainketen helburua, osasunean, bizi-kalitatean eta heriotza duinean laguntzeko d) Osasunaren sustapenaren eskola Eskola honetako zainketen ikuspuntua bere osasun-esperientzitetatik ikasten duen familiara zabaltzen da Erizaintzako zainketen lehen helburua osasuna sustatzea da, familiaren eta haren kideen osasuna mantenduz, sustaz eta garatuz, ikasteko prozesuak aktibatuz Erizainak rol bideratzailea betetzen du, pazienteak zaintzen ikasteko estimulatzailea e) Gizaki unitarioaren eskola Zaintzan, erizainak eta pertsonak elkarrekin jarduten dute, adostasunez. Eskola hau gizakiaren ikuskera humanista eta fenomenologikoetan oinarritzen da, eta erizainak bertan parte hartzea sustatzen du. Gizakiak mundura eta eraldaketaren paradigmara daraman testuinguruan kokatzen da. f) Caring eskola Zaintza giza-zaintzan eta zaintza transpertsonalean oinarritu; gorputzaren eta espirituaren arteko harmonia lortzea du helburu. Erizainen helburua pertsonari bere arimaren, gorputzaren eta espirituaren arteko harmonia-mailarik altuena lortzen laguntzea da. Erizainak beste pertsonak bizi duena hautematen eta sentitzen du, eta bere sentimenduak azaleratzeko moduan erantzuten dio horri. Espiritualtasuna eta kultura zainketa-planetan integratu. Mundura zabaltzeko edo eraldatzeko paradigman kokatu.  1: ERIZAINTZAKO FIGURA GARRANTZITSUAK I. FLORENCE NIGHTINGALE (1820-1910) - Erizaintzaren zeregina medikuntzaz bestelako eginkizun gisa Nightingale-rekin hasi - Erizaintza modernoaren sortzailea - Erizaintzako lehen eredu kontzeptualaren sortzailea BIZITZA 1820ko maiatzaren 12an jaio zen Florentzian (Italia), gurasoak Europan zehar bidaiatzen ari ziren bitartean Familia aristokratiko ingelesa, garai hartarako hezkuntza irekia eman ziona, matematika, hizkuntza, erlijio eta filosofiako eskolak jaso zituen (ondorengo lanean eragina izan zuten ikasgaiaik) 1851 erizain prestakuntza 31 urterekin: 3 hilabete ospitale bat zuen Alemaniako komunitate erlijioso batean Ingalaterrara itzuli ondoren, ospitaleak, erreformatorioak eta karitatezko erakundeak aztertzeko kontratatu zuten 1853an, bere prestakuntzaren bi urteren ondoren, Londreseko Hospital for Invalid Gentlewomen superintendentea bihurtu zen. LANPARAKO DAMA Krimeako Gerran zehar Turkian (1853): bere misioa erizainei arreta ematea izan zen, inguruko arazoak konpondu behar izan zituen, higiene eta zikinkeria falta adibidez, (pixontzi kopuru txikia, edateko ura ez, kutsatutako oheko arropa). Soldaduek gerrako zauriei aurre egin behar zieten infekzioekin eta beste gaixotasun oportunista batzuekin (heriotza-tasa handia) Gerra amaitu zenean ohorez hartu zuten Egindako lana aitortzeko, erizaintzako eskolak sortzeko dirua eman zitzaion 1857an elbarri geratu zen, eta 1859an horrek bultzatu zuen “Erizaintzari buruzko oharrak” (Notes on Nursing) liburua idazteko 1910eko abuztuaren 13an hil zen, bere atzean erizaintzako lan oso garrantzitsua utzita. ERIZAINTZARI BURUZKO OHARRAK. ZER DEN ETA ZER EZ DEN (1859) Erizaintza-lanari buruz duen ikuspegia azaldu, eta, aldi berean, bere mistizismo sakona eta bere garaian gaixoen zaintzako prestakuntza-baldintza eskasak adierazten ditu. Honela dio erizain britainiarrak: “Naturak sortu duen, eta guk gaixotasun deitzen diogun, prozesu konpontzailea oztopatu egin da ezagutza edo arreta faltaren batengatik, eta orduan hasten da mina, sufrimendua edo errekuperazio-prozesu osoa etetea. Paziente batek hotza edo sukarra badu, zorabiatuta badago edo eskara bat badu, errua, oro har, ez da gaixotasuna, erizaintzarena baizik. Nik erizaintza hitza erabiltzen dut hoberik ezean. Medikamendu administrazioak edo kataplasma aplikatzea baino zerbait gehiago esan nahi du. Baina esanaiak, airearen, argiaren, beroaren, garbitasunaren, lasaitasunaren erabilera onartua eta dieta hautatzea eta ematea da, pazientearen energia-gasturik txikienarekin.”  “Askotan esan eta idatzi izan da emakume ororengan erizain on bat dagoela. Nik uste dut, ordea, erizaintzako benetako elementuak ia ezezagunak direla. Honekin ez dut esan nahi erizaina arduraduna denik beti. Osasun sistema txarra, arkitektura txarra eta administrazio txar batek, askotan, ezinezkoa egiten dute zaintzea. Baina erizaintzaren “arteak” hori guztia izan behar du kontuan, eta posible egin behar du nik erizaintzaz ulertzen dudana. Badirudi erizaintzaren artea, orain egiten den bezala, Jainkoak eragin duen gaixotasuna desegiten duela, hau da, prozesu konpontzailea.” DATU ENPIRIKOEN ERABILERA a) Nola bete zuen misioa? Inguruko arazoak konpondu zituen: higiene falta eta zikinkeria 5000 zauritu baino gehiago artatu zituen. Ikusi zuen 10.000 soldaduko 1.023 soldadu hiltzen zirela gaixotasun infekziosoengatik. Agintariei gaixoak oso baldintza higieniko txarretan zeudela salatu zien Gaixoak egunez eta gauen zaintzen zituen: Lanparadun dama Hilkortasuna %40tik %2ra jaitsi zen hilabete batzuetan b) Arrosaren diagrama Estatistika: datuak bildu zituen, Erresuma Batuko Gobernua ospitaleetako higiene-erreformen beharraz konbentzitzeko. Area polarreko diagrama sortu zuen, Victoria erreginari bidali ziona (armada ingelesaren heriotza-kausak) Zirkuluaren erditik neurtutako sekzio urdinek, eremuz eremu gaixotasun zimotikoek (infekziosoak) eragindako heriotzak irudikatzen dituzte, prebenigarriak zein aringarriak Zentrotik neurtutako sekzio gorriek zaurien ondoriozko heriotzak irudikatzen dituzte Zentrotik neurtutako sekzio beltzek beste arrazoi batzuengatik heriotzak irudikatzen dituzte Royal Statistical Societyko kide izendatu zuten lehen emakumea izan zen, eta American Statistical Association elkarteko kide ere izan zen. Florence Nightingale-k metodo zientifikoa erabili zuen osasuna eta antolamendu sanitarioa beste era batera pentsa zitezkeela frogatzeko, berak zioen bezala, pazientea baldintza onenetan jarriz naturak onginahiz joka zezan, eta horretarako ingurune osasungarri bat bilatu behar zen. Florencek erizaintzako pentsamendua erabiltzen irakatsi zigun guztioi. Florence Nightingale lehen erizain ikertzailetzat hartu behar dugu. Londreseko St Thomas Ospitalean bere eskola sortu eta bi hamarkada geroago, bere irudi eta antzerako erizain eskolak eraiki ziren, kontinente guztietan Nightingale izan zen Merituaren Ordena jaso zuen lehen emakumea, 1907an, Britania Handiko kondekorazio zibil gorena.  ERIZAINTZAKO HEZKUNTZARI EGINDAKO EKARPENA Behaketak pazientea nola dagoen adierazten du, hausnarketak zer egin behar den adierazten du, trebetasun praktikoak nola egin behar den adierazten du. Prestakuntza eta esperientzia beharrezkoak dira nola behatu eta zer behatu, nola pentsatu eta zer pentsatu jakiteko. INGURUNEAREN TEORIA a) Enuntziatu teorikoak Gaixotasuna prozesu konpontzailea da. Naturak pozoitze eta ahultasun prozesu bat konpontzeko egiten duen ahalegina da, edo organismoak pertsonaren baldintzen aurka egiten duen erreakzioa Zaintza gizakiarentzako zerbitzu bat da, erizainak bere gain hartzen duena eta egiten duena, eta pazientea ahalik eta baldintza onenetan jartzen du, naturak berarengan eragia izan dezan. Erizainak heziketa formala izan beharko du, eta sen ona/zentzu komun ona erabiltzeaz gain, iraunkortasuna, behaketa eta trebetasuna erabili beharko ditu. b) Premisa nagusiak 1. Aire garbia 2. Argia 3. Higienea 4. Hondakin urak botatzea 5. Edateko ura Inguruan, zentratu zen, aireztapen, berotasun, argi, dieta, garbiketa eta zareta deskribatuz Ingurune osasungarri bateko 5 elementu: 1. Aire garbia: pazienteak aireztapen egokia izan behar du (arnasten duen airea kanpoko airea bezain garbia izatea, hotzeria eragin gabe). Erizainak trebatzen zituen pazientearei beroa emateko su batekin, aireztapena leihoak irekiz, etab. 2. Argia: argiztapenaren kontzeptua garrantzitsua da berarentzat. Eguzkiaren argia pazienteen behar espezifiko bat zela jakin zuen. 3. Higienea: ingurune zikin bat materia organikoak eragindako infekzio-iturri bat zen 4. Hondakin-urak botatzea: gorputzaren iraizkinak eta hondakin-urak behar bezala manipulatu eta bota behar ziren, ingurunea ez kutsatzeko. 5. Edateko ura: ekialdea mugatua zen ingurune batean gaixoak edateko ura eskuratzeaz arduratu zen a. Lasaitasuna: erizainari lasaitasunaren beharra ebaluatzeko eta esku hartzeko eskatu zitzaion, behar izanez gero mantentzeko. Zarata saihestu behar zen. Erizainak pazienteak nahas zezakeen berririk jasotzea saihestu egin behar zuen. b. Dieta: Erizainei janari-orduak irakatsi zien eta horrek pazientearengan duen eragina balioesten OINARRI TEORIKOA Gaixotasuna prozesu konpontzailea zela. Gaixotasuna naturak intoxikazio edo indargabetze prozesu bat konpontzeko egiten zuen ahalegina, edo pertsona zegoen baldintzatzen aurkako erreakzioa (Garai horretan, gaixotasunaren kontzeptua zigorra zela uste) Erizainek pazienteen eta ingurunearen behatzaile bikainak izan behar zuten, eta hori etengabeko jarduera izan behar zen prestakuntza ona zuen erizain batentzat. Germenen teoria ez onartzeagatik kritikatu. Germen patologikoek infekzio saihestezina eragin.  Nightingalek ez zuen esplizituko hitz egin erizainen zaintza-jokabideei buruz, baina Krimean egiten duten jardunaren adibideak beraz azaltzen ditu zaintza-jokabideak (pazienteak gauez zaintzea, haiekin esertzea heriotzaren prozesuan zehar, haien aldeko gutunak idaztea, irakurtzeko aukera ematea…) Nightingalek lanbide etiko gisa definitu zuen erizaintza, eta diziplina horretan integratutako praktika etikoak PREMISA NAGUSIAK - METAPARADIGMA a) ERIZAINTZA / ZAINKETAK Prestatutako erizainek printzipio zientifiko gehigarriak ikasi behar zituzten beren lanak aplikatzeko, eta trebeagoak izan behar zuten pazienteen osasun-egoera behatzeko eta horren berri emateko, pazienteak sendatzen ziren bitartean zainketak eskaintzen zizkioten heinean. b) PERTSONA Nightingalek pertsona paziente gisa aipatzen zuen. Ahal den guztietan, pazientearen autozaintza sustatzen du. c) OSASUNA Nightingalek honela definitu zuen osasuna: ondo sentitzearen sentsazioa eta bizitzeko ahalmenak ahalik eta gehien erabiltzeko gaitasuna Gaixotasunaren prebentzioaren bidez osasuna mantentzea pentsatzen zuen, ingurunearen kontrolaren eta gizarte-erantzukizunaren bidez. Haren deskribapenak osasunaren sustapenaren eta osasunaren erizaintza bere kontzepturik modernoenera eraman zuten. d) INGURUNEA Nightingale inguruaren kontzeptua azpimarratzen du eta erizaintzak, naturari lagundu behar dio gaixoa sendatzen. Erizainentzako aholkua ingurune terapeutiko bat sortzea eta mantentzea zen, pazientearen erosotasuna eta errekuperazioa hobetzeko. II. HILDEGARD PEPLAU (1909-1999) BIZITZA Erizain estatubatuarra (1909-1999) Florence Nightingale-tik argitaratutako lehen teorikoa izan Pennsylvaniako Erizaintza Eskolan graduatu zen eta ondoren Psikologian lizentziatu zen II. Mundu Gerra: Armadako Erizainen Gorputzean zerbitzatu zuen: Han zegoen Estatu Batuetako Psikiatria Militarreko Eskolan ○ Psikiatriako Britaniar eta estatubatuar figura nabarmenekin lan egin zuen ○ Gerraren ondoren, Peplauk AEBetako osasun mentaleko sistema birmoldatzeko haiekin lan egin zuen → 1946ko Osasun Mentaleko Lege Nazionala onespenaren bidez Columbiako Unibertsitatean Psikiatriko master eta doktoretza tituluak lortu 1950ean, Columbiako unibertsitatean, erizaintza psikiatrikoko ikasleentzako lehen klaseak eman zituen Graduondoko Erizaintza psikiatrikoko espezialitate klinikoko lehen programa sortu ○ Erizaintza psikiatrikoko amatzat hartu Amerikako Erizainen Elkarteko (ANA) presidentea izan ○ 1980. urtean, ANAren erizaintzaren definizioan funtsezko zeregina izan: “Erizaintza osasun-arazo erreal eta potentzialei emandako giza erantzunen diagnostikoa eta tratamendua da” PERTSONEN ARTEKO HARREMANEN TEORIA Bere teoria honetan zentratzea da: ○ Erizaintzako profesionalaren, pazientearen eta pazientearen familiaren arteko pertsonen arteko harremanak. ○ Erizaintzako paziente-profesional konexioaren garapenean. “Pertsonen arteko erlazioak erizaintzan” (1952) liburuan erizainaren eta pazientearen arteko harremanak pertsonen arteko prozesu terapeutiko gisa duen garrantzia deskribatu Peplauren ustez, erizainak pazienteari antsietatea murrizten laguntzen dio, harreman terapeutiko errespetuzkoa, enpatikoa eta ez-kritikoa garatuz. Erizaintzako profesionalen eta pazienteen arteko harremanei buruz egiten duen lana oso ezaguna a nazioartean, eta erizaintzako praktikan eta ikerketan erabiltzen da gaur egun Erizainaren eta pazientearen arteko harremanaren 4 aro identifikatu zituen: 1. Norabidearen aroa Zer fasetan ezagutzen eta ezartzen duten arreta erizainak eta pazienteak. Pazientearengan jarriko da arreta Ezarritako harremanak profesionala izan behar du, ez soziala Profesionalarekin konfiantza ezartzen hasi eta pazientea bere eta erizaiaren funtzioa ulertzea da helburua 2. Identifikazio aroa: Erizainaren eta pazientearen arteko harremanean, pazientea lan egiteko arazoak eta xedeak identifikatzen hasten da 3. Esplotazioa aroa (lan-fasea): Erizainak eta paztienteak pazientearen potentzial handiena lortzeko eta helburuak betetzeko lan egin 4. Erabaki aroa: Pazientearen helburuak bete egin dira eta profesionalarekiko harreman itxi Erizainaren 6 rol/funtzio proposatu eta deskribatu zituen: 1. Funtzio ezezaguna: Erizainak ezezagun bati ematen zaizkion errespetuzko eta interes positiboko kortesiak eskainiko dizkio bezeroari. Bezeroa den bezala onartuko du eta, begi bistako beste ezer ez bada, arlo emozionalean gai dela joko du 2. Baliabide-emailearen funtzioa: Erizainak erantzun zehatzak eman behar gaixoari, pertsona zein den kontuan izanda, haren egoera eta konstruktiboa ulertuz, tratamenduak argituz, eta ikasteko ebazpen egokiak bilatuz. 3. Erakusle funtzioa: Funtzio hau bi arlotan bereizi: alde batetik, bezeroari behar duen informazioa eskaini; eta, bestetik, esperientzia erabili (bezeroak duen esperientziarekin ikasketak aurkitu eta irakatsi). 4. Aitzindaritza funtzioa: Liderazgo demokratikoak, plangintzak egiterakoan, gaixoari taldeko kide aktibo izaten utzi. Erizainak bezeroari lagundu, baina bezeroak ere parte hartu prozesu horretan 5. Ordezko funtzioa: Askotan, gaixoak erizaina beste norbaitez ordezu. Erizainaren funtzioa, orduan, berdintasunak eta desberdintasunak azalaraztea izango da, batez ere, bakoitzaren dependentzia, intependentzia eta interdependentzia paperak ondo identifikatu ahal izzateko 6. Kontseilari funtzioa: Erizainak osasunarekiko mehatxuak identifikatzen lagunduko dio bezeroari, eta bien artean arreman profesionala erabiliko du ikasketak errazeko. a) PERTSONA Oreka ezegonkorrean bizi den gizaki biziduna b) OSASUNA Gizakiaren pertsonalitatean eta sormenean, aurrerako mugimendua eragiten duen hitz sinbolikoa c) ZAINKETAK Pertsonen arteko prozesu terapeutika. Helburua: erizainaren esku-hartzeen ondoren, pazientearen pertsonalitatea garatu eta indartu  d) INGURUNEA Organismotik kanpo eta kulturaren baitan dauden indarrak III. VIRGINIA HENDERSON (1897-1996) BIZITZA Kanasen jaiotako erizaina, AEB (1897-1996) Columbiako Unibertsitateko irakaslea Yale Unibertsitateko erizaintzako ikerketa-taldeko kide izan, eta lankidetza baliotsua eskaini Erizaintzaren-praktika praktika-medikoarekiko independentea zela uste Liburuak: “Erizaintzako zainketen oinarrizko printzipioak” (Basic Principles of Nursing Care); “Erizaintzaren izaera” Pazientea bere independentzia eta osotasuna lortzeko laguntza behar duen gizabanakotzat hartu OINARRIZKO 14 BEHARREN EREDUA 1961ean, Erizainen Nazioarteko Kontseiluak erizaintzaren definizioa argitaratu. Gaur egun erabili. Erizainaren berezko funtzioa da pertsona osasuntsuari edo gaixoari osasuna hobetzen edo lortzen (edo heriotza on batean) laguntza eskaintzea. Laguntza beharrak asetzeko emango da, betiere jakinez ekintza horiek norberak egingo lituzkeela indarra, borondatea edo behar duen jakinduria izango balitu. Hori dena, lehenbailen independentzia lortu ahal izateko. Hendersonek erizaintza nabarmendu, eta gizabanakoak ase behar dituen oinarrizko 14 giza premiak proposatu Erizaintzako arreta premia horietan oinarritu Bere eredua, Dorotea E. Orem-enarekin batera, ezagunenak eta landuenak Espainian. Laguntza-zentro askotan, zaintza-prozesuari ekiteko datuak biltzeko dokumentuak Hendersonen ereduaren arabera antolatu. KONTZEPTUAK: Bizi-premia: gizakiarentzat bizirik irauteko edo ongizatea ziurtatzeko funtsezkoa den guztia. Hendersonen ustez, beharrak bete beharreko baldintzak dira pertsonak bere osotasunari eusteko eta bere hazkundea eta garapena sustatzeko Independentzia kontzeptua: Pertsonak bere oinarrizko premiak betetzeko duen garapen-maila optimoa da, adinaren, generoaren edo une horretan pertsona dagoen garpen-etaparen arabera. Mendekotasun kontzeptua: Pertsonak bere oinarrizko beharrak asetzeko duen ahalmena ez dago behar bezain garatua; indar fisikorik, borondaterik edo beharrezko ezagutzarik ez duelako. 1. Arnasa hartzeko beharra. 2. Jan eta edateko beharra. 3. Iraizteko beharra. 4. Mugitzeko eta jarrera egokia mantentzeko beharra. 5. Lo eta atseden hartzeko beharra. 6. Janzteko eta eranzteko beharra. 7. Gorputzaren tenperatura egokia mantentzeko beharra. 8. Garbitasuna eta txukuntasun pertsonala mantentzeko beharra. 9. Arriskuak galarazteko beharra. 10. Komunikatzeko beharra. 11. Sinesmen eta balioekin adostasuna izateko beharra. 12. Okupazioren bidez, norbera gauzatzeko beharra. 13. Dibertitzearen beharra. 14. Ikasteko beharra.  Zaintza-prozesuan, erizainak harreman bat ezartzen du pazientearekin. Hendersonek erizainaren eta pazientearen arteko 3 harreman maila identifikatu zituen: Ordezkapen-maila: erizainak guztiz ordezten du pazientea, indar fisikorik, borondaterik edo pazientearen ezagutzarik ez duelako. Aldi baterakoa izango da pertsona osatzen bada, eta iraunkorra, osatzen ez bada. Laguntza-maila: erizainak laguntzaile gisa jarduten du pazientearentzat. Pazienteak egin ezin dituen ekintzak bakarrik egiten ditu (laguntza partziala da, ez ditu guztiz ordezkatzen pazienteak bere kabuz egin ditzakeen jarduerak) Bidelaguntza-maila: pazientearen ondoan egoten da, aholkularitza-lanak egiten ditu eta bere independentzia sustatzen du. Pazienteari laguntzen dio, gainbegiratu eta hezi egiten du, baina ez du ordezten bere zainketetan. METAPARADIGMA a) PERTSONA Osagai biologikoek, psikologikoek, sozialek eta espiritualek osatzen dute, eta orekan mantentzen saiatzen dira. Osagai horiek zatiezinak dira eta pertsona izaki integral bihurtzen dute. Hendersonentzat, pertsonak bere familiarekin unitate bat osatzen du. b) OSASUNA Pertsonaren independentziari dagokionez definitzen du, oinarrizko 14 premiak beteta daudenean. c) ZAINKETAK Pertsonaren autonomia-defizitak betetzera bideratuta dago. Helburua: independentzia Eginkizunak: laguntzailea/ordezkoa d) INGURUNEA Pertsonarengan eragin positiboa edo negatiboa duten kanpo-faktoreak. Ingurunea dinamikoa IV. ERNESTINE WIEDENBACH (1900-1998) BIZITZA Hanburgoko familia aberats batean jaio. Gaxorik amona zaintzen hasi erizaintzarekiko interesa eta 1922an sartu zen erizaintza-eskolan. Manifestazio batzuetan parte hartu eta kanporatu zuten, ikasketak beste unibertsitate batean amaitu. Pearl Harborreko erasoaren ondoren, rol aktiboagoa hartu Bigarren Mundu Gerran jardun zuten beste erizain batzuk formatuz (berak ezin izan zuen joan bihotzeko gaitz batengatik). 45 urterekin emagin ikasketak hasi. Urte batzuk geroago, jaioberrien graduondoko zuzendari bihurtu Yaleko Unibertsitateko erizaintza-arloan. Bere libururik ospetsuena “Clinical Nursing: a helping art”. Laguntzeko artea/zaintzeko artea. 1964. ZAINTZAREN ARTEAREN TEORIA "Nire tesia erizaintzako artea ez dela ekintza arrazionalez edo erreakzionarioz osatzen, nahita egindako ekintzaz baizik da." Bere zainketak pazientearekiko harreman oso pertsonalean oinarritzen zituen: "Pertsonak desberdinak izan daitezke erizaintzaren kontzeptuari dagokionez, baina gutxi egongo lirateke ados erizaintza norbait oso amatasunez haztea edo zaintzea dela esatean". Bere teoria pazienteak ezagutzeko moduan oinarritu zen.  Laguntzea da kezkarik handiena. Erizaintzako laguntza: beste pertsona batzuek ohiko funtzionamenduan eragina izan dezakeen edozein arazo gainditzeko aukera ematen zuten lanak. Erizaintzaren helburua erosotasuna ematea zen. Pazienteek ez zuten erizainak izan behar, osasun-gairen baten inguruan hezteko beharra duen edozein pertsona izan daiteke hartzailea. Wiedenbachen teoria 3 faktoretan oinarritzen zen. 1. Helburu nagusia: erizainak bere ahaleginak zein helburutara bideratzen dituen. 2. Errezeta edo preskripzioa: helburu nagusira iristeko zainketa-plana. 3. Errealitateak: egoera konplexu batean gertatzen diren eta helburu nagusian eragina duten faktore fisikoak, psikikoak, emozionalak eta espiritualak dira. Erizainak helburu nagusiaren arabera agintzen du, eta ekintzak egungo errealitateak kontuan hartuta erreakzionatzen ditu. Erizaintza klinikorako 4 elementu nagusi daude: 1. Filosofia: bizitzari buruzko jarrera eta sinesmena, eta errealitateak bere baitan eragiten duen forma. Lotutako osagaiak: duintasunarekiko errespetua, autonomiaren balioa, gizaki bakoitzaren indibidualtasuna 2. Helburua: helburu orokorra 3. Praktika: gaixotasunaren ekintzetan islatua: behar den laguntza identifikatzea, laguntza hori ematea eta behar den laguntza baliozkotzea 4. Erizaintzaren artea: erizainek pazienteen beharrei eta kezkei buruz duten ulermena, haien garapenaren helburuak eta gaitasuna hobetzeko ekintzak barne hartu Erizainek honako hauen bidez identifikatu behar dituzte beharrak: 1. Ongizatearekin bateragarriak edo bateraezinak diren portaerak behatzea 2. Jokabidearen esanahia aztertzea 3. Ondoezaren edo ezintasunaren arrazoia zehaztea 4. Arazoak konpon ditzaketen edo laguntza behar duten zehaztea. Lantzen dituen kontzeptuak: Laguntza premia: Pazientearen osasunari eta ongizateari eragiten dioten bizitzako hainbat egoerari aurre egiteko gaitasuna berreskuratzeko edo handitzeko joera duen pazienteak nahi duen edozein neurri. Sententzia: erizainak hartzen duen erabaki egokia. Errealitatea eta ustea bereiztea eta kausarekin eta efektuarekin lotzea. Iritzi ona: adimenaren eta emozioen funtzionamendu diziplinatuaren emaitza Preskripzioa: helburu nagusiaren ekintzak gauzatzeko plan bat inplementatzeko ekintza egokiak Pazientea: Osasun-sisteman sartu den eta nolabaiteko laguntza jasotzen ari den pertsona (arreta, irakaskuntza edo aholkua). METAPARADIGMA a) PERTSONA Autosustentabilitate-baliabideak garatzeko ahalmen bakarra du. Independentziarantz jotzen du b) OSASUNA Erabateko ongizatea. Izaki holistikotzat hartzen du norbanakoa. Pertsonak osasuna galtzen du osasunaren eremuak bakarrik konpon dezakeen premia bat sortzen denean. c) ZAINKETAK Zaintzeko artea (A helping art). Gizabanakoaren beharrak lokalizatzean oinarritzen da. Behar horiek identifikatzeko, portaerak eta sintomak behatu eta pazientearekin sintomak aztertzen ditu. d) INGURUNEA Pertsona kokatuta dagoen testuingurua V. FAYE GLENN ABDELLAH (1919-2017) BIZITZA 1919ko martxoaren 13an, New Yorken jaio, aita aljeriarra eta ama eskoziarra zituela. Ondoren, familia New Jerseyra joan zen bizitzera, eta han bigarren hezkuntzako eskolara joan Urte batzuk geroago, 1937ko maiatzaren 6an, hidrogenoz bultzatuta zihoan Hindenburg zepelin alemaniarrak, Lakehurst-en gainean eztanda egin zuen. Abdellah eta bere anaia leherketaren suntsiketaren eta sutearen lekuko izan ziren. Pertsona asko hil ziren istripuan. Gertakari hori inflexio-puntu bihurtu zen, eta une horretan konturatu zen ez zela inoiz gehiago inpotentea izango hain premia larria zutenean pertsonak laguntzeko. Ikasketak Ann May School of Nursing-en egin zituen, New Jerseyn, eta 1942an graduatu zen. Ondoren, lizentziatura, masterra eta doktorego tituluak atera zituen Columbiako Unibertsitatean. Erizaintzako elkarte profesionaletan aktiboki parte hartu eta egile oparoa, 150 argitalpen baino gehiagorekin Haren argitalpenen artean daude “Erizaintzako zainketa onenak erizaintzako ikerketaren bidez”, eta “Erizaintzako ikuspegiak, pazientea ardatz hartuta” ERIZAINTZAKO 21 ARAZOEN TEORIA “Erizaintza erizain indibidualaren jarrerak, gaitasun intelektualak eta trebetasun teknikoak moldatzen dituen arte eta zientzia batean oinarritzen da, gaixoei edo osasuntsuei osasun-premiei aurre egiten laguntzeko desioan eta gaitasunean” Hendersonen oinarrizko 14 giza beharrak eta erizaintzako ikerketa erabili zituen erizaintzako arazoen sailkapena ezartzeko Erizaintzako 21 arazoak hiru kategoriatan banatzen dira: 1. Paztieneen behar fisikoak, soziologikoak eta emozionalak 2. Pazientearen eta erizainen arteko harreman motak 3. Pazientearen arretarako elementu komunak. ARAZOAK: 1. Higiene eta erosotasun fisiko ona 2. Jarduera optimoa sustatzeko: ariketa, atsedena, loa 3. Istripuak, lesioak edo bestelako traumatismoak prebenituz segurtasuna sustatzeko eta infekzioak zabaltzea prebenitzeko 4. Gorputzaren mekanika ona mantentzeko eta deformazioa prebenitzeko eta zuzentzeko 5. Gorputzeko zelula guztiak oxigenoz hornitzea errazteko 6. Gorputzeko zelula guztiene elikadurari eustea erazteko 7. Iraizketaren mantentzea errazteko 8. Likido eta elektrolitoen oreka mantentzen laguntzeko 9. Gorputzak gaixotasun patologiko, fisiologiko eta konpentsatzaileei ematen dizkien erantzun fisiologikoak ezagutzea 10. Erregulazio mekanismoak eta funtzioak mantentzen laguntzea 11. Funtzio sentsorialaren mantentzea errazteko. 12. Adierazpen, sentimendu eta erreakzio positibo eta negatiboak identifikatzea eta onartzea. 13. Emozioen eta gaixotasun organikoaren arteko erlazioa identifikatzea eta onartzea. 14. Hitzezko eta hitzik gabeko komunikazio eraginkorra izaten laguntzea. 15. Pertsonen arteko harreman produktiboen garapena sustatzea. 16. Lorpenerantz eta norberaren helburu espiritualetarantz aurrera egitea errazteko. 17. Giro terapeutikoa sortzeko edo mantentzeko.  18. Norbanako gisa bere buruaren kontzientzia erraztea, hainbat premia fisiko, emozional eta garapenekoak dituena. 19. Muga fisiko eta emozionalak kontuan hartuta, ahalik eta helburu onenak onartzea. 20. Komunitatearen baliabideak erabiltzea gaixotasun baten ondorioz sortzen diren arazoak konpontzeko laguntza gisa. 21. Gizarte-arazoek gaixotasunaren kausan eragina duten faktore gisa duten zeregina ulertzea METAPARADIGMA a) PERTSONA Behar fisikoak, emozionalak eta soziologikoak Pazientearengan oinarritutako ikuspegitik onartzen du beharra, eta pazientea dela erizaintza justifikatzen duena defendatzen du. b) OSASUNA Gaixotasunaren baztertzailea. 21 osasun-arazo. c) ZAINKETAK Artea eta zientzia da. Osasun-beharrak asetzen laguntzea. Beste pertsona batek zerbait egitera bideratuta, edo bere beharrak asetzeko, autolaguntza-gaitasuna handitzeko edo berreskuratzeko edo sufrimendua arintzeko beharrezkoa den informazioa ematera. d) INGURUNEA Ingurune terapeutikoa sortzea eta/edo mantentzea. Etxea Komunitatea VI. IDA JEAN ORLANDO (1926-2007) BIZITZA 1926ko abuztuaren 12 (New Jerseyn). Haurra zela New Yorkera joan zen bizitzera. Txiki-txikitatik erizaintza ikasi nahi zuen, nahiz eta familiak ez nahi. 1947an erizaintzan diplomatu zen eta obstetrizia arloan hasi zen lanean. 50eko hamarkadan Osasun Publikoan lizentziatu zen, pazientearen beharrizanetan arreta gehiago jartzeko, eta gutxiago protokoloan, baina ez zen horrela. Osasun Mentaleko masterra egin zuen, eta Yaleko Unibertsitateko irakaskuntzan eta ikerkuntzan aritu zen. Deliberazio prozesuaren teoria garatu zuen. Ikasleek pazienteekin, langileekin, medikuekin eta erizainekin izandako esperientziak behatu eta horietan parte hartu zuen, eta datuak hiru urtez jaso zituen. Emaitzak "Erizainaren eta pazientearen arteko harreman dinamikoa. Erizaintzako praktika profesionalaren funtzioak, prozesuak eta printzipioak " Erizainek pazienteekin dituzten interakzioak aztertu zituen, haien artean eta beste langileen artean. Urte batzuk geroago, "Erizaintzako diziplina eta irakaskuntza prozesua" izeneko bigarren liburu batean azaldu zuen bere esperientzia. Bere teoriaren elementuak aurkezten ditu, pertsonaren ekintza-prozesua deskribatzen du eta erizainak pazientearen berehalako laguntzaren beharra identifikatzea errazten edo eragozten duten ekintza motak zehazten ditu. Erizainen eta pazienteen benetako egoeretatik abiatuta bere teoria garatzen lehena izan zen, eta lanbideari ikuspegi zientifikoa ematen lehena izan zen. Ikerketari esker, erizainaren rola osatzen duten ezagutzak zabaldu ziren, eta medikuntzatik profesioa bereiztu. Psikiatriako lehen erizaina izan zen Osasun Mentaleko Institutu Nazionalaren ikerketa-beka bat lortzen. Ez zen lehen erizain teorikoa izan, ezta psikiatrian espezializatutako lehena ere, baina lorpen asko lortu zituen: irakasle, sailburu, ikuskatzaile, zuzendari laguntzaile, aholkulari, mentore, larrialdietan lan egin zuen, obstetrizian... eta 81 urterekin hil zen arte egon zen jardunean. Psikoanalisiaren eragina. Psikoanalisian oinarritutako eskola da, eta ahozko eta hitzik gabeko komunikazioaren bidez bi pertsonak elkarrekiko eragina duten kontaktu orori egiten dio erreferentzia.  DELIBERAZIO-PROZESUAREN TEORIA Erizaintza prozesuaren teoriaren osagiak: Pazientearen jokabidea Erizainen erreakzioak Erizainaren ekintzak Erizainaren ekintzak hauek dira: Erizaintza automatikoki ekintzak (ez dute zerikusirik pazientearen berehalako laguntza-premiak ikertzearekin edo asetzearekin) Ekintza gogoetatsuak (premia bat identifikatzean eta ebaztean oinarritzen dira. "Erizain bakoitzaren erreakzioa bakarra da paziente bakoitzarekiko. Hau da, zure paziente guzti-guztiekin izango duzun erreakzioa bakarra izango da, nola edo hala izango da, eta inoiz ez da berdin-berdina izango” METAPARADIGMA a) PERTSONA Hitzezko eta hitzik gabeko jokabideak dituzte. Larritu egiten dira beren premiak ase ezin dituztenean Paziente bakoitza bakarra da eta banaka erantzuten du. Jokabide bera paziente desberdinetan, premia desberdinak adieraz ditzake. Erizainek beren laguntza-premiak beren kabuz ase ezin dituzten pertsonez bakarrik arduratu behar dute. b) OSASUNA Ez du definitzen, baina arazo fisiko eta mentalik ez izateak eta ongizate-sentimenduek osasuna lortzen laguntzen dutela onartzen du. c) ZAINKETAK Deliberazio-prozesuaren teoria Autonomiaz funtzionatzen duen lanbide bereizia. Medikuekin lan egin arren, lanbidea desberdina da. Agindu medikoak pazienteari zuzenduta daude (ez erizainari) eta erizainak gaixoari laguntzen dio agindu horiek betetzen. Erizaintzako prozesuaren oinarrizko elementuak ○ Pazientearen jokabidea ○ Erizainaren erreakzioa ○ Erizainaren ekintzak d) INGURUNEA Ez du definitzen, baina adierazi zuen paziente batek ondoezarekin erantzun diezaiokeela inguruko elementuren bati, hasiera batean helburu terapeutiko batekin diseinatuta egon arren. VII. DOROTHY JOHNSON (1919-1999) BIZITZA Erizain estatubatuarra (1919-1999). Georgian jaio zen Savannah-ko Armstrong Junior College-n erizaina prestatzeko ikastaro bat egin zuen (1938), eta Erizaintzan lizentziatu zen Nashvilleko (Tennessee) Vanderbilt University-n eta Osasun Publikoan masterra lortu zuen Bostongo Harvard University-n (1948)  Graduatu ondoren, Dorothy Johnsonen esperientzia profesionalak irakaskuntzak inplikatu zituen nagusiki. 1968an proposamen bat egin zuen "pazienteak gaixotasuna prebenitzeko duen jokabide-funtzionamendu eraginkorrari" buruz, baina ez zuen bere "Jokabide-sistemen eredua" argitaratu 1980ra arte. 1999ko otsailaren 4an hil zen, 79 urte zituela, Floridan. JOKABIDE/PORTAERA - SISTEMAREN EREDUA Bere eredua Florence Nightingale-ren ideian oinarritu zuen, hau da, erizaintza pertsonei gaixotasun edo lesio bat prebenitzen edo sendatzen laguntzeko izendatuta dagoela. Johnsonen ereduak jokabide-sistematzat hartzen du pertsona, elkarren mendekoak eta integratuak diren azpisistema batzuez osatua. Gizakia, jokabide-sistema gisa, oreka bat lortzen saiatzen da doikuntzen eta egokitzapenen bidez, neurri bateraino lortzen duena, modu eraginkorrean jarduteko. Erizaintza: "kanpoko indar arautzaile bat da, eta pazientearen portaerak maila ezin hobean antolatzen eta integratzen direla zaintzeko jarduten du, jokabidea osasun fisiko edo sozialerako mehatxua den edo gaixotasuna dagoen baldintzetan" ERIZAINTZAREN HELBURUAK LAU DIRA: 1. Gizartearen eskariekiko portaera proportzionala duen pazienteari laguntzea. 2. Pazienteari agindu biologikoak sustengatzeko portaera alda dezakeen laguntzeko. 3. Pazienteari laguntzea, gaixotasunak irauten duen bitartean, medikuaren ezagutzaren eta trebetasunen ahalik eta probetxurik handiena izan baitezake. 4. Pazienteari laguntzea, gaixotasunaren ondorioz trauma ez dezala izan. KONTZEPTU ETA DEFINIZIO NAGUSIAK: Jokabidea: Johnsonek beste izaki sozial batzuen benetako edo ustezko presentziak eragindako jokabidea aztertzen du, egokitzapenean duen garrantzia egiaztatutako errealitatea baita. Sistema: Multzo bat bezala funtzionatzen duen osotasun bat da, bere zatien interdependentziaren arabera. Antolaketa, interakzioa, interdependentzia eta zati eta elementuen integrazioa. Jokabide-sistema: hainbat jokabidek osatzen dute, pautatuak, errepikakorrak eta zehaztuak. Pertsona bat, jokabide-sistema gisa, egonkortasuna eta oreka lortzen saiatuko da, arrakasta handiagoarekin edo txikiagoarekin egokituz, eraginkortasunez funtzionatzeko. Oreka: Erizaintzako helburu espezifikoa. Atseden-egoera egonkorra, iragankorra gutxi gorabehera, non gizabanakoa bere buruarekin eta ingurunearekin harmonian aurkitzen den. Tentsioa: Presioaren edo ahaleginaren egoera, eta oreka etetearen azken emaitza gisa har daiteke. Elementu Estresatzailea: Tentsioa eta nolabaiteko ezegonkortasuna eragiten duten barneko edo kanpoko estimuluak.  Erizaintza pertsona baten portaeran zentratu behar dela, haren osasun-egoeran edo gaixotasunaren egoeran baino gehiago. Teoria giza premietan eta erizaintzaren erabileran zentratzen den arreta-eredu bat da, oreka sustatzeko eta estresa murrizteko. Johnsonek bere teoriari buruz zituen ideia gehienak Kaliforniako Unibertsitateko klaseetan eman zituen erakundean bakarrik aplikatu dira. Teoriaren ideiak erizaintzako hezkuntza-programetan txertatu dira Coloradoko Unibertsitatean, Honoluluko Unibertsitatean eta Vanderbilteko Unibertsitatean. UCLA 's Neuropsychiatric ospitaleak oraindik ere erabiltzen du bere eredua. METAPARADIGMA a) PERTSONA Jokabide-sistema, eredu batek markatutako portaera-formak dituena, errepikakorrak eta nahita eragindakoak, ingurunearekin lotzen dutenak. b) OSASUNA Egoera dinamikoa eta lortzen zaila da, faktoreek eraginda (bio-psiko-soziala) Jokabide-sistemaren oreka eta egonkortasuna da. c) ZAINKETAK Jokabide-sistemaren oreka eta egonkortasuna mantentzeko edo lehengoratzeko eragiten duen kanpoko indarra da. Horretarako, mekanismo erregulatzaileak edo aldi baterako kontrolekoak erabiltzen ditu, edo baliabideak ematen ditu pazienteak estresa edo jokabide-sistemaren desoreka duenean d) INGURUNEA Kanpoko zein barruko ingurunea dago. Gizabanakoaren jokabide-sistemaren parte ez diren baina horretan eragina duten faktore guztiek osatzen dute. VIII. MARTHA ROGERS (1914-1994) BIZITZA Martha Elizabeth Rogers (1914ko maiatzaren 12a – 1994ko martxoaren 13a) Erizain, ikertzaile, teorista eta idazle estatubatuarra izan zen. Medikuntzako bi ikastaro egin zituen (presioagatik utzi zuen, emakumeak medikuntza ikasteak gaizki ikusita zegoen) eta erizaintza ikastera pasa zen. Rogersek Knoxvilleko Ospitale Nagusiko Erizaintza Eskolako erizaintzako diploma jaso zuen 1936an, ikasketak luzatu zituen eta George Peabody Collegeren Osasun Publikoko Erizaintzako titulua lortu zuen Tennesseen 1937an. Erizaintzako doktoregoa Baltimoreko Johns Hopkins Unibertsitatean 1954an. GIZAKI UNITARIOEN ZIENTZIAREN TEORIA Teoriaren arabera, erizaintza zientzia eta artea da, gizakia modu bateratuan ikusteko modua ematen baitu, unibertsoaren zati integrala bait da gizakia. Gizaki bateratua eta bere ingurunea bat dira. Bi dimentsio ditu: 1. Erizaintzaren zientzia, ikerketa zientifikotik datorren erizaintzaren ezagutza espezifikoa. 2. Erizaintzaren artea, erizaintzaren zientziaren erabilera sortzailea eskatzen duena pazientearen bizitza hobetzen laguntzeko.  USTEAK: 1. Gizakia osotasun bateratu bat da, bere osotasun propioa duena eta bere zatien batura baino gehiago diren ezaugarriak erakusten dituena. 2. Gizakia eta ingurumena etengabe ari dira elkarren artean materia eta energia trukatzen. 3. Bizitzaren prozesuak modu itzulezin eta norabide bakarrekoan eboluzionatzen du espazio-denbora jarraituan zehar. 4. Patroiak eta antolakuntzak gizakia identifikatzen dute eta bere osotasun berritzailea islatzen dute. 5. Gizakiaren ezaugarriak: abstrakziorako eta irudimenerako gaitasuna, hizkuntza eta pentsamendua, sentsazioa eta emozioa. OINARRIAK: 1. Energia Eremua: Izaki bizidun guztien eta bizigabearen existentzia ahalbidetzen duen oinarrizko unitatea. 2. Sistema Irekien Unibertsoa: Energia-eremuak infinituak dira. Giza eta inguruneko eremuak etengabeko eboluzio-prozesuan daude eta sistema irekiak dira. 3. Eredua. Energia-eremuek antolaketa-eredu edo eredu baten arabera jarduten dute. 4. Pandimentsionaltasuna: Espazio edo denbora atributurik ez duen domeinu ez-lineal gisa definitzen du. Mugarik gabeko domeinu infinitua ematen du. PRINTZIPIOAK: 1. Helizitatea 2. Erresonantzia 3. Osotasuna - Helikotasun-printzipioak garapen espirala deskribatzen du, eredu jarraitu, errepikatu eta beti berritzaile batek gidatua. Aldaketak kausengatik, probabilitateagatik eta aurreikusi ezinagatik gertatzen direla, eta etengabe eta modu berritzailean adierazten direla. - Helikotasunaren printzipioa bereziki baliagarria da zainketak kudeatzeko. - Gizabanako bakoitzak aldaketa positiboak sortzeko gaitasuna duela suposatzen da, pertsonarengan eragina izan dezaketenak eta besteengan eragina izan dezaketenak. METAPARADIGMA a) PERTSONA → gizaki unitarioa Pertsona bat energia pandimentsionaleko eta zatiezineko eremu gisa definitzen da, patroi batek identifikatua eta ezaugarri espezifikoak erakusten dituena. b) OSASUNA Osasuna bizi-prozesuaren adierazpen gisa definitzen du. Elkarrekiko elkarrekintzatik giza eta ingurumen esparruetatik eta osasun eta gaixotasunetik datozen ezaugarriak eta portaera etengabeko horren parte dira.. c) ZAINKETAK Erizaintza pertsonei zerbitzatzeko dago, eta erizaintzaren praktika segurua erizainak bere praktikari ematen dizkion erizaintzako ezagutza zientifikoen izaeraren eta kopuruaren araberakoa da d) INGURUNEA Energia-eremu murriztezina, zatiezina eta pandimentsionala, patroiaren arabera identifikatua eta giza eremuarekiko integrala. IX. DOROTHEA OREM (1914-2007) BIZITZA Erizain eta irakasle estatubatuarra (1914-2007) Providence Hospitaleko Erizaintza Eskolako zuzendaria izan zen. “Nursing Concepts of Practice” liburua idatzi zuen.  Erizaintzari buruzko ideia-iturri nagusia erizain gisa izandako esperientziak izan ziren Orementzat. Oremen pentsamendua gidatu zuen galdera hauxe izan zen: Zein egoeratan dago pertsona bat erizain batek edo gehiagok egoera horretan esku hartzea erabakitzen denean? Pertsonek ez dutenean beren kabuz eta etengabe norberaren osasunaren egoeren arabera beharrezkoa den kalitate eta kantitateko autozaintza emateko gaitasunik erizain-laguntza behar dela adierazten duen egoera da AUTOZAINTZAREN DEFIZITAREN TEORIA Autozaintza: Gizakiek egunero behar duten zaintza pertsonala da, eta osasun-egoerak, ingurumen-baldintzek eta mediku-zaintzaren ondorioek alda dezakete, besteak beste. Pertsonak, heldutasun-une bat iristen denean, beren burua eta haien mende daudenak zaintzeko gai dira. Baina batzuetan zailtasunak sortzen dira, osasuna galtzea adibidez, eta horrek pertsonak bere buruari behar dituen zaintzak ematea oztopatzen du. Ereduaren funtsezko ideia norberaren zaintzaren kontzeptuan oinarritzen da, pertsona guztiek sentitzen eta asetzen duten eskakizun gisa, osasuntsu bizitzeko eta gizaki gisa garatzeko. Arazo horiek konpontzen ez direnean, osasun-arazoak sortzen dira. Pertsonek erizaintzako zaintzak behar dituzte, beren zainketa-eskaerek haiek asetzeko gaitasuna gainditzen dutenean. Oinarrizko faktore baldintzatzaileak (autozaintzari eragiten dioten faktoreak): 1. Adina 2. Sexua 3. Garapenaren egoera 4. Osasun egoera 5. Orientazio soziokulturala 6. Osasun-zaintzako sistemaren faktoreak 7. Familia-sistemaren faktoreak 8. Bizi-patroia 9. Ingurumen-faktoreak 10. Baliabideen erantzukizuna eta egokitasuna Autozainketako betekizunak: Autozainketa egitean lortu edo bete behar diren helburu motak dira. 3 mota: 1. Nork bere burua zaintzeko baldintza unibertsalak 8 baldintza komun proposatzen dira gizon, emakume eta haurrentzat: Aire-ekarpen nahikoa mantentzea. Elikagai-ekarpen nahikoa mantentzea. Ur-ekarpen nahikoa mantentzea. Iraizketa-prozesuekin eta gorotzekin lotutako zaintzak ematea. Jardueraren eta atsedenaren arteko oreka mantentzea. Elkarreragin sozialaren eta bakardadearen arteko oreka mantentzea. Bizitzarako, funtzionamendurako eta giza ongizaterako arriskuen prebentzioa. Gizarte-taldeen funtzionamendua eta garapena sustatzea, potentzial humanoarekin, giza muga ezagunekin eta desioarekin bat etorriz. 2. Garapenaren autozaintza-betekizunak Giza garapenean, bizi-zikloan, eragin negatiboa izan dezaketen bizi-egoerak prebenitzea edo garaitzea 3. Osasuna desbideratzeko autozaintza-betekizunak: Osasun-egoerekin lotuta daude; gaixoentzako edo lesionatuentzako betekizunak dira. Osasunak huts egiten duenean hartuko diren neurriak.  Erizaintzako autozaintzaren defizitaren teoria (TDAE) 4 teoria erlazionatuk osatzen dute: 1. Autozainketaren teoria: pertsonek beren burua nola eta zergatik zaintzen duten deskribatzen du. Nork bere burua zaintzea pertsonek beren kabuz gauzatu behar duten funtzioa da, beren bizitza, osasuna, garapena eta ongizatea mantentzeko. Autozainketa etengabe ikasi eta garatu behar da, pertsona bakoitzaren eskakizunen arabera. Betekizun horiek hazkunde eta garapen-aldiei, osasun-egoerei eta ingurumen-faktoreei lotuta daude 2. Mendeko zaintzaren teoria: familiako kideek eta/edo lagunek nola ematen dituzten mendeko zaintzak gizartean mendekoa den pertsona batentzat. Mendeko zainketak ematen ditugunean, beste pertsona baten autozainketa-beharrak asetzen ditugu. 3. Autozainketaren defizitaren teoria: erizaintzak pertsonei nola lagun diezaiekeen deskribatzen eta azaltzen du. Teoria honen ideia Nagusia: erizaintza behar duten pertsonen beharrak osasunarekin edo osasunaren zaintzarekin lotutako ekintzak mugatzearekin erlazionatuta dagoela. Muga horiek gizabanakoak bere burua zaintzeko edo bere mende dauden pertsonak zaintzeko baldintzak ezagutzeko gai ez direla eragiten dituzte. 4. Erizaintza-sistemen teoria: erizainak zaintzeko sortu eta mantendu behar diren harremanak deskribatzen eta azaltzen ditu: Konpentsazio osoko sistema: erizainak gizabanakoa ordezkatzen du. Konpentsazio partzial sistema: erizainak pazienteak bere burua zaintzeko egin ezin izan dituen jarduerak bakarrik ematen ditu, bere osasuna mugatzeagatik; pazienteak bere gaitasunetara iristen den autozainketa egiten du. Laguntza-hezkuntzako erizaintza-sistemak: erizainak pazienteari laguntzen dio bere burua zaintzeko jarduerak egiteko gai izan dadin. Adibidez diabetikoa METAPARADIGMA a) PERTSONA Pazientea, funtzio biologikoak eta sozialak dituen eta ikasteko eta garatzeko ahalmena duen izakia da. b) OSASUNA Giza egituren eta funtzio fisiko eta mentalaren garapen osoa duen pertsonaren egoera da, eta, beraz, osasuna faktore fisiko, psikologiko, interpertsonal eta sozialen kontzeptu banaezina da Osasuna sustatzea eta mantentzea, gaixotasunaren tratamendua eta konplikazioen prebentzioa barne hartzen ditu. c) ZAINKETAK "Norbanakoari bere burua zaintzeko ekintzak egiten eta mantentzen laguntzea, osasuna eta bizitza kontserbatzeko, gaixotasunetik sendatzeko eta/edo gaixotasun horren ondorioei aurre egiteko“ d) INGURUNEA Pertsonarengan eragina izan dezaketen faktore fisikoak, kimikoak, biologikoak eta sozialak, bai familiakoak zein komunitarioak. X. IMOGENE M. KING (1923-2007) BIZITZA Erizain estatubatuarra (1923-2007) Irakaskuntzara zuzendutako ikasketak hasi zituen, bere osaba herriko zirujauak erizain eskolako matrikula ordaintzeko bere burua eskaini zuen, non erizain karrera bikaina hasi zuen (St. Louis, Missouri). Columbiako Unibertsitatean (New York) doktoratu zen 1961ean.  1968tik 1972ra, Ohioko Estatuko Unibertsitateko Erizaintza Eskolako zuzendari izan zen. Toward a Theory of Nursing: General Concepts of Human Behavior (1971. A Theory for Nursing: Systems, Concepts, Process (1981). HELBURUAK LORTZEAREN TEORIA Erizaintza ekintza, erreakzio eta interakzio prozesu bat da, eta erizainak eta pazienteak erizaintzako egoera batean duten pertzepzioari buruzko informazioa partekatzen dute. Eredua bizi-helburu jakin batzuk lortzean oinarritzen da. Erizaina eta pazientea eskutik doaz informazioa komunikatzen, helburuak elkarrekin ezartzen eta, ondoren, helburu horiek lortzeko neurriak hartzen. Erizainaren helburua pazienteei osasuna mantentzen laguntzea da, banakako funtzioak bete ditzaten. PROPOSAMENAK: 1. Pertzepzio-interakzioaren zehaztasuna erizainaren eta pazientearen arteko interakzioetan agertzen bada, transakzioa gertatuko da 2. Erizainak eta pazienteak transakzioa egiten badute, helburua eta xedeak lortuko dira 3. Helburua edo xedeak lortzen badira, gogobetetzea gertatuko da 4. Helburua edo helburuak lortzen badira, erizaintzako arreta eraginkorra emango da 5. Erizainaren eta pazientearen arteko interakzioetan transakzioa egiten badira, hazkundea eta garapena bultzatuko dira 6. Rolaren espektatiak eta erizainak eta pazienteak hautemandako rola betetzea kongruenteak badira, transakzioa gertatuko da 7. Erizainak edo pazienteak (edo biek) rol-gatazka izanez gero, estresa sortuko da erizainaren eta pazientearen arteko interakzioan HAUEK DIRA KAUSAK: 1. Erizaintzaren ikuspegia gizakia zaintzea da (pazientea). 2. Erizaintzaren helburua gizabanakoen zein taldeen osasuna zaintzea da. 3. Gizakiak sistema irekiak dira, ingurunearekin etengabe elkarreragiten dutenak. 4. Erizainak eta pazienteak informazioa komunikatzen dute, helmugak ezartzen dizkiote elkarri, eta, ondoren, helburu horiek lortzeko jarduten dute. Hori da, halaber, erizaintzako prozesuaren oinarrizko kasua. 5. Pazienteek mundua pertsona oso gisa hautematen dute, eta transakzioak egiten dituzte inguruko gizabanakoekin eta gauzekin. 6. Transakzioak jasotzailea eta hautemandako gauza bizi diren egoera adierazten du. Halaber, pertsona bat parte-hartzaile aktibo gisa sartzen den bizi-egoera bat irudikatzen du. Bakoitza aldatu egiten da esperientzia horien prozesuan. Elkarreragiten duten hiru sistema daude. Hauek dira sistema pertsonala, pertsonen arteko sistema eta sistema soziala. Sistema bakoitzari kontzeptu desberdinak esleitzen zaizkio. 1. Sistema pertsonalaren kontzeptuak pertzepzioa, nia, hazkundea eta garapena, gorputzaren irudia, espazioa eta denbora dira. 2. Pertsonen arteko sistemarako kontzeptuak interakzioa, komunikazioa, transakzioa, rola eta estresa dira. 3. Gizarte-sistemaren kontzeptuak antolaketa, agintea, boterea, estatusa eta erabakiak hartzea dira.  METAPARADIGMA a) PERTSONA Gizabanakoak izaki espiritualak dira Norbanakoek, hizkuntzaren eta beste sinbolo batzuen bidez, beren historia erregistratzeko eta beren kultura zaintzeko gaitasuna dute. Gizabanakoak bakarrak eta holistikoak dira, berezko balioa dute eta pentsatzeko eta erabaki arrazionalak hartzeko gai dira egoera gehienetan Gizabanakoak desberdinak dira beren beharretan, nahietan eta helburuetan b) OSASUNA Pertsonei osasuna mantentzen laguntzea, beren funtzioak bete ahal izateko. Erizaintza ekintza, erreakzio, interakzio eta pertsonen arteko transakzio prozesu bat da. c) ZAINKETAK Bizi-zikloaren egoera dinamikoa. Osasunak «barne eta kanpo ingurunean estresari etengabe egokitzea dakar, eguneroko bizitzan ahalik eta potentzial handiena lortzeko norberaren baliabideak ahalik eta ondoen erabiliz». d) INGURUNEA Bizitzarako eta osasunerako egokitzapenak baldintzatuta daude gizabanakoak ingurunearekin duen elkarreraginaren ondorioz XI. BETTY NEUMAN (1924-2022) BIZITZA 1924an jaio, Ohion (AEB), 2022an hil zen Erizaintza ikasi eta Osasun Mentalean espezializatu zen, Psikologia Klinikoak doktoretza egin arte Graduatu ondoren, saileko buru gisa kontratatu zuten UCLAko Erizaintza Eskolako graduondoko programan. Neumanek graduondoko ikasleentzako osasun mentaleko lehen programa komunitarioa garatu zuen Los Angelesen 1967 eta 1973 artean Erizainek osasun mentalean parte hartzea aurreratu zuen NEUMANEN SISTEMEN TEORIA Ereduak hiru diziplina arloetan du eragina: psikologia, filosofikoa eta biologikoa. Neumanen sistemak zerikusia du gizabanako bakoitzak bere estres-mailarekin duen harremanarekin, gizabanakoek estres-maila horri nola erantzuten dioten eta pertsonarengan estres-maila hori sortu duten kanpo-faktoreak berreraikitzearekin. Sistemak gizabanakoen estresa murriztea bilatzen du, metodo berezien bidez. Neuman aitzindaria da estresa osasun-arazotzat hartzen Eredu honek bost osagai hartu kontuan: pertsona (sistema ireki gisa), ingurunea, osasuna, estresa eta erizaintza Eredu honetan, erizaintzaren helburua pertsonei beren osasunean oreka dinamikoa mantentzen laguntzea da, pazientearengan oinarritutako zainketak eskainiz eta erronketara egoitzeko gaitasuna sustatuz Ikuspegi horretan, estresa bizitzaren zati saihestezina dela onartzen da, eta erizaintza faktore estresagarriak identifikatzen eta arintzen aritzen da, horrela pertsonak bere ongizateari eusteko duen gaitasuna sendotuz. Sistemen Teoriak oinarri sendoa eskaintzen du erizaintza holistikoa praktikatzeko, pazientearengan zentratua, eta, aldi berean, pertsonaren eta bere ingurunearen arteko elkarreraginaren konplexutasuna aztertzen du, osasunaren egokitzapena eta hau mantentzea sustatuz  METAPARADIGMA a) PERTSONA Bost aldagaiz osatutako sistema irekia: fisiologikoak, psikologikoak, soziokulturalak, espiritualak eta garapenekoak b) OSASUNA Atal eta azpi-atal guztiak sistemarekin harmonian dauden egoera. c) ZAINKETAK Erizaintza sistemak estresari ematen dion erantzunean eragina duten aldagai guztiak betetzen dituen lanbide bakarra d) INGURUNEA Sistemak (pertsona) elkarreraginean dituen kanpoko eta barneko indar guztiak XII. CALLISTA ROY (1939-?) BIZITZA Sor Callista Roy 1939an jaio zen Los Angelesen (Kalifornia). Oraindik bizi da Doktoretza egiten ari zela, Dorothy Johnsonek erizaintzako eredu kontzeptual bat garatzeko eskatu zion Eragin handia izan zuen bere egokitzapen-mailarekin erizaintzan. Eredua 1968an jarri zuen praktikan Bere teoria 1970ean argitaratu zen lehen aldiz, “Moldaketa: erizaintzarako kontzeptu-esparrua” izeneko artikuluan. Erizain pediatriko gisa izandako esperientzia pertsonal eta profesionaletik sortu eredua. Haurrak gaixotasunak eragindako aldaketetara zein erraz egokitzen ziren ikustean. MOLDAKETAREN EREDUA Integrazioaren paradigmari dagokio Eredua pertsonaren egokitzapenean oinarritzen da Pertsona estimuluekin kontaktuan jartzen da, bai giroarekin, bai bere buruarekin, erreakzioa egiten da eta egokitzapenari bide ematen dio Erreakzio hori eraginkorra izan daiteke, edo baliteke ez izatea. Erizaintzaren helburua erreakzioa eraginkorra izatea da Egokitzapena sustatu behar da Teoria: pertsona izaki bio-psiko-sozial moldagarria da berrelikadura-ziklo batean, non sarrerak (estimuluak), prozesamendua edo ekoizpena (kontrol-prozesuak) eta irteerak (pertsona horren jokabideak) dauden Ikuspegi horrek, erizaintzako profesionalaren pazientearen ikuspegia aldatu egiten du, gaixoa izaki holistiko gisa begiratuz, eta ez bio-psiko-soziala eta espirituala izatea, orain arte egin izan den bezala. Gizakiaren ikuspegi holistikoa gizakiaren azterketa gisa uler daiteke, bere lau gorputzetan: gorputz fisikoa, emozionala, intelektuala eta espirituala (sinesmen erlijiosoak, balioak...). Kontuan izan behar da pertsona bere sinesmenek, balioek, printzipioek, sentimenduek, bizipenek eta harreman-ereduek, besteak beste, osatzen duten giroan murgilduta dagoela, eta ingurune horretako estimuluei aurre egiteko modua zehazten dutela Kontzeptuak GIROA: ○ Gizakien garapenean eta portaeran eragiten duten baldintza, inguruabar eta eragin guztiak, egokitze-sistema gisa. ○ Giroa da pertsona inguratzen duen guztia eta haren barruan dagoena (ez da ingurunera mugatzen). Gainera, bere esperientziek eta bere barne-giroa osatzen duten alderdiek osatzen dute. ○ Erizaina eta pazientea giroaren parte dira. ○ Pazientearentzat estimulu bat dela jakin behar du erizainak, eta eragin positiboa edo negatiboa izan dezakeela egokitzapenean ESTIMULUAK: erantzun bat eragiten duen guztia. Gisa sistemaren eta giroaren arteko interakzio-puntua da SAILKAPENA: ○ Fokala: Une jakin batean pertsona bati zuzenean eta berehala eragiten diotenak dira. Hemen eta orain. Pazientearen berehalako erantzuna eragiten du, moldagarria izan daitekeena edo ez. ○ Testuingurua: egoeran dauden gainerako estimulu guztiak dira, eta estimulu fokalaren eragina eragiten dute. Egoera hobetu edo okertu dezakete. ○ Hondarrekoa: ingurumen-faktoreak dira giza egokitzapen-sistemen barruan eta kanpoan. Iraganeko esperientzietatik datozen eta egungo egoeran eragina izan dezaketen sinesmen, jarrera eta faktore guztiei dagokie. Baina ondorioak zehaztugabeak dira. Egungo egoeran duen garrantzia/eragina ez dago argi. ESTIMULUAK: Pertsona guztiengan estimulu kumalak identifikatzen ditu: estimulu kulturalak, familiakoak, garapen-etaparekin lotutakoak, eta ingurunearekin lotutako estimuluak. Estimuluak identifikatzea prozesu dinamikoa da, egokitzapena bezala. Egoera aldatzen den heinean, estimulua aldatzen da, eta, une jakin batean, garrantzitsua ez zen estimulu bat foku, testuinguru edo hondar bihur daiteke. Adb. Erorketa bat ez da denontzat hain garrantzitsua den estimulu bat. EGOKITZAPEN-MAILA: Bizi-prozesuaren baldintza adierazten du, eta 3 mailtan deskribatzen da. 1. Integratua: giza beharrak asetzeko osotasun gisa lan egiten duten bizi-prozesuen egiturak eta funtzioak deskribatzen ditu. Modu eta azpisistema desberdinek ingurunearen beharrak asetzen dituzte. 2. Konpentsatzailea: mekanismo erregulatzaileak eta kognitiboak prozesu integratuen erronka gisa aktibatzen dira, erantzun moldagarriak bilatzeko, sistemen antolaketa ezartzen saiatuz. Arazo bat dago eta arazo hori erronka bat da, eta mekanismo erregulatzaile eta kognitiboak konpontzen saiatu behar dute. 3. Konprometitua: aipatutako mekanismoen erantzunak desegokiak direnean eta egokitzeko arazoak daudenean aurkezten da. Arazo handiagoa, aipatutako mekanismoek ezin diotelako aurre egin, arazoak gainditu egiten ditu. SISTEMAK: Nola egiten die aurre giza egokitzapen-sistemak estimuluei ○ Erregulatzailea: behar fisiologikoekin lotutako barne-prozesuak kontrolatzen ditu. Pertsona baten aurre egiteko prozesua da. Gorputz-prozesuen erregulazioaren bidez, neuronei, kimikoei eta endokrinoei aurre egiteko prozesuen bidez, gorputza egokitzen saiatzen da (giza gorputzaren sistemak: kardiobaskularra, arnasketakoa, etab.).  ○ Erlazionatzailea eta kognitiboa: pertsona baten adimen aurre egite mekanismoa da. Kanal kognitibo eta emozionalen bidez erreakzionatzen du. Estimuluei aurre egiten die egokitzeko moduen bidez. Lau modu hauek mekanismo erregulatzaileak eta egokitzaileak adierazteko moduak dira: 1. Egokitzeko modu fisiologiko eta fisikoa: organismoaren oinarrizko premiak (oxigenazioa, nutrizioa, iraizketapena) eta organismo bizidunetan gertatzen diren lanbide fisiko eta kimikoak eskatzen ditu. Prozesu konplexuak zentzumenekin, fluidoekin eta elektrolitoekin, funtzio neurologikoarekin eta endokrinoarekin lotuta daude. 2. Auto-kontzeptua egokitzeko modua. Norberaren inguruko sinesmen eta sentimenduez ari da. Gorputzaren irudia eta norberaren idealak barne hartzen ditu. 3. Rolaren funtzioa egokitzeko modua: pertsonak gizartean duen posizioa arrazoitzeko jokabidea dakar. Pertsona batek egoera jakin batean beste pertsona batzuekin nola elkarreragiten duen. 4. Interdependentzia egokitzeko modua: pertsonak bere senideekin duen harremana eta laguntza-sistemak eskatzen ditu. Mendeko jokabideen (laguntza eta arreta eta afektua bilatzea) eta jokabide independenteen (ekimena izatea eta lanean gogobetetzea lortzea) arteko orekari eustea METAPARADIGMA a) PERTSONA Sistema holistikoa eta moldagarria. Pertsona da erizaintzaren foku nagusia. b) OSASUNA Egokitzapenaren isla da, hau da, pertsonaren eta bere ingurunearen arteko erlazioa. Osasunak egokitzapena esan nahi du. c) ZAINKETAK Egokitzeko gaitasuna handitzen duen eta ingurunearen eraldaketa hobetzen duen zientzia eta praktika. Egokitzapena sustatzeko, Erizainak pertsonaren eta bere ingurunearen arteko interakzioa hobetzeko jarduten du. Pertsona batek aurre egiteko energia gehiago gastatzen duenean behar du erizaintza. d) INGURUNEA Gizabanakoa edo taldea inguratzen duten barneko eta kanpoko estimuluak: fokalak, textuingurukoak eta hondarrekoak. XIII. JEAN WATSON (1940-?) BIZITZA 1940an jaio zen AEBn. Osasun mentaleko erizain espezialista. Bizi da Jean Watsonen teoria CAring Eskolarena da (zaintza). Eskola honetako teorikoek uste dute erizainek pertsonen zaintzaren kalitatea hobetu dezaketela espiritualtasuna eta kultura bezalako dimentsioetara irekitzen badira eta dimentsio horiei lotutako ezagutzak integratzen badituzte → Erizaintza humanizatuaren filosofia GIZA ZAINTZAREN TEORIA Zaintzaren filosofia eta zientzia: Zainketak sendatzea baino osasun gehiago eragiten du. Zaintzaren zientzia sendaketaren zaintzaren osagarria da Zaintza erizaintzaren ardatz nagusia da. Erizaintzaren funtsa pazientearen erizain-harremana da  Giza zaintzari buruzko bere teorian dioenez, gaixoaren zaintzan gizatasuna galtzeko arriskua dagoenez (munduko osasun-zaintzako sistemen berregituraketa administratibo handiaren ondorioz) beharrezkoa da erizaintzako profesionalek giza alderdia, alderdi espirituala eta transpertsonala berreskuratzea praktika klinikoan, administratiboan, hezkuntzan eta ikerketan. Hamar faktore: 1. Balioen sistema humanistiko-altruista eratzea (laguntza ematearekin lotutako gogobetetzea) 2. Itxaropen fedea irakastea (fedearen eta itxaropenaren garrantzia zaintzeko eta sendatzeko) 3. Norberarekiko eta besteekiko sentsibilitatea lantzea. Emozioak adierazteko modu egokia identifikatzea. 4. Konfiantzazko harremana garatzea. 5. Sentimendu positibo eta negatiboen adierazpena sustatzea eta onartzea. 6. Problemak ebazteko metodo zientifikoa sistematikoki erabiltzea erabakiak hartzeko. 7. Pertsonen arteko irakaskuntza-ikaskuntza sustatzea (ezagutzak eguneratzea, feedback bidezko prozesua: ez dugu soilik informazioa ematen, hezi ere egiten dugu). 8. Laguntza, babes eta zuzenketa mentaleko, fisikoko, soziokulturaleko eta espiritualeko ingurunea hornitzea. 9. Giza premiak asetzeko laguntza (Maslow-piramidea) 10. Indar existentzialen, fenomenologikoen eta espiritualen permisioa. METAPARADIGMA a) PERTSONA Munduan izatea. Hiru esferetan: adimena, gorputza eta espiritua.. b) OSASUNA Adimena, gorputza eta arimaren arteko batasuna eta harmonia (espiritua). c) ZAINKETAK Giza zaintzaren teoria. Zaintza transpertsonalaren harremanetan zentratua. Erizaintzaren eguneroko jarduna balio humanistikoen sistema sendo batean oinarritu behar da. d) INGURUNEA Errealitate objektiboa eta kanpokoa da, norbanakoaren erreferentzia-esparru subjektiboaz gain. Sendatzeko espazioa da. XIV. MARJORY GORDON (1931-2015) BIZITZA 1931N JAIO ZEN AEBn eta 2015ean hil zen Erizaintza ikasi zuen eta irakasle izateaz gain idazlea eta teorikoa ere izan zen. Erizaintzarako balorazio-teknika bat sortu zuen, Gordonen eredu funtzionalak izenez ezagutzen dena, pazienteei azterketa osoa egiten laguntzeko balio izan zuena. NANDAko (North American Nursing Diagnosis Association) lehen presidentea izan zen, eta erizaintzako diagnostikoa estandarizatzea zuen helburu. Liburu ezagunena: ○ “Manual of Nursing Diagnosis” Erizaintzako diagnostikoen eskuliburua. 13 edizio. 277 erizaintza diagnostiko ditu. ○ Nola egin erizaintzako diagnostikoak. Balorazioa homogeneizatzen du eta informazioa biltzeko ordena ematen du. Balorazio-gida estandarra da. 11 PATROI FUNTZIONALAK / METAPARADIGMA Gordonen 11 patroi funtzionalak azterketa fisikoarekin betetzen dira Eredu funtzionalak portaera-konfigurazio bat dira, pertsona guztientzat antzekoak, eta haien osasunean, bizi-kalitatean eta giza potentziala lortzen laguntzen dute, eta denboran zehar modu sekuentzialean ematen dira  Beraz, patroien baloraziotik pertsonaren datu garrantzitsuak lortzen dira: fisikoak, psikikoak, sozialak, ingurukoak Balorazioa egiteko, datu subjektiboak, objektiboak, historia klinikoaren berrikuspena edo beste txosten batzuk biltzen dira. Konnotazio moralak (ona-txarra), suposizioak egin edo interpretazio subjetiboak saihestu behar dira. Patroiak: 1. PATROIA: OSASUNAREN PERTZEPZIOA ETA ERABILERA → Gizabanakoak osasuna eta ongizatea nola hautematen dituen baloratzen du. Nola maneiatzen duen osasunarekin zerikusia duen guztia, mantentzeari edo berreskuratzeari dagokionez. Praktika terapeutikoekiko atxikimendua. Prebentzio-praktikak barne hartzen ditu (higiene-ohiturak, txertaketak...) 2. PATROIA: NUTRIZIONALA ETA METABOLIKOA → Elikagaien eta likidoen kontsumo-eredua deskribatzen du, behar metabolikoen arabera 3. PATROIA: IRAIZKETA → Organismoko hondakinak iraizteko hautemandako gaitasun erreala deskribatzen du. Iraitz-funtzioaren ereduak dira: hestea, maskuria eta azala. 4. PATROIA: ARIKETA → Aktibitatea, aisia eta jolasaren eredua. Ariketa mota, kalitatea eta kantitatea, baita defizit neuromuskularrak eta konpentsazioak ere (disnea, angina...). 5. PATROIA: LOA ETA ATSEDENA → Loaren, atsedenaren eta erlaxazioaren ereduak eguneko 24 orduetan zehar deskribatzen ditu 6. PATROIA: KOGNITIBO - PERTZEPTUALA → Eredu sentsitibo-pertzeptualak eta kognitiboak deskribatzen ditu. Forma sentsorialak (ikusmen-zentzumenen organoak, dastamena, ukimena, usaimena) eta erabilitako konpentsazioak edo protesiak egokitzea. Mina hautematea, hala badagokio, eta paziente bakoitzak ematen dion tratamendua. Gaitasun/trebetasun funtzional kognitiboak (hizkuntza, memoria, iritzia eta erabakiak hartzea) 7. PATROIA: AUTOPERTZEPZIOA / AUTOKONTZEPTUA: Patroi honek pazieteak bere buruaz duen pertzepzioa deskribatzen du (gorputz-irudia, nortasun pertsonala, autoestimua, balio-zentzu orokorra). Norberaren gogo-aldarteari buruzko pertzepzioak. Jarrera norberaren aurrean. Besteak beste, gorputz-jarrera eta mugimendua, ikusizko kontaktua, ahots-tonua eta hizketa-mota baloratzen dira. Autokontzeptua norberaren buruko irudi gisa defini daiteke. 8. PATROIA: ROLA, HARREMANAK: Gizabanakoak bere egungo egoeran dituen rolei eta erantzukizunei buruz duen pertzepzioa da. Egungo egoerarekiko gogobetetasuna edo asegabetasuna (familia, lana, gizarte-harremanak). 9. PATROIA: SEXUALA, UGALKETARENA → Sexualitatearekiko eta ugalketarekiko gogobetetze edo asegabetasun-ereduak deskribatzen ditu. Sexu-harremanetan hautemandako alterazioak. Sexu-harremanetan segurtasuna. Pertsonak hautemandako gogobetetzea eta/edo alterazioak. 10. PATROIA: MOLDAKETARENA, ESTRESAREKIKO TOLERANTZIA → Pertsona batek gertaera, gaixotasun, tratamendu edo egoera jakin batzuen aurrean duen egokitzapen-erantzunen eredu orokorra deskribatzen du, baita pertsonaren eraginkortasuna ere, estresarekiko tolerantziarekin. 11. PATROIA: BALIOAK ETA SINESMENAK → Hautaketa edo erabaki pertsonala gidatzen duten balioen, helburuen edo sinesmenen ereduak deskribatzen ditu, espiritualak barne. Pertsona, familia edo komunitate batek bere bizitzan aukeratzen dituen balioak, sentimenduak edo sinesmenak, metak eta konpromisoak deskribatzen ditu, harekiko jarrera nolabait azaltzen dutenak.  Patroi bat eraginkorra/funtzionala da funtzionamendu maila optimoari erantzuten dionean: osasuna eta ongizatea. Patrioi ez-eraginkorra edo disfuntzionala bada, espero diren arau edo osasunari erantzuten ez dioten egoerak deskribatzen dituzte. Osasun-arazoak: gizabanakoaren, familiaren edo komunitatearen autonomia mugatzen dute. Aldaketa baloratzeko bi datu-mota biltzen ditu: aurretikoak eta eragileak. OINARRIZKO 14 BEHARREN EREDUA 1. ARNASA HARTZEKO BEHARRA: Pertsonak gas-trukeak maila nahikoarekin eta oxigenazio onarekin mantentzeko duen gaitasuna. 2. JAN ETA EDATEKO BEHARRA: Pertsonak edateko, jateko, mastekatzeko eta deglutirra egiteko duen gaitasuna. Era berean, gosea eta behar adina mantenugai xurgatu ahal izatea, norberaren jarduera garatzeko behar den energia kapitalizatzeko 3. IRAIZTEKO BEHARRA: Pertsonaren gaitasuna pixa eta materia modu autonomoan iraizteko, eta haren higiene intimoa ziurtatzea. Halaber, organismoaren funtzionamenduko beste hondakin batzuk iraizten jakitea, gorputzaren higieneari eutsiz. 4. MUGITZEKO ETA JARRERA EGOKIA MANTENTZEKO BEHARRA: Pertsonak bakarrik edo laguntza mekanikoekin mugitzeko duen gaitasuna, eta, era berean, bere bizilekua konpontzeko gaitasuna, nahiz eta gutxieneko moduan izan eta bere beharretara eta erosotasunera hobeto egokitu dadin 5. LO ETA ATSEDEN HARTZEKO BEHARRA: Pertsonak deskantsatuta sentitzeko lo egiteko duen gaitasuna. Era berean, norberaren nekea eta energía eta dinamismo potentziala kudeatzen jakitea. 6. JANZTEKO ETA ERANZTEKO BEHARRA: Pertsonak janzteko eta eranzteko duen gaitasuna, baita bere jantziak aukeratzeko eta erosteko ere. Era berean, norberaren nortasun fisikoa eta mentala janzkeraren eta modaren bidez eraikitzeko gaitasuna eta interesa. 7. GORPUTZAREN TENPERATURA EGOKIA MANTENTZEKO BEHARRA: Pertsonak giroko tenperaturaren arabera berotzeko duen gaitasuna. Leihoak irekitzeko eta ixteko gaitasuna, komeni denaren arabera eta/edo ingurunearekiko modu egokian jarduteko gaitasuna 8. GARBITASUNA ETA TXUKUNTASUN PERTSONALA MANTENTZEKO BEHARRA: Pertsonak bere burua garbitzeko eta higiene pertsonala mantentzeko duen gaitasuna, bai eta produktuak eta tresnak erabiltzeko gaitasuna ere, larruazala, ileak, azazkalak, hortzak, hortz-oiak, belarriak… hobeto mantentzeko eta, horrela, ongizatea eta bere buruarekin adostasun handiagoa sentitzeko. 9. ARRISKUAK GALARAZTEKO BEHARRA: Norberaren eta hirugarrenen osotasun fisikoa eta mentala mantentzeko eta sustatzeko gaitasuna, ingurunearen arrisku potentzialak ezagututa. 10. KOMUNIKATZEKO BEHARRA: Jarrera eta jarrerari, hitzei eta/edo kode bati esker, ulertzeko eta ulertzarazteko gaitasuna. Era berean, gizarte-talde batean txertatzeko eta integratzeko gaitasuna, harreman afektiboak eta norberaren sexualitatea erabat biziz. 11. SINESMEN ETA BALIOEKIN ADOSTASUNA IZATEKO BEHARRA: Pertsonak bere printzipioak, balioak eta sinesmenak aztertu, ezagutu eta sustatzeko duen gaitasuna. Era berean, gai horiek maneiatzea, norberaren bizitzari eta gizartetik igarotzeari eman nahi dion zentzua lantzeko. 12. OKUPAZIOAREN BIDEZ, NORBERA GAUZATZEKO BEHARRA: Pertsonak sormen-jardueraren batean eta/edo interes sozialeko jardueraren batean parte hartzeko eta interesa izateko duen gaitasuna, horrela bere autoestimua eta bere poz eta autoerrealizazio pertsonala indartuz. Era berean, gizarte-antolakunde batean zereginen bat betetzea, eta horretan interesez, dedikazioz eta ahaleginez jardutea. 13. DIBERTITZEAREN BEHARRA: Pertsonak arreta galtzeko, entretenitzeko eta lantzeko duen gaitasuna. Era berean, pertsonak bere arazo pertsonaletatik urrun dagoen jarduera batean denbora eta energia inbertitzeko interesa du (adibidez, jolas bat, irakurri, film bat ikusi), eta horrekin gogobetetze pertsonal motaren bat lortzen du. 14. IKASTEKO BEHARRA: Pertsonak beste batzuengandik edo ekitaldiren baten ekoizpenetik ikasteko duen gaitasuna, eta eboluzionatzeko gaitasuna. Era berean, aldaketara egokitzeko eta erresilientzia izateko gaitasuna.