Romantiek (PDF)

5 Romantiek Inleiding Caspar David Friedrich, Wandelaar boven een zee van mist Dit schilderij verbeeldt de romantiek: de mens ontvlucht de wereld in de ruige natuur. De negentiende eeuw begint met revoluties en oorlogen. De strijd voor een betere wereld van vrijheid, gelijkheid en broederschap o...

5 Romantiek Inleiding Caspar David Friedrich, Wandelaar boven een zee van mist Dit schilderij verbeeldt de romantiek: de mens ontvlucht de wereld in de ruige natuur. De negentiende eeuw begint met revoluties en oorlogen. De strijd voor een betere wereld van vrijheid, gelijkheid en broederschap ontaardt in een chaos. In de Franse Revolutie grijpen de burgers de macht, die ze kort daarna in handen geven van een dictator (Napoleon), die vervolgens weer met heel Europa oorlog voert. Kortom, de wereld lijkt onbegrijpelijker dan ooit, de mens lijkt gedreven door emoties als woede en angst in plaats van door het verstand. De Verlichting, waarin het verstand heerste, is voorbij. Aan het einde van de negentiende eeuw is Europa geïndustrialiseerd, is er een klasse van arbeiders ontstaan, rijden er treinen en zijn de steden vele malen groter geworden. De negentiende-eeuwse kunstenaar wil het liefst vluchten uit deze barre wereld. De werkelijkheid doet pijn ('Weltschmerz'). De ruige, onbedorven natuur is een grote bron van inspiratie, net als het verleden, sprookjes en droomwerelden. Romantiek betekent het uiten van persoonlijke gevoelens in de kunst. De artiest laat zien wie hij is en wat hij voelt door middel van zijn kunst. Originaliteit wordt hoog aangeschreven. De artiest weigert zich aan te passen aan de maatschappij, wordt niet begrepen en voelt zich dan een miskend genie. 1 Muzikale kenmerken Het Concertgebouw in Amsterdam Het Concertgebouw is gebouwd in 1888. De zaal voldoet aan de eisen die in de romantiek gesteld worden: veel zitplaatsen, een groot podium en een fantastische akoestiek. Voor het eerst in de geschiedenis zijn componisten niet meer in loondienst van adel of kerk. De rol van de adel is uitgespeeld en de kerk is zijn macht kwijt. Die ongebondenheid geeft componisten de ruimte voor muzikale experimenten. Emoties zijn moeilijk in te passen in de strenge vormen en regels van de klassieke stijl en daarom worden die regels naar believen aangepast of verworpen. Alle muzikale kenmerken van de romantiek zijn terug te voeren op deze basishouding: de componist in de romantiek gaat over grenzen heen en zoekt naar extreme uitdrukkingsvormen. Op het gebied van klankkleur ontstaan er veel nieuwe mogelijkheden. Allereerst wordt het symfonieorkest groter. Van alle instrumenten komen er meer, en er komen nieuwe bij. De strijkersgroep groeit tot vijftig instrumenten om tegen het geweld van de blazers op te kunnen. De houten blaasinstrumenten worden versterkt met de contrafagot in het lage register en de piccolo in het hoge register. Bij de koperen blaasinstrumenten komen er meer hoorns (vier is gebruikelijk, acht niet ongewoon) en worden de trombones (ook vaak vier) standaard. Hoe verder we komen in de negentiende eeuw, hoe meer bijzondere instrumenten er worden toegevoegd: harp, althobo, basklarinet, tuba, allerlei slaginstrumenten (grote trom, bekkens, triangel, klokkenspel) en soms de pas uitgevonden saxofoon. Veel blaasinstrumenten worden in de negentiende eeuw sterk verbeterd. Houten blaasinstrumenten krijgen kleppen in plaats van vingergaten. Ze worden makkelijker bespeelbaar en er is technisch veel meer mogelijk. Trompetten en hoorns krijgen ventielen. Daardoor kunnen ze chromatische loopjes spelen en bovendien in alle toonsoorten. Ook een hoorn kan nu een melodie krijgen. Cello's spelen niet langer uitsluitend baspartijen maar ook melodieën, trombones moeten zeer zacht kunnen spelen, violen moeten razendsnelle loopjes en andere technische hoogstandjes kunnen uitvoeren. Romantische melodieën zijn veel vrijer, vloeiender en langer dan die uit de klassieke stijl (Haydn, Mozart). De vrij stromende emoties van de componist laten zich niet vangen in het strakke keurslijf van de periodische zinsbouw. De structuur van voorzin en nazin is meestal nog wel herkenbaar, maar de klassieke eenvoud en symmetrie is niet meer de norm. Soms zit de melodie verstopt in een tussenstem of in de bas. In de samenklank (akkoorden) zoekt de componist naar expressie en originaliteit. Daarvoor gebruikt hij meer verschillende akkoorden, meer bijzondere akkoorden, zoals allerlei soorten septiemakkoorden en meer chromatiek (tonen die niet in de toonladder zitten). Tertsverwantschap wordt als een nieuw tonaal verband beschouwd, naast de bekende relaties tonica-dominant en tonica-parallel. Zo zijn bijvoorbeeld C-E en C-Es verwant omdat er een terts tussen de tonen zit. Ook als het gaat om muzikale elementen als dynamiek, tempo en articulatie zoekt de romantische componist naar grotere uitdrukkingsmogelijkheden. Zo wordt naar een muzikale climax toe werken een kunst op zich. Overgangsdynamiek wordt een belangrijk middel. Een crescendo van ppp tot ffff (oftewel aanzwellen van zo zacht mogelijk tot zo hard mogelijk) met een groot orkest kan een enorm effect hebben. Ook geleidelijke tempowisselingen, accelerando (steeds sneller) en ritenuto (steeds langzamer), worden populair als expressiemiddel. Articulatie is de manier waarop je een toon speelt: legato, staccato, portato, tremolo of met een accent. Ook deze speelwijzen legt de componist vast in zijn partituur door middel van tekens, boogjes en aanwijzingen. Kortom, de componist in de romantiek heeft de touwtjes strak in handen en laat niets aan het toeval over: zijn bedoeling moet overkomen en hij gebruikt alle middelen om die bedoeling duidelijk te maken. De natuurhoorn, waarmee je maar in één toonsoort kunt spelen. De moderne hoorn, met ventielen. Jaap van Zweden dirigeert. Maestro De Franse componist Hector Berlioz schrijft in 1850 dat veel componisten hun stukken ruïneren omdat ze denken dat ze ook kunnen dirigeren. Als voorbeeld noemt hij Beethoven. Door zijn doofheid hoorde hij het orkest in de zachte gedeelten niet, waardoor hij uit de maat raakte. Hij lag soms maten voor op de musici die hem wanhopig probeerden bij te benen. Het is duidelijk dat een orkest van tachtig tot honderd man leiding nodig heeft. Niet alleen om de maat te slaan, maar ook om inzetten aan te geven, te letten op de correcte uitvoering van de aanwijzingen van de componist en om de musici te inspireren. Door de complexiteit van de orkestmuziek uit de romantiek is een dirigent onmisbaar. De dirigent leidt de repetities en de uitvoering. Het moet een inspirerende en gezaghebbende figuur zijn, een echte maestro. Dirigeren is een vak geworden, en het is zeker niet altijd de componist die dat het beste kan. De componist Richard Wagner was ook als dirigent succesvol. 2a Orkestmuziek De symfonie blijft in de romantiek een belangrijk orkestwerk. Over het algemeen is de romantische symfonie langer dan de klassieke. Het eerste deel staat nog steeds in de hoofdvorm, maar heeft soms meer thema's in de expositie. Ook is de doorwerking langer. Verder zijn er plotselinge wisselingen van majeur naar mineur en wordt er gemoduleerd naar minder verwante toonsoorten dan dominant of de mineurparallel. De reprise verschilt vaak flink van de expositie en er kan een lang coda volgen waarin eigenlijk opnieuw sprake is van doorwerking van de thema's. Kortom, de hoofdvorm wordt aangepast aan de individuele wensen van de componist. Zijn gevoel is de leidraad en niet de regels. De structuur van de hoofdvorm is daardoor moeilijker herkenbaar in een romantische symfonie. Niet de regels, maar de expressie staat voorop. Chefdirigent Riccardo Chailly dirigeert Beethoven. Romantische zielen Beethoven is de eerste componist wiens leven romantische trekjes heeft. Hij is eigenwijs en radicaal. Hij wenst zich niet te voegen naar de wensen van rijkelui en schrijft muziek zoals hij het wil. Zijn genie wordt wel erkend, maar hij maakt zich steeds onmogelijk door zijn lompe gedrag. Een tragedie dient zich aan in zijn leven: hij wordt doof. Zijn carrière als pianist is voorbij voordat hij vijfendertig is. Hij trekt zich verbitterd terug in zijn wanordelijke huis, omringd door etensresten, vieze kleren en plassen water.Met een paar trouwe vrienden communiceert hij via een notitieboekje. De muziek die in zijn hoofd speelt, blijft hij gelukkig opschrijven, zoals de befaamde Negende Symfonie die hij schreef toen hij volledig doof was. Franz Schubert kun je de eerste echte romantische componist noemen. Zijn genie werd miskend; hij werd in Wenen beschouwd als een onbeduidende componist van liederen en pianowerkjes. Dat hij een wereldschokkend mooie Achtste Symfonie schreef, heeft niemand tijdens zijn leven geweten. Het stuk bleef namelijk onvoltooid. Waarom is nog steeds een raadsel. Misschien omdat Schubert wist dat het stuk toch nooit uitgevoerd zou worden. Niemand had immers belangstelling voor zijn orkestmuziek. Pas veertig jaar na zijn dood wordt de 'Onvoltooide' gevonden in een ladekast. Het leven van Schubert laat de keerzijde zien van de nieuw verworden positie van de romantische kunstenaar. Hij is vrij en ongebonden, maar ook onbegrepen en miskend. Straatarm, ziek, altijd verlangend naar de horizon ('daar waar ik niet ben, daar is het geluk', zoals hij het zelf uitdrukte). De onvoltooide symfonie maakt zijn romantische ziel zichtbaar en hoorbaar. Beethoven in zijn werkkamer. 2b Programmamuziek Programmamuziek is muziek met een buitenmuzikale inhoud. Er wordt een verhaal verteld zonder woorden, een sfeer of een gemoedstoestand neergezet zonder beelden, alleen met muzikale middelen. Er gaat een wereld van gevoelens achter schuil, van angst of verdriet, hoop of wanhoop, opstandigheid of berusting. Het is muziekdrama zonder woorden. Deze vorm is ideaal voor de componist die de regels van de symfonie niet ziet zitten en toch graag voor een groot orkest wil schrijven. Bij programmamuziek is de componist vrijer dan in welke andere muzikale vorm ook. Zijn eigen verbeeldingskracht bepaalt de vorm. Inspiratie haalt een componist uit zijn eigen leven, uit de natuur of uit andere kunstvormen zoals een gedicht, een schilderij of een oude legende. Alles kan de fantasie prikkelen en tot een muzikale verwerking leiden. Die vrijheid maakt programmamuziek bij uitstek geschikt voor de romantiek. De eerste componist die nadrukkelijk een 'verhaal' vertelt binnen het genre van de klassieke symfonie, is natuurlijk weer Beethoven. In zijn Zesde Symfonie schetst hij scènes uit het boerenleven, inclusief een dorpsfeest en een heftig onweer. Nog vernieuwender is de programmamuziek van Hector Berlioz. In 1830 componeerde hij zijn Symphonie Fantastique, waarin hij de luisteraar trakteert op vijf scènes uit zijn leven, met een ongelukkige liefde als leidraad. Een ander beroemd orkestwerk is De Moldau, waarin de componist Smetana uitbeeldt hoe een klein stroompje in de bergen uitgroeit tot de machtige rivier die door Praag loopt. Het is tegelijkertijd een liefdesverklaring aan zijn vaderland, Tsjechië. Luisterend naar de Schilderijententoonstelling van de Rus Moessorgski, waan je jezelf op een expositie. De muziek laat als het ware de schilderijen tot leven komen. De Moldau stroomt onder de bruggen van Praag. Drank en drugs De romantische componist lijdt aan de wereld. Het leven is een grote ellende. Maar ellende brengt grote gevoelens en dus grote romantische kunst voort. Hector Berlioz is een mooi voorbeeld. Hij is hopeloos verliefd op een actrice, wordt afgewezen en neemt zijn toevlucht tot drugs. Zijn hallucinaties krijgen hun weerslag in zijn muziek: hij componeert de beroemde Symphonie Fantastique. In de muziek schept hij een droomwereld, compleet met een nachtmerrie over zijn eigen onthoofding. Drie jaar later trouwt hij nota bene met de actrice die hij zo heeft aanbeden, maar het huwelijk wordt een ramp. Ook de Russische componist Moessorgski kent weinig geluk in zijn leven. Na enig succes met een opera over een Russische tsaar gaat het bergafwaarts met hem. Om rond te komen moet hij een kantoorbaantje nemen. Hij raakt verslaafd aan de drank. Wroeging en schuldgevoel over de dood van zijn beste vriend, een schilder/ontwerper, leiden tot de Schilderijententoonstelling, een programmatisch pianostuk dat pas in de twintigste eeuw populair wordt in de orkestversie van Maurice Ravel. Volgens de tekenaar van deze spotprent maakt Berlioz wel erg veel herrie. 3a Liederen Avond in een salon in Wenen, kamerconcert van Franz Schubert. In de romantiek ontstaat er een grote behoefte aan muziek voor de huiskamer, of liever: voor de salon, de chique huiskamer. Rijke families met muzikale belangstelling verzamelen graag kunstliefhebbers, componisten en musici in hun salons voor een gezellig samenzijn in het teken van de muziek. Het biedt componisten een podium voor hun kleinere werken. Ze bereiken hiermee weliswaar slechts een klein publiek, maar de beslotenheid is ook een voordeel. In de kleine kring van vrienden vind je begrip en steun, ook financieel! Het lied met pianobegeleiding is een vorm die in de romantiek zeer populair is. Franz Schubert is hier een pionier, hij componeert alleen al in het jaar 1815 honderdveertig liederen (hij is dan achttien). De succesformule bestaat hieruit: je neemt een romantisch gedicht, bij voorkeur over een ongelukkige liefde, lijden en verlangen. Je voorziet de tekst van een mooie, zangerige melodie. Dan komt het belangrijkste, de begeleiding. De pianobegeleiding moet de sfeer van het lied versterken, de tekst en het gevoel erachter uitdrukken. Veel componisten uit de romantiek schrijven liederen, naar het voorbeeld van Schubert. De bekendste is Robert Schumann. Liederen zijn er in allerlei vormen. De eenvoudigste is het coupletlied, waarbij ieder couplet dezelfde melodie krijgt. In een gevarieerd coupletlied zijn de coupletten varianten van het eerste couplet en in een doorgecomponeerd lied krijgt ieder couplet andere muziek. Dat geeft de componist meer mogelijkheden voor expressie, want dan kan hij de ontwikkelingen of sfeerveranderingen in de tekst beter volgen in de melodielijn en de begeleiding. Erlkönig Een van de eerste liederen van Schubert is de ballade Erlkönig. Een ballade is een gedicht waarin een compleet verhaal wordt verteld. In deze ballade van de dichter Goethe wordt het verhaal verteld van een vader die met zijn zieke zoontje naar huis rijdt op zijn paard. Het zoontje heeft koorts en ijlt, hij ziet de boze Erlkönig die hem probeert het bos in te lokken. Zijn vader probeert hem gerust te stellen, maar het kind wordt steeds koortsiger en banger. De (denkbeeldige?) Erlkönig wordt steeds opdringeriger. Hij trekt het kind naar zich toe. Geeft het kind zich aan hem over? De vader rilt. Als hij eindelijk zijn huis bereikt, is het te laat... Franz Schubert 3b Pianomuziek Binnenwerk van een piano. Via een ingenieus mechaniek brengen de toetsen de hamertjes in beweging, die slaan tegen de snaren en vallen direct weer terug in hun uitgangspositie. In de negentiende eeuw heeft iedere zichzelf respecterende familie met een flink huis en wat geld wel een piano in de salon staan, of liever een vleugel. De vraag naar piano's is groot en de fabrieken draaien op volle toeren. In de eerste helft van de negentiende eeuw wordt het instrument op nog een paar punten verbeterd. Door een betere hamertechniek is snelle toonherhaling mogelijk. Een extra pedaal zorgt ervoor dat het hele blok met dempers opgetild wordt zodat de pianist vloeiender kan spelen en de toon lang doorklinkt als hij dat wil. Het gietijzeren frame zorgt ervoor dat de snaarspanning verhoogd kan worden. Daardoor is het mogelijk een groter instrument te bouwen, dat dus een vollere klank heeft en een groter bereik. Zo worden grote dynamische verschillen en virtuozer spel mogelijk en dat is precies wat de componisten van romantische pianomuziek, zoals Chopin en Liszt, willen. Chopin componeert bijna uitsluitend pianomuziek. Zijn stukken hebben sfeervolle titels, zoals Nocturne, Ballade en Berceuse. Ook schrijft hij dansen zoals de wals, mazurka en polonaise (waarmee hij zijn Poolse afkomst verraadt). De pianowerken roepen altijd een bepaalde sfeer of emotie op. Typerend voor Chopin is het gebruik van rubato. Dat betekent:vrij in tempo of letterlijk: 'geroofd', dus als je ergens vertraagt, moet je verderop in de maat weer iets versnellen. Liszt is de grootse pianovirtuoos van de romantiek. Veel van zijn stukken hebben als voornaamste doel het tonen van zijn fabelachtige techniek. Ze laten ook mooi zien wat er mogelijk is op een moderne piano. Handschrift van een Mazurka van Chopin. Idolen Twee pianisten, allebei immigranten, maken de tongen los in de upper class van Parijs rond 1830. De één komt uit Polen, de ander uit Hongarije. De Pool is gevoelig, een beetje ziekelijk, en hij heeft een fluwelen aanslag op de piano. Zijn naam: Frédéric Chopin. De Hongaar heeft een vurig karakter, handen zo groot als etensborden en hij speelt menig piano volledig aan barrels. Zijn naam: Franz Liszt. Ze spelen in de salons altijd hun eigen composities en ze groeien uit tot supersterren. Rijke bankiersvrouwen willen pianoles van Chopin en de vingertoppen van Liszt kussen. Ze drinken zelfs het laatste slokje thee uit zijn kopje als hij even niet kijkt. Met Chopin loopt het niet goed af. Hij wordt doodziek en sterft in 1849, negenendertig jaar oud. Een idool blijft hij: nog steeds bezoeken veel mensen zijn graf in Parijs -- al is zijn hart naar Polen gesmokkeld en ingemetseld in een kerkpilaar in Warschau. Liszt wordt op latere leeftijd het sterrendom beu. Hij laat zich tot priester wijden en wordt voorvechter van vooruitstrevende muziek. Zijn dochter trouwt met een ander idool, de vooruitstrevende componist Richard Wagner. De dames in katzwijm bij een optreden van Liszt. 4 Nationale scholen en de grenzen van de tonale muziek Russische dans uit De Notenkraker, ballet van Tsjaikovski. In de laatste dertig jaar van de negentiende eeuw zijn er twee belangrijke trends: een groeiend nationaal bewustzijn en een langzame afbrokkeling van de tonale muziek. We noemen deze periode de laat-romantiek. De tonale muziek (majeur en mineur) heeft de muziek eeuwenlang beheerst. In de muziek uit de barok en het classicisme zijn de harmonische functies (tonica, dominant, subdominant) altijd duidelijk hoorbaar. Om de zoveel maten hoor je wel weer een cadens. Maar in de romantiek komt de tonaliteit onder druk te staan door experimenten met bijzondere akkoorden, chromatiek en 'vreemde' modulaties. Een componist als Richard Wagner stelt de terugkeer van de tonica soms zo lang uit dat de luisteraar zijn gevoel voor de grondtoon kwijtraakt. Na Wagner verleggen componisten als Mahler en Richard Strauss de grens nog een stukje. Uiteindelijk leidt dit tot de breuk met de tonaliteit in de twintigste eeuw. Het opkomende nationalisme in Europa maakt dat jonge componisten uit bijvoorbeeld Rusland, de Slavische landen en Scandinavië belangstelling krijgen voor de volksmuziek van hun land. Door het gebruik van volksliederen geven ze hun composities een heel eigen geluid. Er ontstaan daardoor nationale stijlen in plaats van de internationale 'eenheidsworst'. Daarmee zetten ze zich af tegen de heersende muziek uit West-Europa (met name Duitsland). Tegelijk promoten ze de cultuur van hun eigen land. Hun muziek slaat aan, ook buiten de grenzen van hun land, juist vanwege het exotische element. Wat van ver komt is aantrekkelijk, zeker in de romantiek. In de ban van Wagner In 1876 gaat de langste en grootste opera ooit in première: de Ring des Nibelungen van Richard Wagner. Het stuk duurt in totaal zestien uur en is over vier avonden uitgesmeerd. Het stuk (een bewerking van een Noorse mythe) is een sensatie. Heel Europa raakt in de ban van 'de Ring', of liever: in de ban van Wagner. Het publiek dweept met zijn muziek of walgt ervan. Componisten bewonderen het genie Wagner, maar proberen tegelijkertijd zijn muziek niet te imiteren. 'Kwalijke dampen waar iedereen door wordt besmet', zegt de Franse componist Debussy over Wagners muziek. Wagner is bedwelmend, extatisch, onontkoombaar; het toppunt van romantiek. Maar ook het einde ervan. Het einde van de tonaliteit bijvoorbeeld wordt al ingeluid met Tristan und Isolde, een muziekdrama uit 1