DKT109 Dil ve Konuşma Bozukluklarına Genel Bakış Ders Notları PDF

DKT109 DİL VE KONUŞMA BOZUKLUKLARINA GENEL BAKIŞ DERSİ: Gecikmiş Dil Konuşma (GDK) ve Gelişimsel Dil Bozukluğu (GDB) Doç. Dr. M. Emrah Cangi Gecikmiş Dil ve Konuşma Nedir? Gecikmiş dil ve konuşma başka bir teşhis edilmiş engel veya diğer bilişsel, motor...

DKT109 DİL VE KONUŞMA BOZUKLUKLARINA GENEL BAKIŞ DERSİ: Gecikmiş Dil Konuşma (GDK) ve Gelişimsel Dil Bozukluğu (GDB) Doç. Dr. M. Emrah Cangi Gecikmiş Dil ve Konuşma Nedir? Gecikmiş dil ve konuşma başka bir teşhis edilmiş engel veya diğer bilişsel, motor alanlarda gelişimsel gecikme olmaksızın dil gelişimindeki geriliktir. GDK, dil gelişimi özellikleri yaş normlarının altında olduğunda tanı konulur (ASHA). Aşağıdaki durumlar örnek olabilir: 18 aylık iken basit sözcükleri anlayamayan çocuk İki yaşında birkaç sözcüğü, eksik de olsa kullanamayan çocuk Dil gelişimini değerlendirmek, dil becerilerinin gelişimsel basamakların dışında kalıp kalmadığını ve çocuğun GDK gösterip göstermediğini belirlemek için bu kriterleri düzenli aralıklarla gözden geçirmek esastır. Klinik Özellikler: Sözcük ve cümle yapısının ve yeni ve karmaşık sözcüklerin ediniminde gecikme. “Normal” gecikmeden söz edebilmek için sözel olmayan beceriler, işitme, öz bakım ve motor beceriler normal sınırlarda olmalıdır. Doğum öyküsünde herhangi bir problem olmamalıdır. Bunun yanında çocuğun çeşitli şekillerde iletişim çabası içinde olması beklenir. Yani çevreden gelen yönergeleri anlar. Kimi zaman bir sözcükle de olsa kendini ifade edebilir (Korkmaz, 2005). Gecikmiş Dil ve Konuşmanın Belirtileri Elliden az kelimeden oluşan ifade edici bir kelime dağarcığı ve 2 yaşına kadar iki kelimelik kombinasyonların olmaması. Daha az kelimeyi anlamak (Thal ve ark., 1991, 2013). Daha kısa ve dilbilgisi açısından daha az karmaşık ifadelerin kullanımı (Thal ve ark., 2013). Sembolik jestlerin iletişim için gecikmiş anlaşılması ve kullanımı (Thal ve ark., 2013). Düşünce ve istekleri ifade etmekte zorluk yaşamak. Yeni ortamlara girildiğinde uyum güçlükleri yaşamak. Çevredeki konuşmalara kayıtsız kalmak. Gecikmiş Dil ve Konuşmanın Nedenleri Çocuklar ilgili faktörler Cinsiyet—Erkek çocukları kız çocuklarına göre GDK açısından daha yüksek risk altındadır. Motor gelişim—GDK’li çocukların, tipik olarak gelişen çocuklarla karşılaştırıldığında motor gelişimlerinin geciktiği (motor gecikmelerle ilişkili bozukluklar veya sendromların yokluğunda) bulunmuştur. Doğum durumu—Optimum doğum ağırlıklarının %85'inden az veya 37 haftadan daha erken doğan çocukların GDK açısından daha yüksek risk altında olduğu bulunmuştur. Aile Faktörleri Aile Geçmişi—GDK’li çocukların GDK geçmişi olan bir ebeveyne sahip olma olasılığı daha yüksektir. Kardeşlerin varlığı—GDK’li çocukların, GDK olmayan çocuklara göre tek çocuk olma olasılığı daha düşüktür; bu bulgular, çocuğun yararlanabileceği anne kaynaklarının azaldığını yansıtabilir. Annenin eğitimi ve ailenin sosyoekonomik durumu —Annenin daha düşük eğitimi ve ailenin daha düşük sosyoekonomik durumu, GDK için daha yüksek risk ile ilişkilidir. Bu durumun annenin eğitimi ve ailenin sosyoekonomik durumunun, çocuğun dil öğrenmesi için erişebildiği destek (kaynak) miktarı ile ilişkili olduğu düşünülmektedir. Gecikmiş Dil ve Konuşmanın Yaygınlığı 2 yaşındaki çocuklarda gecikmiş dil ve konuşmanın yaygınlık tahminleri öncelikle %10 ile %20 arasında değişmektedir. 18 ila 23 aylık yürümeye başlayan çocuklarda GDK’li çocukların yüzdesinin %13,5 olduğu tahmin edilmektedir. Bu oran 30 ila 36 aylık çocuklarda %16-17,5'e çıkmaktadır. Hem alıcı hem de ifade edici dile dayalı yaygınlık tahminleri, yalnızca ifade edici dile dayalı tahminlerden daha düşük olma eğilimindedir. Ailesinde gecikmiş dil ve konuşma öyküsü olan çocuklarda yaygınlık tahminleri (%23), öyküsü olmayan çocuklara göre daha yüksektir. Erkeklerin GDK’ye yakalanma olasılığı kadınlara göre 3 kat daha fazladır. Destekleyici Stratejiler Karşılıklı etkileşimi güçlendirmek ve dil gelişimini desteklemek için seviyesine uygun sorular sorabilirsiniz. Konuşma ve dil kullanımında iyi bir model olun. Yapıca basit, kısa ve anlaşılabilir cümleler kullanın. Çocuğun söylediği kelimeleri ve cümleleri genişleterek tekrar edin. Çocuğunuzun iletişim kurmak için gösterdiği çabayı takdir edip, cesaretlendirin. Çocuğun konuşmasını düzeltmek yerine, onun söylediklerini anladığınızı göstererek iletişimsel motivasyonunu yükseltin ve dilsel seviyesine uygun bir biçimde yanıt verin.  Çocuğun rutini olan durumlar esnasında şaşırtıcı durumlar yaratarak iletişim kurması için fırsat oluşturabilirsiniz. Çocuğun rutini olan durumlar esnasında şaşırtıcı durumlar yaratarak iletişim kurması için fırsat oluşturabilirsiniz. Çocuğun iletişim anlarında jest ve mimikleri kullanmayı ihmal etmeyin. Kurulan iletişim ağlarında ya da çocuğun dilsel çıktılarında söylemlerini tekrar ederek onu anladığınızı gösterin. Model sözcükleri kullanırken ses tonunuzu arttırın veya azaltın. Bu şekilde modellenen sözcükler çocuğun dikkatini arttırabilir ve seslendirmesini teşvik edebilir. Çocuğu soru bombardımanına tutmayın. Bunun yerine yorumları arttırmayı ve seçenekler sunmayı alışkanlık haline getirebilirsiniz. Değerlendirme Dil ve Konuşma Terapistleri genellikle formal bir değerlendirme yöntemi olarak 2011 yılında geliştirilen çocuğun hem alıcı hem de ifade edici dil becerilerini değerlendirme imkanı sağlayan TEDİL (Türkçe Erken Dil Gelişimi Testi) kullanırlar. İnformal bir değerlendirme yöntemi olarak ise oyun oynama ya da ebeveyn ile yapılan görüşmeler sırasında edinilen bulgular sayesinde çocuğun dil becerilerinin yaşına uygun olup olmadığı değerlendirilir. Terapi Gecikmiş dil ve konuşma terapisi alanında uzman bir Dil ve Konuşma Terapisti tarafından yapılır. Terapi yöntemi ve hedefleri her çocuk ve aile için bireyselleştirilir (çocuklarda farklı ihtiyaçlar söz konusu olabilir). Müdahalenin temel amacı genel dil gelişimini teşvik etmek ve dil becerilerini bütüncül bir şekilde ve bağlam içinde öğretmektir. Sıklıkla etkileşimsel, doğal bir yaklaşım tercih edilir. Bu yaklaşım etkili günlük iletişimi teşvik eder ve ailenin çocuğun gelişimini destekleme yeteneğini artırır. Aileye rehberlik önemlidir. Gelişimsel Dil Bozukluğu Nedir ve Genel Özellikleri Nelerdir? Gelişimsel Dil Bozukluğu (GDB), bir çocuğun işitme kaybı, bilişsel bozukluk veya nörolojik hasar gibi diğer faktörlere bağlı olmayan dil gelişimi ile ilgili zorluklar yaşadığı bir durumdur. Bu dil zorlukları, çocuğun konuşma dilini anlama ve kullanma becerisini etkileyerek kelime dağarcığı, dil bilgisi ve konuşma becerileri gibi becerileri etkileyebilir. GDB olan çocuklar, dil fonksiyonlarında, işitme, oral yapı ve işlevinde, genel zeka veya algılamadaki eksikliklere atfedilmeyen önemli sınırlılıklar gösterirler. Aslında belirgin bir neden yokmuş gibi gözükür. GDB olanlar arasında sözel olmayan zeka, doğum durumu, işitme, öz bakım ve motor becerileri normal sınırlar dahilinde görülmektedir. EK: Dil Bozukluğu Tanısında Kullanılan Ölçütler DSM-5 315.39 (F80-9) Birey, aşağıdakileri içeren anlama veya üretimdeki eksiklikler nedeniyle dili farklı şekillerde (konuşma, yazma, işaret dili kullanma veya diğer) kullanmakta sürekli olarak zorlanmaktadır: Azalmış kelime dağarcığı Sınırlı cümle yapısı veya temel, dilbilgisi açısından doğru cümleler oluşturmak için kelimeleri bir araya getirme becerisinin sınırlı olması Kelime dağarcığını kullanma ve cümleleri birbirine bağlama veya iyi bir sohbeti sürdürme becerisinin sınırlı olması gibi söylem bozuklukları Bireyin dil kapasitesi yaşından beklenenin önemli ölçüde altındadır ve bu da iletişimin, sosyal katılımın ve akademik başarının engellenmesine neden olabilir. Belirtiler bireyin erken gelişim döneminde ortaya çıkmıştır. Bu zorluklar duyusal bir bozukluk, motor işlev bozukluğu veya başka bir tıbbi durumun sonucu değildir ve zihinsel engellilik veya küresel gelişimsel gecikmeye atfedilemez. GDB’li küçük çocuklar şunları yapabilir: Kelimeleri cümleler halinde bir araya getirmekte gecikebilirler. Yeni kelimeler öğrenmekte ve etkileşim kurmada zorlanabilirler. İnatçı oldukları için değil, kendilerine söylenen kelimeleri tam olarak anlamadıkları için yönergeleri takip etmekte zorlanırlar. Konuşurken sık sık dilbilgisi hataları yapabilirler. DDB'li büyük çocuklarda ve yetişkinlerde yaygın olan belirtiler şunlardır: Karmaşık cümlelerin sınırlı kullanımı. Doğru kelimeleri bulmada zorluk. Mecazi dili anlamakta güçlük. Okuma problemleri. Dağınık hikaye anlatımı ve yazma. Sık dilbilgisi ve yazım hataları. GDB Belirtileri Gecikmiş dil ve konuşma öyküsü. Kısıtlı sözcük dağarcığı. Dilbilgisel olarak hatalı cümleler kurmak. Sözcükleri geri çağırmakta zorluk yaşamak. Yönerge takibinde problemler yaşamak. Çevre ile iletişim kurmaktan kaçınmak. Sözcükler yerine el-kol hareketleri kullanmak. Mecaz dil yapılarını anlayamamak. Ek kullanımında sınırlılık. Sözcükleri bağlamına uygun bir şekilde kullanmamak. https://thedldproject.com/ Yaşıtlarından daha geç konuşmaya başlama Yeni kelimeler öğrenmede zorluklar Kelimeleri cümle haline getirmekte zorlanma Konuşurken yanlış kelimeler kullanmak veya kelimeleri atlamak Kısa, basit cümleler kullanmak Bir hikayeyi sırayla anlatmakta ve ayrıntıları atlamakta zorlanma Sorulara cevap vermede zorluklar Aileleri dışındaki insanlar tarafından anlaşılmak için mücadele etmek Düşüncelerini ve duygularını açıklamakta zorlanmak https://thedldproject.com/ Talimatları takip etmekte zorlanma Talimatları takip etmek için çok sayıda tekrara ihtiyaç duyma Talimatları takip etmek yerine ne yapacaklarını öğrenmek için akranlarını izlemek Yeni bilgileri öğrenmede ve hatırlamada güçlükler Dinlemiyor veya dikkati dağılmış gibi görünmek Sinirli olmak ve zorlayıcı olabilecek davranışlar sergilemek Okuma ve yazmayı öğrenmede zorluklar Konuşmalardan ve sosyal durumlardan kaçınma Etkinliklere ve tartışmalara katılmakta zorlanma  Genel olarak, GDB olan çocuklar (1) çevrelerinde konuşan dilin kalıplarını ayırt etme, (2) sözcük dağarcığının gelişmesi için sözcük-gönderim ilişkilerini kurma ve (3) dil için farklı bağlamlar kaydetme konusunda zorluk çekmektedirler. Sonuç olarak, bu gençler ifade edici ve/veya alıcı dil, biçimbilgisel ve fonolojik kural oluşumu, sözcük dağarcığı gelişimi ve dil kullanımı ile ilgili zorluklar yaşamaktadırlar. Pragmatik sorunlar, dil formlarını uygun bir şekilde kullanamamaktan kaynaklanıyor gibi görünmektedir. Buna ek olarak, GDB olan çocukların duyguları anlama ve ifade etme yeteneklerinde eksiklikleri vardır.  İşitsel işlemleme problemleri; edatlar, yardımcı fiiller ve zamirler gibi daha kısa sözcüklerde de istenmeyen sonuçlar doğurabilir. GDB olan çocuklar morfem kullanımı ile ilgili kalıcı problemler sergilerler. GDB olan çocukların sözcükleri geri çağırma sorunu, bu çocukların sınırlı semantik bilgisini ve hedef-dışı rakip sözcüklerin aktivasyonunu engelleme güçlüğünü göstermektedir. Sözcükler kategorilere uygun bir şekilde düzenlenmemişse, geri getirilmesi daha zordur. GDB olan çocuklar için sözcük öğrenmek zor olmasına rağmen, anlama üretmekten daha kolay gibi görünmektedir. GDB olan çocuklar tipik dil özelliği gösteren bireylere kıyasla çocukluk boyunca ve erken yetişkinlik döneminde daha dar alıcı sözcük haznesine sahiptir. Etiyoloji GDB olan çocukların beyin görüntülemesi, dil işleme bölgelerinde sol tarafın baskınlığının olağan asimetrisinin aksine, sol ve sağ hemisferlerdeki beyin simetrisini gösterir (Ors ve ark., 2005). Manyetik Rezonans Görüntüleme (MRI) kullanılarak yapılan daha ileri çalışmalar, GDB olan çocukların farklı beyin aktivasyon ve koordinasyon örüntüleri sergilediği ve iletişim işlemleri için kritik beyin bölgelerindeki aktivasyonun azaltılması da dahil olmak üzere daha az etkili çalışma örüntülerini yansıttığını göstermektedir.  GDB olan çocuklar hepsi olmasa da, çalışma belleği yeteneklerinde ve yürütücü işlevlerde belirgin eksiklikler göstermektedir. Çalışma belleği (ÇB), bilişsel işlem gerçekleşirken sınırlı bilginin geçici olarak erişilebilir bir durumda tutulmasına izin veren aktif bir süreçtir. GDB olan okul öncesi çocuklar, hem görsel hem de dilsel görev değişimi ve davranış dizginleme konusunda yürütücü işlev sorunları yaşarlar. Yürütücü işlevdeki diğer sorunlara örnek olarak, hem inhibisyon kontrolü hem de bilişsel esneklik ile ilgili sorunlar ortaya çıkar. Beynin ön lobunda yer alan yürütücü işlev, beynin organize ve yönlendirme işlevidir. Genel olarak, GDB olan çocuklar parietal lobun entegrasyonunu genel olarak arttırmış ve kodlama işleminde frontal lobun, kod çözme işleminde parietal lobun entegrasyonunu azaltmıştır. Prevalans Çalışmalara göre GDB artıyor olabilir. GDB düşünülenden daha yaygındır. Son on yılda yapılan araştırmalar, GDB’den etkilenen küçük çocukların sayısını araştırmıştır. Bu oranın anaokulundaki çocukların %7 ila %8’ini etkileyecek kadar yüksek olabileceğini biliyoruz. Karşılaştırıldığında, Down sendromu veya otizm beş yaşındaki çocukların %1'inden azını etkiler (https://merrill.ku.edu/).  GDB, erkekleri kadınlardan daha fazla etkiler ve GDB’nin sözlü ve yazılı dil yetersizlikleri kuşaktan kuşağa aktarılabilir (Flax ve ark., 2003). Gelişimsel Dil Bozukluğuna DEHB (Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu) ve Disleksi (Özel Öğrenme Güçlüğü) eşlik edebilir. GDB ile disleksi arasında yakın bir ilişki bulunmaktadır. GDB’li bir çok çocuk aynı zamanda disleksi kriterlerini karşılamaktadır. Bazı Gerçekler (thedldproject.com) GDB, konuşmayı ve dinlemeyi zorlaştıran bir beyin farklılığıdır. İşitme engelinden 50 kat, otizmden ise beş kat daha yaygındır. (McGregor, 2020) Bu engel, 1. sınıftaki çocukların %7,5'ini etkilemektedir. Öğretmenlerin bu gizli ama yaygın engellilik hakkında bilgi sahibi olması gerekir çünkü 30 kişilik bir sınıfta iki çocuk GDB sahip olacaktır (Norbury ve ark., 2016) DDB olan kişilerin okuma güçlüğü çekme olasılığı altı kat, matematikle mücadele etme olasılığı ise dört kat daha fazladır. (Young ve ark., 2002) Bu durum ailelerde görülme eğilimindedir. İkiz çalışmaları, GDB üzerinde güçlü bir genetik etki olduğunu göstermektedir, ancak bu, belirli bir mutasyondan ziyade birçok genin birleşik etkisini yansıtıyor gibi görünmektedir (Bishop, 2006). Engelliliğin çocuklarıyla konuşmayan ebeveynlerden kaynaklandığı yönündeki popüler görüşün kanıta dayalı bir desteği yoktur. GDK ve GDB İlişkisi Gecikmiş dil ve konuşma bir bozukluk değil, olası bir Gelişimsel Dil Bozukluğunun semptomu sayılabilen bir süreçtir. ABD’deki ortaokula giden çocukların yaklaşık %10 ila %15’i, erken dil gelişimi açısından gecikme yaşayan ‘geç açılanlar’ dır (GDK öyküsü). Yaklaşık yarısı bu sorunu aşacaktır. Diğer çocuklar ise, başta GDB olmak üzere sorun yaşamaya devam ederler (Dale ve ark. 2003). Yaşam Boyu Sorunlar GDB okul öncesi çocukların %4 ila %7’sini etkilemektedir. GDB olan okul öncesi çocuklar akranları tarafından antipatik karşılanır. Ayrıca bu çocuklar zayıf sosyal beceriler sergilerler. Genel olarak, GDB olan çocuklar ilkokulda hem dilsel hem de dilsel olmayan materyalleri normalden daha yavaş ve daha kötü işler. GDB olan çocuklar oyun etkileşimlerini başlatma konusunda arkadaşlarına nazaran daha az başarı gösterir bu nedenle de genelde tek başına oynama ve izleyici olma davranışı sergilerler. Öğretmenler bu çocukları daha suskun ve yalnız-pasif içedönük olarak değerlendirmektedirler.  GDB olan genç yetişkinlerin sözcük dağarcığındaki eksiklikler, üniversiteye gidenlerde bile devam etmektedir. Bu eksiklikler özellikle şiddetli DB olan kişilerde semantik esneklik ve üretkenlik aşamasında kendini gösterir. Bunlar yürütücü işlevdeki sorunların karakteristik özelliğidir. GDB olan çocuklar hakkında uzun dönemli veriler azdır. Araştırmalar, özellikle dile dayalı faaliyetlerle ilgili ileride yaşanacak akademik zorlukları göstermiştir. Örneğin, 14 yaşında GDB olan çocuklar dil görevlerinde sorun yaşamayan çocuklara nazaran yanıt verme süresinde gecikme yaşarlar. Değerlendirme Değerlendirme türü çocuğun yaşına ve ortaya çıkan semptomlara bağlıdır. Dil ve Konuşma Terapistleri GDB'nin ayırıcı tanısı için formal bir değerlendirme yöntemi olan ve genellikle standardize bir değerlendirme aracı olan TEDİL veya TODİL ile klinik içi gözlem ve ebeveynler ile yapılan görüşmeler ile tamamlanan informal değerlendirmeler kullanmaktadır. Tanı Çocuğun doğrudan gözlemlenmesi. Ebeveynler ve/veya öğretmenler tarafından doldurulan mülakatlar ve anketler. Ek sorunların olmadığına dair testler (zeka, gelişim, işitme taraması vb.) Çocuğun öğrenme yeteneğinin değerlendirilmesi. Standart testler  Terapi GDB terapisi alanında uzman bir Dil ve Konuşma Terapisti tarafından yapılır. GDB’ye müdahalede erken tanı ve müdahale önemli rol oynamaktadır. Terapi programı çocuğa aileye göre şekillendirilir. Terapide kelime dağarcığını genişletmek, dilbilgisel kuralları edinmek, sosyal iletişimsel becerileri kazanmak, sözcükleri doğru bağlamda kullanmak gibi kazanımlar hedeflenir. Ailenin dil ve konuşma terapisti ile iş birliği içinde olması terapi sürecine büyük oranda katkı sağlar. Kaynaklar https://www.asha.org https://merrill.ku.edu/ Cangi, M. E. Arı, A., & Kartal, M. S. (2017). Tüm Öğretmenlik Programları İçin Özel Eğitime Giriş Tüm Öğretmenlik Programları İçin. Eğitim Yayınevi. https://thedldproject.com/developmental-language-disorder-dld/ https://www.nidcd.nih.gov/health/developmental-language-disorder Topbaş, S. (2021). İletişim Bozukluklarına Giriş-Yaşam Boyu Kanıta Dayalı Yaklaşım (Kimberly A. Farinella, Robert E. Owens), (Çev. Ed. Prof. Dr. Seyhun Topbaş).