Φαρμακολογία: Εισαγωγικά Στοιχεία PDF

1 Φαρμακολογική βάση της Θεραπευτικής Εισαγωγικά στοιχεία Αμανατιάδου Π. Έλσα [email protected] 1  Φαρμακολογία: Κεντρικό αντικείμενο της Φαρμακολογίας αποτελούν τα φάρμακα και οι ενέργειες που ασ...

1 Φαρμακολογική βάση της Θεραπευτικής Εισαγωγικά στοιχεία Αμανατιάδου Π. Έλσα [email protected] 1  Φαρμακολογία: Κεντρικό αντικείμενο της Φαρμακολογίας αποτελούν τα φάρμακα και οι ενέργειες που ασκούν στους οργανισμούς και ιδιαίτερα στον άνθρωπο Επιθυμητές και ανεπιθύμητες Μηχανισμοί απορρόφησης, Μηχανισμοί δράσης των φαρμάκων ενέργειες των φαρμάκων κατανομής, μεταβολισμού και σε επίπεδο κυττάρου, ιστού, (αντενδείξεις, αλληλεπιδράσεις, απέκκρισης των φαρμάκων οργάνου, συστήματος ιδιοσυγκρατικές αντιδράσεις) Ανάπτυξη συστημάτων και μεθόδων για την Δοσολογικά σχήματα και αξιολόγηση της φαρμακολογικής φαρμακοκινητικός έλεγχος για τη αποτελεσματικότητας των φαρμακευτικών ουσιών– βέλτιστη δραστικότητα των προκλινικές και κλινικές μελέτες θεραπευτικών 2  Φαρμακολογία: Σύγχρονοι κλάδοι ανάπτυξης Βιοχημική ή Μοριακή Φαρμακολογία Πειραματική Φαρμακολογία Χημεία Χημειοθεραπεία Φαρμακοδυναμική Νευροφαρμακολογία Φυσιολογία Βιοχημεία Φαρμακολογία Κλινική Φαρμακολογία- Φαρμακοκινητική Ανοσοφαρμακολογία Ψυχοφαρμακολογία Ιατρική Ενδοκρινοφαρμακολογία Αναπτυξιακή Φαρμακολογία Θεραπευτικών Διεπιστημονικό πεδίο σε άμεση αλληλεπίδραση Φαρμακογενετική με χημικές και βιοιατρικές επιστήμες.. 3 Στο πλαίσιο του μαθήματος Φαρμακολογία και Τοξικολογία θα μιλήσουμε για: ▪ Εισαγωγικά στοιχεία του μαθήματος ▪ Φαρμακοκινητική: απορρόφηση, κατανομή, μεταβολισμός και απέκκριση των φαρμάκων ▪ Βασικές αρχές της Φαρμακοδυναμικής – Ανεπιθύμητες ενέργειες φαρμάκων ▪ Στάδια ανάπτυξης νέων φαρμάκων ▪ Φαρμακολογία ΚΝΣ, καρδιαγγειακού συστήματος, ενδοκρινικών διαταραχών, καρκίνου κ.ά. ▪ Κατηγορίες ευρέως συνταγογραφούμενων φαρμάκων ▪ Στοιχεία τοξικολογίας 4  Φάρμακο Με τον όρο φάρμακο ορίζεται η αμιγώς φαρμακολογικά δραστική ουσία ή σύνθεση ουσιών (φυσικής, ημισυνθετικής, τεχνητής ή βιοσυνθετικής προέλευσης) που μετά τη χορήγησή του στον οργανισμό αποκαθιστά, βελτιώνει ή τροποποιεί παθοφυσιολογικές διαταραχές ή ενίοτε συμβάλλει στην ιατρική διάγνωση. Ευρύτερα, ο όρος «φάρμακο» συχνά περιγράφει όχι μόνο τη δραστική ουσία, αλλά τα φαρμακευτικά σκευάσματα που κυκλοφορούν υπό διάφορες φαρμακοτεχνικές μορφές (δισκία, ενέσιμα κλπ.) και περιέχουν επιπλέον της φαρμακευτικής ουσίας και φαρμακοδυναμικά αδρανείς ουσίες (έκδοχα). Τα φάρμακα χορηγούνται σε ορισμένες ενδείξεις θεραπευτικής αγωγής που καθορίζονται αυστηρά κατά την έγκρισή τους για κυκλοφορία. iStock 5 Προέλευση των φαρμάκων: - Φυτικής προέλευσης (μορφίνη) - Ζωϊκής προέλευσης (θυρεοειδοτρόπος ορμόνη) - Από καλλιέργειες μικροοργανισμών (πενικιλλίνη) - Ανόργανης προέλευσης (σίδηρος) - Ημισυνθετικά παράγωγα (αμπικιλλίνη) - Συνθετικά παράγωγα (βενζοδιαζεπίνες, Η2-ανταγωνιστές κ.ά.) https://www.magnoliabox.com/products/papaver-somniferum-l-linn-0036 Το μοριακό μέγεθος των φαρμάκων ποικίλει από πολύ μικρό (π.χ ιόντα λιθίου με ΜΒ 7) έως πολύ μεγάλο (π.χ. η αλτεπλάση με ΜΒ 59050). Τα περισσότερα φάρμακα έχουν ΜΒ μεταξύ 100-1000.. 6  Ονομασία φαρμάκων Χημική ονομασία (επίσημη): Ν- ακετυλο- π- αμινοφαινόλη Φαρμακολογικό όνομα (κοινόχρηστο): παρακεταμόλη Εμπορική ονομασία: DEPON - Περισσότερα από ένα εμπορικά ονόματα για το ίδιο φαρμακευτικό προϊόν - Νομικά κατοχυρωμένο από κάθε φαρμακοβιομηχανία Τα φαρμακευτικά προϊόντα κυκλοφορούν με έγκριση: - του FDA στις ΗΠΑ - του ΕΜΕΑ (Ευρωπαϊκού Οργανισμού Φαρμάκων) και Κύριες πηγές πληροφόρησης για φαρμακευτικές του ΕΟΦ (Εθνικός Οργανισμός Φαρμάκων) στην Ελλάδα ουσίες και φαρμακευτικά προϊόντα αποτελούν το Εθνικό Συνταγολόγιο και η Ελληνική Φαρμακοποιία 7 Κατηγορίες φαρμάκων Συνταγογραφούμενα φάρμακα: έχουν χαρακτηριστεί ως πιθανώς επιβλαβή σε περίπτωση που η χρήση τους δεν επιβλέπεται από αδειοδοτημένο επαγγελματία υγείας. - Είναι η μεγαλύτερη κατηγορία φαρμάκων και χορηγούνται μόνο με βάση της οδηγίες επαγγελματία υγείας – ιατρική συνταγή (η οποία περιλαμβάνει όνομα, δόση, οδό χορήγησης, συχνότητα λήψης, υπογραφή του ιατρού που συνταγογραφεί). Μη-συνταγογραφούμενα φάρμακα: έχουν χαρακτηριστεί ως ασφαλή ακόμα και όταν λαμβάνονται χωρίς την επίβλεψη από επαγγελματία υγείας, εφόσον τηρούνται οι οδηγίες χρήσεις είναι δυνατόν να ληφθούν χωρίς συνταγή. - Παράδειγμα: φάρμακα για τα συμπτώματα του κοινού κρυολογήματος, των πονοκεφάλων, της διάρροιας, των στομαχικών διαταραχών. - Προσεκτική ανάγνωση οδηγιών πριν τη λήψη τους. 8 Κατηγορίες φαρμάκων Ελεγχόμενες ουσίες: εποπτεύονται με μεγαλύτερη προσοχή από όλα τα φάρμακα, κίνδυνος κατάχρησης των συγκεκριμένων ουσιών, οι οποίες μπορούν να προκαλέσουν σωματική και ψυχολογική εξάρτηση. - Η κυκλοφορία και χορήγησή τους διέπεται από κανόνες που ορίζονται στους νόμους 1729/1987 και 3459/2006. Τα ναρκωτικά κατανέμονται σε πίνακες (Δ, ΓΣ, Γ, ΒΣ, Β, Α) ανάλογα με τον κίνδυνο εξάρτησης και κατάχρησης, ισχύουν ειδικοί κανόνες συνταγογράφησης. 9  Κατηγορίες φαρμάκων Δεκάδες κατηγορίες φαρμάκων έχουν αναπτυχθεί για την αντιμετώπιση ανθρώπινων παθοφυσιολογικών καταστάσεων 10 Σημαντικές έννοιες κατά τη χορήγηση φαρμάκων Δόση φαρμάκου: ποσότητα της δραστικής ουσίας που δίνεται στον ασθενή σε μια δεδομένη χορήγηση σύμφωνα με τη γραπτή εντολή του γιατρού. Δοσολογικό σχήμα: ο καθορισμός της δόσης, το μεσοδιάστημα μεταξύ χορηγήσεων καθώς και η ολική ποσότητα της δραστικής ουσίας που πρέπει να χορηγηθεί. Συγκέντρωση φαρμάκου στον οργανισμό: η ποσότητα της δραστικής ουσίας ανά μονάδα όγκου αίματος, πλάσματος ή ορού. Θεραπευτική συγκέντρωση φαρμάκου στον οργανισμό: η ποσότητα της δραστικής ουσίας που απαιτείται να υπάρχει ανά μονάδα όγκου αίματος, πλάσματος ή ορού για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα προκειμένου να επιτευχθεί θεραπεία. 11 Φαρμακοτεχνικές μορφές: Δισκία: για λήψη από το στόμα. Εκτός από τη δραστική ουσία περιέχουν έκδοχα που αυξάνουν τον όγκο, βελτιώνουν τη γεύση κλπ. Μπορεί να επικαλύπτονται με εντερικό περίβλημα σε περίπτωση που η δραστική ουσία που περιέχουν ερεθίζει το βλεννογόνο του στομάχου ή αδρανοποιείται από το γαστρικό υγρό → η διάλυση του δισκίου γίνεται σε συγκεκριμένες ανατομικές θέσεις του εντερικού αυλού. Κάψουλες ή καψάκια: η δραστική ουσία περιέχεται σε ειδικό περίβλημα από ζελατίνη που επικαλύπτει τυχόν δυσάρεστη γεύση και επιτρέπει την α[ελευθέρωση της δραστικής ουσίας στα πεπτικά ή εντερικά υγρά. Ειδικές φαρμακοτεχνικές μορφές επιτρέπουν τη βαθμιαία απελευθέρωση της δραστικής ουσίας. Υπόθετα: για συστηματική χορήγηση ή τοπική δράση. Η οδός χορήγησης είναι από το ορθό ή από τον κόλπο. Απλά διαλύματα: εφαρμόζονται τοπικά για πλύσεις του δέρματος ή των βλεννογόνων ή προορίζονται για εντερική χορήγηση (σιρόπια κλπ). Οφθαλμικά διαλύματα: είναι στείρα και ισότονα ως προς το δακρυϊκό υγρό. Διατίθενται σε ειδικά φιαλίδια για ενστάλαξη στους επιπεφυκότες. 12 Φαρμακοτεχνικές μορφές: Ενέσιμα διαλύματα: προορίζονται για παρεντερική χορήγηση. Τόσο ή δραστική ουσία όσο και τα έκδοχα που περιέχουν είναι αποστειρωμένα. Συχνά η δραστική ουσία λόγω αστάθειας μπορεί να είναι με τη μορφή σκόνης, ξεχωριστά από το έκδοχο-διαλύτη (απεσταγμένο νερό, ισότονα διαλύματα γλυκόζης 5% ή χλωριούχου νατρίου 0,9% κλπ) που βρίσκεται σε άλλο φιαλίδιο και αναμειγνύονται αμέσως πριν τη χορήγηση. Βάμματα: διαλύματα δραστικών ουσιών που έχουν εκχυλιστεί σε αιθανόλη. Κυρίως για εξωτερική χρήση. Εναιωρήματα: προκύπτουν από αδιάλυτες δραστικές ουσίες οι οποίες πρέπει να ανακατεύονται καλά πριν τη χορήγηση. Αλοιφές: προκύπτουν από την ανάμειξη των δραστικών συστατικών με ημίρρευστα έκδοχα (πχ βαζελίνη). Για τοπική εξωτερική χρήση. Εισπνεόμενα: οι δραστικές ουσίες υπό τη μορφή κόνεως ή αερολύματος, εισπνέονται για τοπική δράση ή συστηματική απορρόφηση από το βλεννογόνο του αναπνευστικού συστήματος. 13 Οδοί χορήγησης των φαρμάκων Τα φάρμακα χορηγούνται στον οργανισμό διαμέσου διαφόρων οδών. Συστηματική χορήγηση: το χορηγούμενο φάρμακο, ανεξάρτητα από την οδό χορήγησης, απορροφάται από το σύστημα και εισέρχεται στην κυκλοφορία του αίματος- π.χ. ενδοφλέβια, ενδομυϊκή ή από το στόμα χορήγηση κ.ά. ≠ Μη συστηματική χορήγηση: το φάρμακο δεν απορροφάται από το σύστημα και δεν εισέρχεται στο κυκλοφορικό σύστημα του οργανισμού- π.χ. τοπική χρήση φαρμάκων επί του δέρματος, καθαρτικά φάρμακα, αντιόξινα φάρμακα κ.ά. 14 Οδοί χορήγησης των φαρμάκων Διάκριση εντερικής και παρεντερικής χορήγησης φαρμάκων: εάν το φάρμακο έρχεται σε επαφή και/ή απορροφάται από κάποιο σημείο του γαστρεντερικού συστήματος (ΓΕΣ) ή όχι αντίστοιχα. Ι. Εντερική οδός χορήγησης: από του στόματος, υπογλώσσια χορήγηση, χορήγηση από το ορθό ΙΙ. Παρεντερική οδός χορήγησης: ενδοφλέβια, ενδομυϊκή, υποδόρια, ενδοδερμική, ενδοαρτηριακή, ενδοκαρδιακή, ενδοαρθρική, επισκληρίδια, ενδοκρανιακή κλπ. ΙΙΙ. Δερμική οδός χορήγησης: τοπική εφαρμογή επί του δέρματος ΙV. Χορήγηση φαρμάκων με εισπνοή: ως διαλύματα με τη μορφή αεροζόλης 15 Κοινές οδοί χορήγησης των φαρμάκων o Από του στόματος (per os): συχνή, εύκολη και ανώδυνη, αργή απορρόφηση (όχι σε περιπτώσεις άμεσης παρέμβασης, φαινόμενο πρώτης διόδου, προϋποθέτει τη συνεργασία του ασθενούς o Υπογλώσσια: απευθείας απορρόφηση στη συστηματική κυκλοφορία o Ενδοφλέβια: άμεση και απόλυτη απορρόφηση, ακριβής δοσολογία o Ενδομυϊκή: συχνά ταχύτερη και πιο ολοκληρωμένη απορρόφηση σε σχέση με per os o Υποδόρια: βραδύτερη απορρόφηση από την ενδομυϊκή o Ορθική: φάρμακα με δυσάρεστη γεύση, αποφυγή φαινομένου πρώτης διόδου o Χορήγηση με εισπνοή: σε παθήσεις αναπνευστικού (όπως άσθμα) συνήθως πολύ γρήγορη απορρόφηση (αναισθητικά αέρια) o Τοπική: στο δέρμα ή βλεννογόνους για την άσκηση τοπικής δράσης o Διαδερμική: εφαρμογή στο δέρμα για συστηματική δράση, συνήθως πολύ αργή απορρόφηση 16  Φαρμακοκινητική και Φαρμακοδυναμική Φαρμακοκινητική: πώς επιδρά το σώμα στο φάρμακο Φαρμακοδυναμική: πώς επιδρά το φάρμακο στο σώμα Katzung, B. G., Masters, S. B., & Trevor, A. J. (2012). Basic & clinical pharmacology (12th ed.). New York ; New Delhi: TataMcGraw-Hill education. 17  Η πορεία του φαρμάκου στο σώμα Ανεξάρτητα από την οδό χορήγησης, στις περισσότερες περιπτώσεις η χορηγούμενη φαρμακευτική ουσία εισέρχεται στο κυκλοφορικό σύστημα και μεταφέρεται στους ιστούς και τα όργανα όπου και δρα φαρμακοδυναμικά σε συγκεκριμένους στόχους (μόρια υποδοχέων). Με την κατανομή του φαρμάκου αρχίζει και ο μεταβολισμός στο ήπαρ. Τα φάρμακα μετά από μεταβολισμό οδηγούνται στην απέκκριση κυρίως μέσω των νεφρών αλλά και άλλων οργάνων. 18  Θεωρία κλειδιού – κλειδαριάς: Υποδοχείς των φαρμάκων Χορήγηση του Φ → Συσσώρευση στον τόπο δράσης → Φαρμακολογικό αποτέλεσμα http://slideplayer.com/slide/8167742/ Στόχος Προσδέτης Σύμπλοκο Τα περισσότερα φάρμακα συνδέονται εκλεκτικά σε (Υποδοχέας) (Φάρμακο) Φαρμάκου-Υποδοχέα αντίστοιχους υποδοχείς στους ιστούς (τόπος δράσης). Η αντίδραση των φαρμάκων με τους υποδοχείς μπορεί να οδηγήσει σε διέγερση ή καταστολή βιοχημικών μηχανισμών που εκδηλώνονται για παράδειγμα ως σύσπαση ή διαστολή των λείων μυϊκών ινών των αγγείων, των βρόγχων, αύξηση ή πτώση της αρτηριακής πίεσης, έκλυση ή όχι μοριακών σημάτων. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Docking_representation_2.png 19  Μέγιστη αποτελεσματικότητα ↑ Φαρμακολογικό αποτέλεσμα ! Στόχος φαρμακοθεραπείας Ελάχιστη τοξικότητα ↓ Ανεπιθύμητες ενέργειες Βασική αρχή της Φαρμακολογίας αποτελεί η δοσοεξαρτώμενη αποτελεσματικότητα της δράσης ενός φαρμάκου… Καμπύλες δόσης- απόκρισης 20 Καμπύλες δόσης- απόκρισης για την αναλγητική (μπλε χρώμα) και κατασταλτική (μοβ χρώμα) δράση της μορφίνης Δράση Φ Παράθυρο ασφαλείας Δόση Φ https://www.softchalk.com/lessonchallenge09/lesson/Pharmacology/Introduction_088.html 21 Θεραπευτικός δείκτης (Τherapeutic Index- ΤΙ) Ο λόγος ανάμεσα στη μέση θεραπευτική δόση (ED50), δηλαδή στη συγκέντρωση του φαρμάκου που επιφέρει θεραπευτική δράση στο 50% των ασθενών και εκείνη που προκαλεί τοξικότητα στο 50% των ασθενών (TD50), ορίζεται ως θεραπευτικός δείκτης (ΤΙ). TI= TD50/ED50 Ο θεραπευτικός δείκτης αντιπροσωπεύει το «παράθυρο ασφαλείας» κατά τη δοσολογία των φαρμάκων. Για παράδειγμα: για φάρμακα μεγάλου θεραπευτικού εύρους (ΤΙ>2) το παράθυρο ασφαλείας είναι μεγαλύτερο και τυχόν λάθη σε υπερδοσολογία δεν οδηγούν πάντα σε σοβαρή τοξικότητα. 22 Παράγοντες που επηρεάζουν το θεραπευτικό αποτέλεσμα Τσιφτσόγλου Σ. Αστέριος. Μοριακή και Kλινική Φαρμακολογία (Τόμος 1) Βασικές αρχές της δράσης των φαρμάκων, UniversityStudioPress, 2004 23  Παράγοντες που επηρεάζουν το θεραπευτικό αποτέλεσμα ❑ Βασικοί παράγοντες που διαμορφώνουν το αποτέλεσμα αποτελούν η ηλικία (νεογνά, παιδιά, ενήλικες, ηλικιωμένοι ασθενείς), το φύλο (γυναίκες, άνδρες), οι γενετικές ιδιομορφίες του ατόμου, η παθοφυσιολογία του ασθενούς, αλληλεπιδράσεις φαρμάκων, η ικανότητα μεταβολισμού και απέκκρισης των φαρμάκων. Παράδειγμα: στους ηλικιωμένους παρατηρούνται μεταβολές όχι μόνο στη σύσταση του σώματος (νερό, λιποειδή, πρωτεΐνες) αλλά και στην ικανότητα τους να μεταβολίζουν και απεκκρίνουν τα φάρμακα, συνυπάρχουν περισσότερες από μια διαταραχές που αντιμετωπίζονται με φαρμακοθεραπεία, είναι συχνή η συνδυαστική χορήγηση φαρμάκων.. Προσαρμογή των δοσολογικών σχημάτων 24  Στόχος: βέλτιστο φαρμακολογικό αποτέλεσμα ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ αποφεύγοντας την εμφάνιση ανεπιθύμητων ενεργειών (Διαφάνειες 5-6, 11-13, 16-19, 22, 24!!!) Επόμενη διάλεξη: «Φαρμακοκινητική: απορρόφηση, κατανομή, μεταβολισμός και απέκκριση των φαρμάκων» Flipped classroom: https://www.youtube.com/watch?v=Jiml3iGBs88 25