Εισαγωγή στη Φαρμακολογία

Φαρμακολογία

• Η φαρμακολογία επικεντρώνεται στα φάρμακα και στις ενέργειες που αυτά προκαλούν στους οργανισμούς, ειδικά στον άνθρωπο.
• Περιλαμβάνει τη μελέτη των μηχανισμών απορρόφησης, κατανομής, μεταβολισμού και απέκκρισης των φαρμάκων.
• Εξετάζει τους μηχανισμούς δράσης των φαρμάκων σε επίπεδο κυττάρου, ιστού, οργάνου και συστήματος.
• Αξιολογεί τις επιθυμητές και ανεπιθύμητες ενέργειες των φαρμάκων, όπως αντενδείξεις, αλληλεπιδράσεις και ιδιοσυγκρατικές αντιδράσεις.
• Περιλαμβάνει την ανάπτυξη συστημάτων και μεθόδων για την αξιολόγηση της φαρμακολογικής αποτελεσματικότητας ουσιών μέσω προκλινικών και κλινικών μελετών.
• Καθορίζει δοσολογικά σχήματα και φαρμακοκινητικό έλεγχο για τη βελτίωση της θεραπευτικής δράσης.

Σύγχρονοι Κλάδοι Ανάπτυξης της Φαρμακολογίας

• Βιοχημική ή Μοριακή Φαρμακολογία
• Πειραματική Φαρμακολογία
• Χημειοθεραπεία
• Φαρμακοδυναμική
• Νευροφαρμακολογία
• Κλινική Φαρμακολογία και Φαρμακοκινητική
• Ανοσοφαρμακολογία
• Ψυχοφαρμακολογία
• Ενδοκρινοφαρμακολογία
• Αναπτυξιακή Φαρμακολογία Θεραπευτικών
• Φαρμακογενετική
• Η φαρμακολογία είναι ένα διεπιστημονικό πεδίο με άμεση αλληλεπίδραση με χημικές και βιοϊατρικές επιστήμες.

Περιεχόμενα του Μαθήματος Φαρμακολογία και Τοξικολογία

• Εισαγωγικά στοιχεία
• Φαρμακοκινητική (απορρόφηση, κατανομή, μεταβολισμός και απέκκριση)
• Βασικές αρχές φαρμακοδυναμικής (ανεπιθύμητές ενέργειες)
• Στάδια ανάπτυξης νέων φαρμάκων
• Φαρμακολογία ΚΝΣ, καρδιαγγειακού συστήματος, ενδοκρινικών διαταραχών, καρκίνου κ.α.
• Κατηγορίες συνταγογραφούμενων φαρμάκων
• Στοιχεία τοξικολογίας

Φάρμακο

• Ορίζεται ως η αμιγώς φαρμακολογικά δραστική ουσία ή σύνθεση ουσιών φυσικής, ημισυνθετικής, τεχνητής ή βιοσυνθετικής προέλευσης.
• Μετά τη χορήγηση στον οργανισμό, αποκαθιστά, βελτιώνει, ή τροποποιεί παθοφυσιολογικές διαταραχές, συμβάλλοντας στην ιατρική διάγνωση.
• Αναφέρεται όχι μόνο στη δραστική ουσία, αλλά και στα φαρμακευτικά σκευάσματα (δισκία, ενέσιμα κλπ).
• Τα σκευάσματα περιέχουν επιπλέον φαρμακοδυναμικά αδρανείς ουσίες (έκδοχα).
• Τα φάρμακα χορηγούνται σε ορισμένες ενδείξεις θεραπευτικής αγωγής που καθορίζονται αυστηρά κατά την έγκριση τους για κυκλοφορία.

Προέλευση Φαρμάκων

• Φυτική: μορφίνη
• Ζωική: θυρεοειδοτρόπος ορμόνη
• Από καλλιέργειες μικροοργανισμών: πενικιλλίνη
• Ανόργανη: σίδηρος
• Ημισυνθετικά παράγωγα: αμπικιλλίνη
• Συνθετικά παράγωγα: βενζοδιαζεπίνες, Η2-ανταγωνιστές
• Το μοριακό μέγεθος των φαρμάκων ποικίλει από πολύ μικρό 7 για τα ιόντα λιθίου έως πολύ μεγάλο 59050 για την αλτεπλάση, με τα περισσότερα μεταξύ 100-1000.

Ονομασία Φαρμάκων

• Χημική ονομασία: N- ακετυλο-π-αμινοφαινόλη
• Φαρμακολογικό όνομα (κοινόχρηστο): παρακεταμόλη
• Εμπορική ονομασία: Depon
• Ένα φαρμακευτικό προϊόν μπορεί να έχει περισσότερα από ένα εμπορικά ονόματα
• Η εμπορική ονομασία είναι νομικά κατοχυρωμένη από κάθε φαρμακοβιομηχανία
• Τα φαρμακευτικά προϊόντα κυκλοφορούν με έγκριση του FDA στις ΗΠΑ, του ΕΜΕΑ στην Ευρώπη και του ΕΟΦ στην Ελλάδα.
• Οι κύριες πηγές πληροφόρησης για φαρμακευτικές ουσίες και προϊόντα είναι το Εθνικό Συνταγολόγιο και η Ελληνική Φαρμακοποιία.

Κατηγορίες Φαρμάκων

• Συνταγογραφούμενα φάρμακα: χαρακτηρίζονται ως πιθανώς επιβλαβή αν η χρήση τους δεν επιβλέπεται από επαγγελματία υγείας.
• Η ιατρική συνταγή περιλαμβάνει όνομα, δόση, οδό χορήγησης χρήσης και συχνότητα λήψης, και υπογραφή του ιατρού.
• Μη συνταγογραφούμενα φάρμακα: έχουν χαρακτηριστεί ασφαλή και μπορούν να ληφθούν χωρίς συνταγή, εφόσον τηρούνται οι οδηγίες χρήσης.
• Ελεγχόμενες ουσίες: εποπτεύονται με μεγαλύτερη προσοχή λόγω κινδύνου κατάχρησης και εξάρτησης, με ειδικούς κανόνες συνταγογράφησης
• Η κυκλοφορία και χορήγησή τους διέπεται από κανόνες που ορίζονται στους νόμους 1729/1987 και 3459/2006.
• Τα ναρκωτικά κατανέμονται σε πίνακες (Δ, ΓΣ, Γ, ΒΣ, Β, Α) ανάλογα με τον κίνδυνο εξάρτησης και κατάχρησης, ισχύουν ειδικοί κανόνες συνταγογράφησης

Βασικές Έννοιες στη Χορήγηση Φαρμάκων

• Δόση φαρμάκου: η ποσότητα δραστικής ουσίας που δίνεται στον ασθενή σύμφωνα με την εντολή του γιατρού.
• Δοσολογικό σχήμα: ο καθορισμός της δόσης, του μεσοδιαστήματος μεταξύ δόσεων και η ολική ποσότητα της δραστικής ουσίας.
• Συγκέντρωση φαρμάκου στον οργανισμό: η ποσότητα της δραστικής ουσίας ανά μονάδα όγκου αίματος, πλάσματος ή ορού.
• Θεραπευτική συγκέντρωση φαρμάκου στον οργανισμό: η ποσότητα της δραστικής ουσίας που απαιτείται για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα για να επιτευχθεί θεραπεία.

Φαρμακοτεχνικές Μορφές

• Δισκία: για λήψη από το στόμα, με πιθανή επικάλυψη και διάλυση σε συγκεκριμένες θέσεις του εντερικού αυλού.
• Κάψουλες ή καψάκια: περιέχουν τη δραστική ουσία σε ζελατινένιο περίβλημα, επιτρέποντας ελεγχόμενη απελευθέρωση.
• Υπόθετα: για συστηματική ή τοπική δράση, χορηγούνται από το ορθό ή τον κόλπο.
• Απλά διαλύματα: για τοπική χρήση (πλύσεις) ή εντερική χορήγηση (σιρόπια).
• Οφθαλμικά διαλύματα: στείρα και ισότονα, για ενστάλαξη στους επιπεφυκότες.
• Ενέσιμα διαλύματα: αποστειρωμένα, για παρεντερική χορήγηση
• Βάμματα: διαλύματα δραστικών ουσιών σε αιθανόλη, για εξωτερική χρήση.
• Εναιωρήματα: αδιάλυτες ουσίες που απαιτούν καλή ανάδευση πριν τη χρήση.
• Αλοιφές: μίγματα δραστικών συστατικών με ημίρρευστα έκδοχα, για τοπική χρήση.
• Εισπνεόμενα: σε μορφή κόνεως ή αερολύματος για τοπική ή συστηματική δράση μέσω του αναπνευστικού.

Οδοί Χορήγησης των Φαρμάκων

• Συστηματική χορήγηση: το φάρμακο απορροφάται και εισέρχεται στην κυκλοφορία του αίματος (π.χ. ενδοφλέβια, ενδομυϊκή, από το στόμα).
• Μη συστηματική χορήγηση: το φάρμακο δεν απορροφάται στο κυκλοφορικό σύστημα (π.χ. τοπική, καθαρτικά, αντιόξινα).
• Εντερική οδός: από του στόματος, υπογλώσσια, από το ορθό.
• Παρεντερική οδός: ενδοφλέβια, ενδομυϊκή, υποδόρια, ενδοδερμική, ενδοαρτηριακή
• Δερμική οδός: τοπική εφαρμογή.
• Χορήγηση με εισπνοή: ως διαλύματα με τη μορφή αεροζόλης
• Από του στόματος (per os): συχνή, εύκολη, ανώδυνη, αλλά αργή απορρόφηση, προϋποθέτει συνεργασία ασθενούς.
• Υπογλώσσια: απευθείας απορρόφηση στη συστηματική κυκλοφορία.
• Ενδοφλέβια: άμεση και απόλυτη απορρόφηση, ακριβής δοσολογία.
• Ενδομυϊκή: ταχύτερη και πιο ολοκληρωμένη απορρόφηση σε σχέση με per os.
• Υποδόρια: βραδύτερη απορρόφηση από ενδομυϊκή.
• Ορθική: για φάρμακα με δυσάρεστη γεύση, αποφυγή φαινομένου πρώτης διόδου.
• Εισπνοή: γρήγορη απορρόφηση σε παθήσεις του αναπνευστικού.
• Τοπική: δράση στο δέρμα ή βλεννογόνους.
• Διαδερμική: εφαρμογή στο δέρμα για συστηματική δράση, αργή απορρόφηση.

Φαρμακοκινητική και Φαρμακοδυναμική

• Η φαρμακοκινητική συνδέει δόση φαρμάκου με τη συγκέντρωσή του.
• Η φαρμακοδυναμική συνδέει τη συγκέντρωση του φαρμάκου με τη δράση του και τη κλινική ανταπακρίση.
• Οι τρεις κύριες διεργασίες της φαρμακοκινητικής είναι η απορρόφηση, η κατανομή και η απομάκρυνση.
• Φαρμακοκινητική περιγράφει πως επιδρά το σώμα στο φάρμακο.
• Φαρμακοδυναμική περιγράφει πιος το φάρμακο επιδρά στο σώμα.
• Ανεξάρτητα από την οδό χορήγησης, η φαρμακευτική ουσία εισέρχεται στο κυκλοφορικό σύστημα, μεταφέρεται στους ιστούς και δρα φαρμακοδυναμικά σε μοριακούς στόχους.
• Με την κατανομή του φαρμάκου ξεκινά ο μεταβολισμός στο ήπαρ.
• Τα φάρμακα μετά από μεταβολισμό απεκκρίνονται κυρίως μέσω των νεφρών.
• Τα περισσότερα φάρμακα συνδέονται εκλεκτικά σε υποδοχείς στους ιστούς.
• Η αντίδραση αυτή οδηγεί σε διέγερση ή καταστολή βιοχημικών μηχανισμών.
• Διέγερση ή αναστολή αυτών των υποδοχέων μπορεί να προσδώσει σύσπαση ή διαστολή των λείων μυϊκών ινών των αγγείων/βρόγχων, αύξηση ή υπόταση και επηρεασμό των μοριακών σημάτων
• Η αποτελεσματικότητα της δράσης ενός φαρμάκου εξαρτάται από τη δόσοεξάρτηση του.
• Η μέγιστη αποτελεσματικότητα αυξάνει το φαρμακολογικό αποτέλεσμα και ελαχιστοποιεί την τοξικότητα και τις ανεπιθύμητες ενέργειες.
• Θεραπευτικός δείκτης(TI): TD50/ED50, όπου ED50 είναι η μέση θεραπευτική δόση στο 50% των ασθενών και TD50 είναι η δόση που προκαλεί τοξικότητα στο 50%. Για φάρμακα μεγάλου θεραπευτικού εύρους (ΤΙ> 2) το παράθυρο ασφαλείας είναι μεγαλύτερο και τυχόν λάθη στην δοσολογία δεν οδηγούν πάντα σε σοβαρή τοξικότητα.
• Βασικοί παράγοντες που επηρεάζουν το αποτέλεσμα: ηλικία, φύλο, γενετικές ιδιομορφίες, παθοφυσιολογία ασθενούς, αλληλεπιδράσεις φαρμάκων και μεταβολισμός και απέκκριση των φαρμάκων.
• Ειδικά στους ηλικιωμένους η σύσταση σώματος μαζί με την ικανότητα μεταβολισμού και απέκκρισης αλλάζει.
• Η προσαρμογή των δοσολογικών σχημάτων διαδραματίζει ύψιστη σημασία.

Η φαρμακολογία μελετά τα φάρμακα και τις επιδράσεις τους στον οργανισμό. Εξετάζει την απορρόφηση, κατανομή, μεταβολισμό και απέκκριση των φαρμάκων, καθώς και τους μηχανισμούς δράσης τους. Επίσης, αξιολογεί τις επιθυμητές και ανεπιθύμητες ενέργειες και στοχεύει στη βελτίωση της θεραπευτικής δράσης.