Cursus Koude Oorlog 2024-2025 PDF

DEEL II: DE KOUDE OORLOG (1947-1991) INHOUDSOPGAVE Hoofdstuk 1: Het ontstaan en de krachtlijnen van de Koude Oorlog 1. Enkele begrippen 2. Het stalinisme (1924-1953) 3. De eerste conflicten Hoofdstuk 2: De Koude Oorlog breidt uit naar Azië...

DEEL II: DE KOUDE OORLOG (1947-1991) INHOUDSOPGAVE Hoofdstuk 1: Het ontstaan en de krachtlijnen van de Koude Oorlog 1. Enkele begrippen 2. Het stalinisme (1924-1953) 3. De eerste conflicten Hoofdstuk 2: De Koude Oorlog breidt uit naar Azië 1. Mao en het communisme in China (groepswerk) 2. De Koreaanse Oorlog (1950-53) 3. De Vietnamoorlog (1957-1973) Hoofdstuk 3: Een eerste dooi in de Koude Oorlog? 1. Het bewind van Nikita Chroestsjov (1953-1964) 2. Het bewind van Breznjev (1964-1984) en de Praagse Lente Hoofdstuk 4: De val van het communisme 1. Oost-Europa kreunt onder de economische problemen (1970-1980) 2. Glasnost en Perestrojka 3. Polen leidt de dodendans, de andere landen volgen 39 HOOFDSTUK 1: Het ontstaan en de krachtlijnen van de Koude Oorlog Hb. p. 59-79 1. Enkele begrippen Bipolariteit Bipolariteit is een term die gebruikt wordt in de internationale politiek om aan te duiden dat er twee grote machtsblokken bestaan. Een voorbeeld van bipolariteit is de Koude Oorlog, toen de wereldmacht verdeeld was tussen de VS en de Sovjet-Unie. Ideologie Het verhaal van hoe een ideale samenleving er moet uitzien. Voorbeelden: liberalisme, communisme, sociaal-democratie, christen-democratie. Kapitalisme Een ideologie die streeft naar een samenleving waar de productiefactoren in handen zijn van het individu. Streven naar winst is er een belangrijke waarde. Communisme Communisme is een ideologie die een samenleving nastreeft waarin de gelijkheidsgedachte volledig wordt doorgetrokken. In een communistische samenleving zijn de productiefactoren (fabrieken, grondstoffen, kapitaal,...) in handen van de hele gemeenschap. Dit ideaal probeerde men vaak door middel van een revolutie in praktijk te brengen. Communistische samenlevingen zijn vaak in totalitaire dictaturen uitgemond. Voorbeeld van een communistisch land was de Sovjet-Unie (1922-1992). Vandaag zijn Noord-Korea, Cuba en China nog officieel communistisch. Sovjet-Unie (=USSR) De Unie van Socialistische Sovjetrepublieken (USSR of Sovjet-Unie) is een land dat werd opgericht in 1922 en op 1 januari 1992 formeel werd ontbonden. De unie bestond uit 15 communistische republieken: Rusland, Armenië, Azerbeidzjan, Estland, Georgië, Kazachstan, Kirgizië, Letland, Litouwen, Moldavië, Oekraïne, Oezbekistan, Tadzjikistan, Turkmenistan en Wit-Rusland. 40 2. Het stalinisme (1924-1953) Voor we dieper ingaan op het ontstaan van de Koude Oorlog is het belangrijk om eerst eens stil te staan bij één van de twee machtsblokken van de Koude Oorlog; de Sovjet- Unie. In het bijzonder zoomen we in op Sovjetleider en dictator Jozef Stalin en zijn in praktijk gebrachte vorm van communisme (het stalinisme). 2.1 Stalin grijpt de macht Stalin werd in 1879 geboren als zoon van een schoenmakersknecht in het Georgische plaatsje Gori. In 1922 werd hij secretaris-generaal (partijleider) van de communistische partij. Na de dood van Lenin (†1924), de grote voorman van de Russische Revolutie in oktober 1917, brak er een strijd uit tussen Leon Trotski en Jozef Stalin om de opvolging van de macht in Rusland. Stalin won die machtsstrijd en de intellectueel Trotski, die stichter en eerste leider van het Rode Leger was, werd in 1927 uit de communistische partij gestoten en twee jaar later verbannen naar het buitenland. In 1940 werd Trotski in Mexico vermoord in opdracht van Stalin. De moordenaar, Ramon Mercader, gaf zich uit voor een Belgische journalist, drong op die manier diens zwaarbewaakte woning binnen, en sloeg Trotski met een ijsbijl het hoofd in. Jozef Stalin (1879-1953) Leon Trotski (1879-1940) 2.2 De Grote Terreur (1936-38) Nadat Stalin in de tweede helft van de jaren 1920 aan de macht gekomen was, breidde hij zijn macht steeds verder uit door systematisch tegenstanders van zijn regime uit te schakelen. De terreur bereikte een hoogtepunt in de jaren 1936 tot 1938. In die periode voerde de sovjetpartijleider en dictator een schrikbewind, waarbij op grote schaal zuiveringen werden doorgevoerd. Volgens schattingen werden tijdens de Grote Terreur 700 000 mensen – vaak na schijnprocessen – geëxecuteerd en werden 1,3 miljoen mensen naar één van de 1000 Goelagkampen verbannen. Onder hen één derde van alle partijleden en 78 van de 88 topofficieren. De Goelagkampen waren strafkampen (sinds 1956 officieel ‘arbeidsverbeteringskolonies’ geheten) met een totale bevolking van ca. 1 miljoen gestraften die, vaak onder extreme omstandigheden, dwangarbeid moesten verrichten. Ook na de Grote Terreur werden miljoenen tegenstanders van Stalin naar deze kampen gestuurd. Meer dan 3 miljoen mensen overleefden dit niet. 41 2.3 Collectivisatie van de landbouw en geforceerde industrialisering Naast de onderdrukking van de interne partijdemocratie en de massale en bloedige zuiveringen van Stalin, werd het stalinisme gekenmerkt door de collectivisatie van de landbouw en door een geforceerde industrialisering, waarbij miljoenen doden vielen. …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… 2.4 Autocratie en personencultus Een laatste kenmerk van het stalinisme is het ontstaan van een autocratie en de daarmee samenhangende persoonsverheerlijking van Stalin. De basis voor de verering van de dictator werd gelegd in de jaren ’30. Terwijl er miljoenen mensen verdwenen tijdens de ‘Grote Terreur' of 'Grote Zuiveringen’, verscheen Stalin overal. Duizenden dorpen en steden werden naar hem vernoemd (Stalinsk, Stalinogorsk, Stalingrad en Stalinabad) er waren stalinfabrieken, stalinstraten en stalindwarsstraten. Daarnaast werden er aan de lopende band posters, schilderijen en standbeelden van Stalin gemaakt. Maar hij was niet alleen te zien op afbeeldingen. Ook in romans, gedichten en liederen speelde hij de hoofdrol en zijn naam werd genoemd in het volkslied. Stalin werd vereerd als leider, als militair, als ideoloog, maar ook als wetenschapsman. Men kon geen wetenschappelijk werk publiceren zonder te citeren uit het werk van Stalin. Maar Stalin teleurstellen of bekritiseren hield men sowieso wel uit het hoofd. Want, wie zijn afkeuring uitsprak, verdween. “Niets vind ik zo amusant, als het uitzetten van een val, waarvan ik weet dat mijn tegenstander erin zal lopen – en dan te gaan slapen”. Jozef Stalin “Stalin verlicht de toekomst voor onze kinderen” 42 3. Het ontstaan van de Koude Oorlog: de eerste conflicten Onder de Koude Oorlog verstaan we de harde ideologische strijd tussen de verdedigers van de kapitalistische democratie o.l.v. de VSA en het communisme o.l.v. de Sovjet-Unie van ca. 1947 tot ca. 1991. Omdat die oorlog nooit rechtstreeks militair werd uitgevochten, spreken van een ‘Cold War’ of Koude Oorlog. De spanningen tussen de twee machtsblokken ontstonden na de Russische revolutie in 1917, maar vielen tijdelijk weg tijdens WOII toen Amerika en Rusland bondgenoten werden in hun strijd tegen nazi-Duitsland, Italië en Japan. Na WOII bekoelde de liefde tussen de twee ideologieën al snel. In wat volgt gaan we na welke gebeurtenissen vanaf 1945 geleid hebben tot het ontstaan van de Koude Oorlog. 3.1 De opdeling van Europa en Duitsland na WOII Eén van de belangrijkste oorzaken van het ontstaan van de Koude Oorlog is zonder twijfel het conflict tussen de VS en de Sovjet-Unie over het bestuur van het naoorlogse Europa. In dit verband speelden de conferenties van Jalta en Potsdam een belangrijke rol, omdat daar de opdeling in een communistisch Oost-Europa en een democratisch West-Europa begonnen is. De conferentie van Jalta (februari 1945) Conferentie te Potsdam (juli 1945) Churchill Roosevelt Stalin Attlee Truman Stalin Opdracht: Bekijk de documentaire “After Hitler” en beantwoord onderstaande vragen. a) Voor welke uitdagingen stond het Europese continent na het einde van WOII? ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… b) Hoe keken de verschillende geallieerde grootmachten naar deze uitdagingen? Leg uit hoe tijdens de conferenties van Jalta en Potsdam de kiemen voor de Koude Oorlog werden gelegd? ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… 43 De opdeling van Duitsland in bezettingszones vanaf 1945 De opdeling van Berlijn in bezettingszones vanaf 1945 Berlijn 1946, Brandenburger Tor. Een bord kondigt aan dat men in 70m West-Berlijn verlaat. 44 3.2 De Trumandoctrine en de containmentpolitiek (1947) Trumandoctrine (1947) De Amerikaanse president H. Truman kondigde naar aanleiding van de Griekse burgeroorlog (1946-1949) – tussen Griekse communisten en de Griekse regering – zijn befaamde doctrine af, waaruit het volgende fragment komt: Ik meen dat het de politiek van de VS moet zijn vrije volken die zich verzetten tegen de nagestreefde onderwerping door gewapende minderheden of door druk van buiten af, te helpen. Bovendien zou het verdwijnen van Griekenland als onafhankelijke staat een grote uitwerking hebben op die landen in Europa waarvan de volken onder grote moeilijkheden vechten voor het behoud van hun vrijheden en hun onafhankelijkheid. Afgezien van geld (4 miljard dollar voor Griekenland en Turkije tot 30 juni 1948) vraag ik het Congres verlof voor het zenden van Amerikaanse burgerlijk en militair personeel naar Griekenland en Turkije. a. Wat hield de Trumandoctrine in? …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… b. Op welk actueel conflict kan je bovenstaand fragment nog betrekken? …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………. President Harry S. Truman (1945-53) 45 3.3 Het Marshallplan (1947-1952) De Trumandoctrine had de weg vrijgemaakt voor een massief Amerikaans hulpprogramma. Het uitgangspunt was dat de economische chaos evenzeer een communistisch middel was als de guerrilla in Griekenland. Marshall (minister van Buitenlandse Zaken) gaf Kennan en de Policy Planning Staff de opdracht een hulpprogramma voor Europa te ontwerpen. De algemene doelstelling was de economie van West-Europa nieuw leven in te blazen, wat absoluut noodzakelijk was, zowel om economische als militaire redenen. Zoals Acheson uitlegde, bedroeg de Amerikaanse export jaarlijks 16 biljoen dollar en de import minder dan 8 biljoen. Het overgrote gedeelte van de export ging naar Europa. Indien men wou dat de Europeanen hem konden betalen, moesten ze dollars hebben, die zij slechts konden verwerven mits goederen te produceren die Amerika kon invoeren. In het andere geval zou Amerika’s uitvoermarkt opdrogen, wat serieuze gevolgen zou hebben op het thuisfront. En militair kon Europa enkel op basis van een gezonde economie de troepen onderhouden die nodig waren om het Rode Leger te weerstaan (…) Truman was correct toen hij zei dat zijn doctrine en het Marshallplan ‘de twee helften waren van dezelfde walnoot’. Beide werden ontworpen om de Sovjets te bedwingen. (…) ‘The House’ gaf Truman zijn fiat voor het Marshallplan op 31 maart 1948, alhoewel het 4 biljoen dollar goedkeurde en niet de 6,8 biljoen dollar die Truman had gevraagd. Stephen Ambrose, Rise to Globalism, 1971. a. Welke dubbele doelstelling had het Marshallplan? …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… b. Bekijk onderstaande cartoons en probeer voor elke cartoon de onderliggende opinie over het Marshallplan weer te geven. …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… 46 3.4 De blokkade van Berlijn (1948-49) Opdracht: Bekijk het dvd-fragment over het ontstaan van de Koude Oorlog en beantwoord volgende vragen: a. Wat gebeurde er tijdens de “blokkade van Berlijn”? Wanneer begon en eindigde de blokkade? …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… b. Waarom gingen de Russen over tot de blokkade van Berlijn? …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… c. Wat was het antwoord van de westerse landen op de blokkade? …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… d. Hoe eindigde de “Berlijnse blokkade”? …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… e. Waarom bleek de blokkade van Berlijn uiteindelijk een blunder van Stalin te zijn? M.a.w. wat zijn de belangrijkste gevolgen van de Berlijnse blokkade? …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… Berlijnse blokkade (1948-1949) 47 3.5 BESLUIT: een “IJzeren Gordijn” verdeelde Europa en de wereld Ondanks het bondgenootschap tussen de VS en Rusland tijdens WOII, bekoelde de relatie tussen de twee grootmachten na afloop van de oorlog snel. Zo liet Stalin er geen gras over groeien om in Oost-Europa – dat door de Russen bevrijd werd – communistische regimes aan de macht te brengen. Met steun van de Russen werden in die landen niet-communistische partijen verboden, dissidenten vervolgd en communistische totalitaire regimes geïnstalleerd. Dit gebeurde onder meer in Bulgarije, Hongarije, Polen Tsjecho-Slovakije en Roemenië. Reeds in 1946 waarschuwde Winston Churchill voor het “ijzeren gordijn” dat in Europa werd neergelaten. Als reactie op de communistische machtsovernames in Oost-Europa lanceerde president Truman in 1947 zijn beroemde Trumandoctrine en werd in datzelfde jaar voor Europa een economisch hulpprogramma op poten gezet via het “Marshallplan”. Hierdoor slaagden de Amerikanen erin om West-Europa uit de klauwen van het “rode gevaar” te houden. Stalin voelde zich op zijn beurt dan weer bedreigd door het Marshallplan, omdat hij vreesde dat ook de Oost-Europese landen er voor zouden zwichten en hij er hierdoor zijn invloed zou verliezen. De spanningen tussen het communisme en het Westen bereikten een voorlopig hoogtepunt tijdens de “Berlijnse blokkade”. In een poging ook West-Berlijn in het communistische kamp in te lijven, blokkeerden de Russen 11 maanden lang alle toegangswegen naar het westen van Berlijn. Door de luchtbrug die de Amerikanen op poten zetten, moest Stalin uiteindelijk inbinden. Het resultaat van de blokkade was dat de tegenstelling tussen de westerse en communistische wereld in 1949 compleet was, dit zowel op politiek, economisch, als militair vlak. Zo werd op 4 april 1949 de NAVO opgericht, een defensieve alliantie van westerse landen tegen het communisme. Als communistische tegenhanger richtte Rusland in 1955 het Warschaupact op. Verder werd Duitsland in 1949 opgedeeld in Bondsrepubliek Duitsland (BRD, of West-Duitsland) en de Duitse Democratische Republiek (DDR, of Oost-Duitsland). 48 HOOFDSTUK 2: De koude oorlog breidt uit naar Azië 1. Mao en het communisme in China Het jaar 1949 vormde een belangrijk scharnierpunt in de Koude Oorlog. Niet alleen werd in dat jaar Duitsland opgesplitst in de DDR en de BRD, werd de NAVO opgericht en slaagde de Sovjet-Unie in haar eerste succesvolle test met een kernbom, in 1949 werd ook China communistisch onder leiding van Mao Zedong. Hierdoor kwam China in het communistische machtsblok terecht en was de breuk tussen de communistische wereld in het Westen compleet. In wat volgt gaan we via een groepswerk dieper in op het ontstaan van de Chinese (communistische) Volksrepubliek. We bekijken ook met welke actuele politieke en socio-economische uitdagingen China vandaag te kampen heeft en wat de impact daarvan is op de wereldpolitiek. Mao Ze-Dong (1893-1976) stichtte in 1949 de “Volksrepubliek China”. Tot zijn dood in 1976 was hij het gezicht van de volksrepubliek en leider van de communistische partij. 49 2. De oorlog in Korea (1950-1953) De Koude Oorlog kende een eerste ‘warme fase’ in Azië. Zoals we in het groepswerk zagen, namen de communisten na een lange burgeroorlog in 1949 de macht over in China. Washington vreesde dat de sovjets de wereld wouden controleren en gaf de containmentpolitiek een wereldwijd karakter. Pas onafhankelijke staten mochten niet onder communistische heerschappij komen. Toen het communistische Noord-Korea in 1950 Zuid-Korea binnenviel, werd de Koude Oorlog dan ook bijzonder ‘warm’. 2.1 Een korte voorgeschiedenis Sinds 1910 was het Koreaanse schiereiland een Japanse kolonie. Na de Tweede Wereldoorlog werd het gebied bevrijd en nadien bezet door de Amerikanen (zuiden) en de Sovjets (noorden). Door de Koude Oorlog werd een hereniging van het schiereiland onmogelijk. De Sovjets stichtten in het noorden een communistische staat (Noord-Korea), terwijl de Amerikanen in het zuiden een pro-westers regime in het zadel hielpen. De grens die overeengekomen werd was de 38 ste breedtegraad. 2.2. Het verloop van de Koreaanse Oorlog (1950-1953) In het jaar 1950 kwam het tot een uitbarsting. In de vroege morgen van de 25 ste juni vielen Noord-Koreaanse troepen Zuid-Korea binnen. Als reactie hierop besliste de VN Veiligheidsraad dat Zuid-Korea moest bijgestaan worden. In de praktijk kwam de hulp vooral van de Verenigde Staten die onder leiding van de gelauwerde generaal Douglas MacArthur de Noord-Koreanen konden terugdringen. Met de hulp van Zuid- Koreaanse strijdkrachten slaagde de VS er zelfs in om de Noord-Koreaanse hoofdstad Pjongjang te veroveren. Wanneer als reactie hierop China bij het conflict betrokken raakt, lijkt de derde wereldoorlog niet meer veraf. De Chinese interventie stelde de Amerikanen namelijk voor een gewetensprobleem. Volgens generaal Douglas MacArthur was dat de tijd gekomen was om Tsjang Kai-sjek zijn nationalistische troepen op Taiwan in de gelegenheid te stellen de strijd op het vasteland te hervatten. Het kwaad, zo luidde zijn redenering, moest bij de wortel – en eventueel met een atoombom – worden aangepakt. Omdat de Sovjets ondertussen ook een atoomwapen hadden ontwikkeld, weigerde de Amerikaanse president Truman aan die eis toe te geven. Uiteindelijk werd beslist dat de Koreaanse oorlog als een incident moest worden beschouwd en niet als het begin van de grote ‘communistische’ eindafrekening. Dit leidde ertoe dat beide partijen zich uiteindelijk terugtrokken achter de min of meer oorspronkelijke grenzen en dat het conflict in 1953 onbeslist eindigde. Kim Il-Sung (de ‘eeuwige president van de republiek’) en zijn zoon Kim Jung Il te Pyongyang. 50 2.3 De gevolgen van de Koreaanse Oorlog De oorlog liet diepe sporen na. In Zuid-Korea hadden 450 000 mensen de dood gevonden, in Noord-Korea zelfs bijna 1,5 miljoen mensen.1 De industrie in het zuiden was voor het grootste deel, en in het noorden vrijwel geheel vernietigd. Noord-Korea herstelde zich echter snel van de verwoestende oorlog. Tegen 1970 was het land het meest geïndustrialiseerde van Azië, op Japan na. Wat de politieke situatie betreft, werd in 1954 werd in Genève een conferentie gehouden over de hereniging van Noord en Zuid. De conferentie boekte geen resultaat. Tot op vandaag blijft de relatie tussen Zuid- Korea en het nog immer communistische Noord-Korea vertroebeld. In 1991 traden beide landen toe tot de VN, maar tussen beide landen loopt nog steeds de ‘demilitarized zone (DMZ)’, een bufferzone van 248 km lang. De zone wordt bewaakt door meer dan een miljoen landmijnen, elektrische hekkens en militairen. Verder had de Koreaanse oorlog ook een belangrijke impact op het verdere verloop van de Koude Oorlog. Bij de VSA zat de angst voor het communisme er toen nog meer ingebakken. De oorlog in Korea bevestigde de vrees van de Amerikanen dat de communisten uit waren op de wereldmacht. Dit resulteerde in een verdrievoudiging van het militaire budget van de VS. Het grootste deel daarvan werd gebruikt om de NAVO verder uit te bouwen tot een sterk militair bondgenootschap. Vandaag is Noord-Korea nog steeds een communistische totalitaire staat. Het land wordt ervan verdacht kernwapens te hebben ontwikkeld en wordt daarom door het Westen geïsoleerd en door zware economische sancties getroffen. Aan het hoofd staat het enige ‘dode’ maar nog steeds regerende staatshoofd ter wereld: Kim Il-Sung. In de praktijk regeert zijn kleinzoon Kim Jong-un met ijzeren hand over het land. Regelmatig voert Kim Jong-un test uit met kruisraketten die tactische kernwapens kunnen dragen. Dit tot afschuw van buurlanden Zuid-Korea en Japan. Dictator Kim Jong-un 1 Bron: Knack Wereldgeschiedenis deel 6, Erasmus, Wetteren, 2004, pp. 281-284. 51 HOOFDSTUK 3: Een eerste dooi in de Koude Oorlog? 1. Het bewind van Nikita Chroestsjov (1953-1964) → Stalin † 1953 Nikita Chroestsjov In 1953 stierf Jozef Stalin, de man die sinds het einde van de jaren 1920 met dictatoriale hand de plak zwaaide in de Sovjet-Unie. De man die Stalin opvolgde na zijn dood was Nikita Chroestsjov. Hij startte de ‘destalinisatie’: er kwam een einde aan de terreur en de sovjetburgers kregen wat meer persoonlijke vrijheid. Miljoenen gevangenen verlieten de kampen. Op het 20ste partijcongres in 1956 beschuldigde Chroestsjov Stalin van alle begane misdaden tijdens de terreur. Daardoor bleef de partij buiten schot, maar beschuldigde hij indirect zichzelf en andere leiders. Zij zouden slechts medeschuldig zijn. Zij konden immers niet anders. Chroesjtsjov streefde ernaar het einddoel van het communisme, de klasseloze maatschappij, te bereiken in twintig jaar. Dat kon niet zonder een minimum aan comfort en een vreedzame co-existentie met het buitenland. Via vreedzame methoden wou hij bewijzen dat het communistische maatschappijmodel beter is. De productie van voedingsmiddelen en andere consumptiegoederen kreeg meer aandacht. Er kwam een bescheiden begin van welvaart. Met de lancering van de eerste satelliet (1957) en de eerste bemande ruimtevlucht van Joeri Gagarin (1961) stak de USSR de VS de loef af. De Sovjet-Unie bleef echter de mensenrechten schenden. Vooral Kerken en gelovigen werden vervolgd. De communistische maatschappij had geen behoefte aan religie. Intellectuelen ervoeren al vlug dat er grenzen waren aan de vrije meningsuiting. Vraag: Kan men spreken van een dooi in de Koude Oorlog onder het bewind van Chroesjtsjov? …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… 52 Vraag: Wat wouden de Russen met de lancering van de eerste satelliet en de eerste bemande ruimtevlucht bereiken? …………………………………………………………………………………………………… 1.1 De Hongaarse Opstand (1956) Op 23 oktober 1956 organiseerden studenten een demonstratie om hun steun te betuigen aan de Poolse hervormer Gomulka. Veel studenten en arbeiders sloten zich aan bij de demonstratie. Er werd opgeroepen tot vrije verkiezingen en gepleit voor een einde van de Russische macht in Hongarije. Ongeveer 200.000 mensen deden mee aan de opstanden tegen de communistische overheersing in Oost-Europa. De mensen verwijderden symbolen van gebouwen, die de macht van de Russen erkenden, en men haalde het standbeeld van Stalin onderuit dat in het centrum van Boedapest stond. Nadat de Hongaarse partijleider Erno Gero een radiotoespraak had gehouden waarin hij de betogers volksvijanden noemde, sloeg de opstand om in een revolutie. De Hongaarse regering werd afgezet en Imre Nagy werd de nieuwe premier. Imre Nagy pleitte voor een Hongaarse weg naar het socialisme met vrije verkiezingen, een betere levensstandaard en voor een vertrek van de Sovjettroepen uit Hongarije. Daarop besloten de Russen in te grijpen. Een paar weken na de machtsovername van Nagy werd Boedapest ingesloten door tanks en zetten de Sovjettroepen de aanval in op het volk. Duizenden mensen kwamen hierbij om het leven. Imre Nagy werd geëxecuteerd. De westelijke landen besloten om niet in te grijpen. Beeld van Stalin werd neergehaald tijdens de Imre Nagy († 1956) Hongaarse Opstand (1956) Vraag: Wat zegt de Hongaarse Opstand (1956) over de zogenaamde dooi onder Nikita Chroesjtsjov? 53 …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… 1.2 De bouw van de Berlijnse Muur (1961) In de nacht van 12 op 13 augustus werd door de Oost-Duitse overheid een prikkeldraadversperring opgetrokken op de grens met West-Berlijn. Officieel was dit om de communistische wereld te beschermen tegen negatieve invloeden uit het westen. Het werkelijke doel was echter om een leegloop van de DDR tegen te gaan. Sinds het einde van de oorlog waren namelijk meer dan 2,7 miljoen mensen via West- Berlijn naar het westen gevlucht. Vanaf 13 augustus 1961 was dit niet meer mogelijk. De totale grens rond West-Berlijn was 167,8 km lang. De grens tussen West- en Oost- Berlijn (45,1 km) bestond uit een muur die tot 100 meter breed was. Door de Berlijnse Muur werden vrienden en familie decennia lang van elkaar gescheiden. Vluchtpogingen werden genadeloos afgestraft. In totaal verloren meer dan 138 mensen hierbij het leven. De Berlijnse Muur en het IJzeren Gordijn vormden een scheidingslijn die Oost- en West-Europa verdeelden van de Baltische Zee tot de Adriatische Zee. Niet alleen vormden ze fysieke grenzen, maar ook psychische grenzen – niemand wist wat erachter gebeurde. Die onwetendheid leidde tot veel geruchten en angst. Uiteindelijk zou het tot 9 november 1989 duren alvorens de Berlijnse Muur zou vallen. Vanaf dan konden mensen weer vrij van Oost naar West reizen. ‘Ich bin ein Berliner’ Bij een bezoek aan Berlijn sprak J.F. Kennedy op 26 juni 1963 een rede uit, waaruit het volgende fragment komt. Er zijn mensen in de wereld die werkelijk niet begrijpen, of zeggen dat ze niet begrijpen, wat het grote verschil is tussen de vrije wereld en het communisme. Dat ze naar Berlijn komen! Er zijn er die zeggen dat het communisme de toekomst heeft. Dat ze naar Berlijn komen! Er zijn er die beweren dat men in Europa en elders met de communisten kan samenwerken. Dat ze naar Berlijn komen! Lass sie nach Berlin 54  kommen! Vrijheid gaat gepaard met veel moeilijkheden en de democratie is niet volmaakt, maar wij hebben nooit een muur moeten bouwen om onze mensen vast te houden, om te voorkomen dat ze er vandoor gaan. Ik wil zeggen: alle vrije mensen waar ook ter wereld zijn burgers van Berlijn en daarom, omdat ik een vrij man ben, ben ik trots op deze woorden: ‘Ich bin ein Berliner’. Opdracht: Bekijk onderstaande iconische foto en beantwoord bijhorende vragen. a) Wat doet de soldaat op de foto? Wat was waarschijnlijk zijn functie of taak? …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… b) Wat leert deze foto ons over het communisme? …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… c) Wat denk je dat de gevolgen waren van de beslissing die de soldaat heeft genomen? …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… 55 “Vlucht naar het westen”, Peter Leibing, 1961. 2. Het bewind van Breznjev (1964-1984) en de Praagse Lente Cartoon over de Praagse Lente (1968) Jan Palach (1948-1969) In 1968 werd Alexander Dubcek de leider van de communistische partij in Tsjecho- Slowakije. Samen met een nieuwe garde politici kondigde hij een nieuw communisme af, een socialisme met een menselijk gelaat. Wat volgde was een voorzichtige opeenvolging van hervormingen in de richting van een democratischer staat. Zo werd de censuur zelfs volledig afgeschaft. Deze hervormingen lokten heel wat reacties uit in de rest van communistisch Oost- Europa. Deze landen hielden nog vast aan de 'oude' vorm van communisme en aanvaardden de hervormingen in Tsjecho-Slowakije niet. De Praagse Lente sloeg echter wel aan bij de Tsjecho-Slowaakse bevolking. Zij stond praktisch volledig achter de hervormers en wilde steeds meer en meer. Onder de bevolking circuleerden zeer liberale documenten zoals het extreem liberale “Manifest van 2000 woorden”. Het is dit document dat de spreekwoordelijke druppel was voor de landen van het Warschaupact en de orthodoxe conservatieve politici in Tsjecho-Slowakije. Er werd nog gepoogd te onderhandelen, maar in de nacht van 20 op 21 augustus 1968 viel het Warschaupact Tsjecho-Slowakije binnen en bezette het land voor de komende twintig jaar. De hervormers en de bevolking reageerden geschokt en ontgoocheld. Hoewel ze het communisme trouw bleven, werden ze bezet door hun eigen kameraden. De meest extreme hervormers werden gevangengenomen en naar Moskou geleid. Daar vonden harde onderhandelingen plaats waar de Tsjecho-Slowaakse hervormers het onderspit moesten delven. Er werd een geheim protocol ondertekend waarin zij beloofden een zogenaamde normaliseringpolitiek aan te gaan. In praktijk betekende dit dus dat alle hervormingen teruggedraaid moesten worden. Zo geschiedde het. De conservatieve 56 communisten grepen de macht terug en voerden hun politiek weer in. Uiteindelijk werd Dubcek vervangen door Gustav Husak als eerste secretaris van de Tsjecho- Slowaakse Communistische Partij. Deze voerde een harde politiek, doorspekt met zuiveringen en politieke processen. Kortom , men was op korte tijd teruggekeerd naar de situatie van vóór de Praagse Lente. HOOFDSTUK 4: Het einde van de Koude Oorlog 1. Oost-Europa kreunt onder de economische problemen (1970- 1980) Opdracht: Duid op de onderstaande kaart Tsjecho-Slowakije, Polen, Hongarije, Bulgarije en Roemenië aan. De economie van Oost-Europa schreeuwde om hervorming. Sinds de economische achteruitgang van de jaren zeventig was er niets verbeterd, integendeel, in de jaren tachtig kampte Oost-Europa met een echte economische crisis. Voor een deel ook een gevolg van de oliecrisis die de hele wereldeconomie trof, maar de oorzaken lagen blijkbaar dieper. De economische groei vertraagde en viel stil, het beleid lag in handen van onbekwamen, een dodende bureaucratie fnuikte de inzet. Alle landen van de COMECON (een economische samenwerking tussen Oost- Europese landen o.l.v. de USSR of Sovjet-Unie) hingen trouwens gedeeltelijk van elkaar af voor een aantal producten. En elk land was afhankelijk van de Sovjet-Unie. Moeilijkheden in één land hadden dus gevolgen in de andere. Het eerste zwakke punt in de Oost-Europese economie was het chronisch tekort in de landbouwsector. Onvoldoende machines, gebrek aan meststoffen en een veel te strakke planning plus 57 veel te lage lonen inspireerden zeker niet tot hard werken. Bulgarije, Hongarije en de DDR konden blijkbaar voorzien in hun behoeften aan levensmiddelen. In de andere landen was er chronisch gebrek, vooral aan vlees en melkproducten. Maar in Roemenië, en in zekere mate ook in Polen, werd het tekort nog vergroot omdat men een deel van het voedsel exporteerde omwille van de broodnodige buitenlandse deviezen. Rantsoenering en lange rijen waren de gevolgen, vooral in Roemenië, dat zijn bevolking op een hongerdieet plaatste om zijn buitenlandse schulden af te betalen. Hongarije echter, dat gedeeltelijk geprivatiseerd had, exporteerde en kon zijn bevolking gevarieerd voeden. Het tweede zwakke punt vormden de buitenlandse schulden. Engelse cijfers van 1989: Polen 39 miljard dollar, Joegoslavië 23 miljard, 17miljard in Hongarije. Roemenië had zijn buitenlandse schuld in 1989 teruggebracht van 18 op 3 miljard, tot grote trots van Ceausescu. Om uitstel van betaling te krijgen namen al die landen in de jaren tachtig onprettige bezuinigingsmaatregelen. Zware investeringen in de industriële sector en uitblijvend succes in de exportsector zorgden echter voor een negatieve handelsbalans met West-Europa. Het derde punt was een voorthollende inflatie. Uitschieter was Joegoslavië met toenemende recordcijfers: van 140% in 1986 tot 1000% in 1989. De inflatie werd mee in de hand gewerkt door herhaalde devaluaties die de export moesten beschermen, terwijl een parallel circuit van betere en buitenlandse goederen ontstond, te koop tegen keiharde buitenlandse valuta. De economische crises werden nog versterkt door de economische afhankelijkheid van de Sovjet-Unie. Voor hun energiebehoeften aan gas en olie waren de Oostbloklanden afhankelijk van de Sovjet- Unie, die tijdens de oliecrisis van 1973-1979 har prijzen aanpaste aan de wereldprijzen. De USSR 'vergat' echter haar prijzen ook mee te laten dalen met de dalende wereldprijzen vanaf 1985. De broederlanden moesten zelfs meer dan het dubbele van de vrije marktprijs betalen in 1986. Met de perestrojka moest dus gezocht worden naar nieuwe economische verhoudingen met de Sovjet-Unie. Bron: J. Van Dooren, focus op Oost-Europa, 1995 Opdracht: Wat zijn de redenen voor de economische problemen waar Oost-Europa gedurende de jaren ’70 en ’80 – de decennia vóór de implosie van de Sovjet-Unie – mee te kampen heeft? …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………….............. ……………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………… 58 ……………………………………………………………………………………………....................................................................................................................................................................... …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………….............. ……………………………………………………………………………...................................... 2. Glasnost en Perestrojka Gorbatsjov (1985-1991) De begrippen perestrojka en glasnost vormden de kern van Gorbatsjovs hervormingsplannen. Perestrojka – herstructurering – sloeg op de sociaal-economische veranderingen die nodig waren om de samenleving te moderniseren. Hierbij moest geleidelijk overgeschakeld worden naar een markteconomie zonder centrale planning. Vrijheid van ondernemen, een revolutionair begrip in een communistisch land, was niet meer onbespreekbaar. In Moskou kwam in 1990 zelfs voor het eerst sinds 1917 weer een effectenbeurs. Glasnost betekende openheid. Dit hield onder meer in dat er meer aandacht moest zijn voor de lagere bestuursorganen en dat de rechtspraak onafhankelijker en de media meer open moesten worden. De ambitieuze plannen uitvoeren bleek buitengewoon moeilijk. Een volk dat zestig jaar geleefd en gewerkt had binnen een systeem dat eigen initiatief juist niet beloonde, was niet in staat op korte termijn naar een veel vrijere economie over te schakelen. Aan het begin van de jaren negentig werd de binnenlandse situatie nijpend. Hyperinflatie, grote werkloosheid en voedselschaarste dreigden. De binnenlandse kritiek op Gorbatsjov groeide. Gorbatsjov boekte zijn grootste successen dan ook in het buitenland. Reeds acht maanden nadat hij aan de macht was gekomen, werd in Genève een topconferentie gehouden met de Amerikaanse president Ronald Reagan. In 1987, tijdens hun derde ontmoeting, werden de contouren zichtbaar van een mogelijke overeenkomst over de verwijdering van de raketten voor de middellange afstand. Voor het eerst sinds lange tijd ontstond zoiets als vertrouwen tussen de VS en de Sovjet- Unie. De Amerikaanse bevolking reageerde opmerkelijk positief op de persoon van Gorbatsjov. Hij leek haast populairder dan de eigen president. Uiteindelijk werd in 1988 met het INF-akkoord, voor het eerst in de naoorlogse geschiedenis, de daadwerkelijke vermindering van kernwapens vastgelegd. a. Wat betekenen glasnost en perestrojka? 59.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... b. Waarom bleken de hervormingsplannen van Gorbatsjov moeilijk uitvoerbaar?.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... c. Waarom was Gorbatsjov in het buitenland zo populair? …………………………………………………………………………………………………… 3. Polen leidt de dodendans, de andere landen volgen 3.1 Polen en ‘Solidarnosc’ In mei 1981 werd de vakbeweging ‘Solidarnosc’ voor het eerst gelegaliseerd. Via stakingen en andere geweldloze acties wou deze vakbeweging - onder leiding van elektricien Lech Walesa - het communistische regime in Polen tot toegevingen dwingen. Nog geen jaar later werd de vakbeweging onder dreiging van militair ingrijpen vanuit Moskou weer verboden. In de tweede helft van de jaren 1980 begon er door de hervormingsplannen van Gorbatsjov een nieuwe wind te waaien door de Sovjet-Unie. Toen bleek dat Moskou niet meer van plan militair in te grijpen in andere landen, werd de Poolse vakbeweging ‘Solidarnosc’ in april 1989 opnieuw gelegaliseerd. Meteen kon Solidarnosc (gedeeltelijk) vrije verkiezingen afdwingen. Deze verkiezingen leidden tot een overwinning voor Solidarnosc en de aanstelling van de eerste niet-communistische premier achter het IJzeren Gordijn. Het gevolg van de gebeurtenissen in Polen was dat andere landen, zoals Hongarije, hierdoor geïnspireerd werden. 3.2 Hongarije 60 Geïnspireerd door de gebeurtenissen in Polen, begonnen Hongaarse grenswachters op 2 mei 1989 met het slopen van de grens met Oostenrijk. Hierdoor werd het voor Hongaren, maar ook bijvoorbeeld voor Oost-Duitsers, mogelijk om via Hongarije naar het Westen te reizen/vluchten. 3.3 De val van ‘de muur’: 9 november 1989 Door het Hongaarse gat in het IJzeren Gordijn dreigde een leegloop van Oost- Duitsland. Op de koop toe ontstonden vanaf september 1989 aanhoudende protesten tegen de Muur in een aantal Oost-Duitse steden. Dit alles vormde voor de Oost-Duitse autoriteiten de reden om in november 1989 de restricties van het reizen tussen Oost- en West-Berlijn op te heffen. Op 9 november 1989 hield de Oost-Duitse partijleider Günter Schabowski een legendarische speech die zal ingaan als de “mooiste fout uit de Duitse geschiedenis”. Hij gaf in deze speech aan dat het vanaf dat moment mogelijk was om te reizen tussen Oost- en West-Berlijn. Wat Schabowski niet had zien aankomen was dat na zijn speech grote menigten zich bij de Muur verzamelden en over de Muur klommen. Dit betekende de val van de Berlijnse Muur. Persconferentie DDR, 9 november 1989 Journalist: “Wann tritt das in Kraft?” Schabowski: (bladert in zijn papieren) “Das tritt nach meiner Kenntnis ist das sofort, unverzüglich…”. 3.4 Roemenië en Ceauscescu Enkele passages uit het verhoor van Ceausescu, december 1989. Aanklager: “Waarom hebt u het volk vernederd? Bakkers op het platteland moesten naar de stad om brood te kopen. Waarom hebt u het volk uitgehongerd?” 61  Ceaucescu: “Ik geef geen antwoord. Maar ik wil wel zeggen, als eenvoudige burger, dat het volk tweehonderd kilo tarwe heeft gehad. Per persoon, niet per gezin.” Aanklager: “Een leugen.” Ceaucescu: “Pardon? In de dorpen is de rijkdom nog nooit zo groot geweest. Ik heb ziekenhuizen gebouwd, scholen. Geen land ter wereld heeft dat zo” Vraag: Op welke manier zijn deze passages uit het verhoor van het militaire tribunaal onthullend over de persoon van Ceausescu? …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… 62