EBOLUOLUZIOA ETA BIODIBERTSITATEA PDF

3. EBOLUOLUZIOA ETA BIODIBERTSITATEA 3.1. BIZITZAREN JATORRIA Nola sortu zen lehenengo izaki biziduna? 2 hipotesi daude: - Izaki bizidunak Lurrean sortu dira (baina egungo ez diren beste baldintzetan). - Panspermia: Bizitza beste planeta batzuetatik. Lurraren ad...

3. EBOLUOLUZIOA ETA BIODIBERTSITATEA 3.1. BIZITZAREN JATORRIA Nola sortu zen lehenengo izaki biziduna? 2 hipotesi daude: - Izaki bizidunak Lurrean sortu dira (baina egungo ez diren beste baldintzetan). - Panspermia: Bizitza beste planeta batzuetatik. Lurraren adina (4.500 milioi urte) eta fosil zaharrena (3.500 milioi). Bitartean esaten da molekula organikoen jatorria izan zela eta handik protozeluletara. Nola?? hainbat hipotesi daude, baina oso zaila da lehenengo zelularen sorrera azaltzea. Horregatik 3 baldintza bete behar zirela esaten zen: · Mintza: barruko eta kanpoko edukia banatzen eta subs. erregulatzen dituena. · Oinarrizko/hasierako ‘metabolismoa’: energia sorrera (kimiosmosia), Entzimak, kode genetikoaren agerpena. · Autoerreplikatzeko gaitasuna. Egungo eredua: · Bizitza oinarrizko erreaktibo kimiko inorganiko hauetatik sortu zen: metano, amoniako, ura, hidrogeno sulfuro, karbono dioxido eta anioi fosfato. · Onartutako eredua zelula-/molekula-osagaien jatorriarekin lotuta dago: - Baldintza aurre-biotikoak aminoazidoak sortzean bukatu zen. - Fosfolipidoak (luzera egokia) espontanioki bigeruzaren osagaia izan. - Nukleotidoak zoriz RNA molekuletan polimerizatzea agian erribozima autoerreplikatzea eragin zuen. - Dibertsitate handiagoak lehenengo erribosoma eragin zuten eta proteinen sintesia gehiago nabari. Proteinak erribozimek baino gaitasun katalitiko handiago, horregatik bipolimero nagusiena da. Protobionteak (3.700 milioi urte) → Prokariotoak (heterotrofo anaerobiko; 3500 milioi) → Prokariotoak (autotrofo anaerobikoak; 2500 milioi) → Prokariotoak (aeronikoak, 2200milioi) →* Eukariotoak (1800 milioi) *Teoria endosimbiotikoa: izaki prokarioto desberdinen sinbiosi bidez sortu eukar.. 3.2. EBOLUZIOAREN PROZESUA 1. Zer da eboluzioa? Eboluzioa da bizidun desberdinak beren osaketa genetikoko aldaketen bidez sortu zirela azaltzen duen teoria. Eboluzioaren teoriak dio organismo modernoak aldez aurretik existitzen ziren bizidunetatik eratorri direla. Horrek esan nahi du gaur egun bizirik dauden organismoak iraganean zeuden eta desagertu egin ziren organismoekin erlazionatuta daudela. Eboluzioaren teoriaren ideia nagusia da organismo-populazioek aldaketa biologikoak izan ditzaketela belaunaldiz belaunaldi. Existitzen diren organismo guztiek ezaugarri komun batzuk dauzkate: zelula-egitura, oinarri biokimikoa, kode genetikoa... Antzekotasun horiek erakusten dute izaki bizidun batzuek “arbaso komun” bat dutela. (LUCA: Last Universal Common Ancestor) Fotosintesi oxigenikoaren agerpena (~3.000 milioi urte) eta, gero, oxigenoan aberatsa den atmosfera ez-erreduzitzaile baten agerpena (gertakizun horren aztarnak 1  aurki daitezke) ezinbestekoa izan zen arnasketa zelular aerobikoaren garapenerako (2.000 milioi urte). Azken mila milioi urteetan, organismo zelulanitz sinpleak, landareak nahiz animaliak, ozeanoetan agertzen hasi ziren. Handik gutxira, animalia modernoen oinarritzat jo daitezkeenak agertu ziren. Duela 500 milioi urte inguru, landareek eta onddoek mundua kolonizatu zuten, eta, ondoren, berehala agertu ziren artropodoak eta beste animalia batzuk, eta, horrek, ezagutzen ditugun ekosistema lehortarrak garatzea eragin zuen. 2. Eboliuzioaren teoriaren historia. Lamarck (1733-1829). Organismoek ingurumenera egokitzeko duten gaitasuna eta inguru horietan egon diren aldaketak izan dira, agian, eboluzioa eta espezieen egungo dibertsitatea bultzatu dituzten faktoreak. (ez zen hau onartu). “Jasotako ezaugarrien herentziaren” mekanismoa proposatu zuen. Alegia, organismoek ondorengoei helarazten dizkietela bizitzan bereganatutako ezaugarriak. Darwin 1. Izaki bizidunak ez dira estatikoak, eboluzionatu egiten dute; espezieak etengabe aldatzen dira, batzuk sortu eta beste batzuk desagertu egiten dira. 2. Antzeko organismoak ahaideak (parientes) dira, arbaso komun bat dute. Organismo bizi guztiek dute jatorri bera: bizitzaren sorrera. 3. hautespen naturala gakoa da, eta bi fasetan azaltzen du sistema osoa. 1. fasea, aldakortasuna gauzatzea: bizidunetan aldaketa espontaneoak sortzea. 2. fasea, bizirik mantentzeko borrokan hautaketa gauzatzea biziraupenaren bidez: ezaugarririk onenak dauzkatenek, ingurumenari aurre egiteko aldaketa espontaneo mesedegarriekin jaio direnek bizirauteko, ugaltzeko eta ondorengo abantailadunak izateko aukera handiagoak izango dituzte. 2  Mendel+ Geneak, kromosomak Eboluzioaren teoriaren oinarri genetikoa: Karaktereak diskretuak dira: belaunaliz belaunaldi mantentzen dira: hori erabakigarria da Hautespen Naturalaren mekanismoak funtzionatzeko. Geneak ondoretasun-unitate gisa identifikatu ziren, eta geneak organismoetan ezaugarri berriak sartzeko manipulatzen ikasi zuten. DNA (1953; James Watson, Francis Crick eta Maurice Wilkins) Ezagutza berriak Aldaketa genetikoari buruz: Informazio genetikoa DNAn dago. DNAk aldaketak jasan ditzake, mutazioak. Organismoen geneetako aldaketa horiek bere itxuran edo funtzionatzeko gaitasunean izan dezakete eragina. Organismoen aldakortasunaren zati handi bat heredatu egiten da. Neodarwinismoa edo Teoria Sintetikoa Sintesi neodarwinista (gaur egungoa) honakoak barne hartzen ditu: – Darwinen teoria, hau da, hautespen naturalean oinarritutako espezieen eboluzioaren teoria – G. Mendel-en teoria genetikoa ondoretasun biologikoaren oinarri gisa, zorizko mutazio genetikoa aldaketaren iturri gisa. – Populazioen genetika matematikoa. 2 aurkikuntza: - Unitateak (geneak) - Mekanismoa (hautespena). Lehen konumean gauza gutxi zeuzkatenak bateratu ziren biologia-adar batzuetan: - Genetika. - Zitologia. - Paleontologia. - Sistematika. - Botanika. 3. Eboluzioaren prozesua. Neodarwinismoaren Teoria honela laburbil daiteke: 1. Eboluzioaren prozesua bi printzipio hauetan oinarritzen da: ondorengoen aldakortasuna eta hautespen naturala. 2. Eboluzionatzen dutenak populazioak dira, ez indibiduoak. Populazioak mantendu egiten dira eta aldatu egiten dira populazioen gene-maiztasuna aldatu ahala; indibiduoak, aldiz, jaio ziren genotipo berarekin hiltzen dira. 3. Populazio baten gene-maiztasunak aldarazten dituzten faktoreak: hautespen naturala, mutazioak, migrazioak eta jito genetikoak. ➔ Aldakortasunaren jatorria: - Mutazioak (alelo berriak sortzen dituzte). M. negatiboak eta neutroak izan daitezke, baina horiek ez dute eraginik hautespen naturalean. - Birkonbinazio genetikoak (genekonbinazio berriak sortzen dituzte). - Aldaketak herentziarekin lotutako geneen adierazpenean: inf. genetikoaren aldaketan oinarrituta ez daudden aldaketak hereditarioak ere existitzen dira. 3 ➔ Hautespen naturala: Hataspen naturala teoria adierazteko banaketa hauetan oinarritu zen: Aldakortasuna. Edozein populaziotan, banakoek ausaz gertatutako aldaketak dituzte. Batzuek banakoaren bizirauteko + ugaltzeko aukeran handitu, beste batzuk txikitu. Ezaugarri horiek irauteko heredagarriak izan behar dira eta ingurunea ezin du kaltetu. Bizirauteko lehia. Banako gehiago jaiotzen dira bizirik iraun dezaketenak baino. Ugalketa bereizgarria. Aldaketa egokienak dituzten banakoek bizirauten dute eta aukera gehiago dute ugaltzeko; ondorioz, hurrengo belaunaldiak haien ezaugarriak jaso. Aldiz, ezaugarri ingurunearekiko ezegokiak baitira, ezingo dute ugaldu eta populaziotik desagertzeko arriskuan egongo dita. Adbz, aldaketa egokiak dutenek janaria lortzeko aukera gehiago dute ingurune horretara moldatutak daudelako (jirafak lepo luzea). 4. Eboluzioaren frogak. 3 froga-mota daude: - Froga paleontologikoak, fosilen azterketan oinarritzen da. - Froga biologikoak, egungo organismoetan oinarritzen dira: biogeografikoak, anatomikoak eta enbriologikoak. - Froga biokimikoak/molekularrak, azterketa genetikoetan oinarritu. F. paleontologikoak. Landare eta animalien fosil askori esker (denboran zehar) ikus dezakegu nola egokitu ziren ingurumenera baldintza aldakorretan. Adbz.: zaldien eboluzioa. *Fosil bizidunak: ia eboluzionatu ez duten organismoak. (araukaria, zelakantoa/arraina). F. biogeografikoak. Izaki bizidunek Lurreko eremu geografikoetan zer banaketa izan duten aztertuz lortu dira frogak. Aspaldi bereizi diren eremu geografikoak (kontinentean), animali eta landareen espezieen artean arbaso beretik talde txikiak sortu ziren ‘hesi geografikoek’ (sumendiak, dortsalak…) bereizi ondoren eremu bakoitzeko toki jakin bateko baldintzetara egokitu ziren. Adbz.: hegan egiten ez duten hego hemisferio hegazti handiak (madagaskarreko txori elefante…). F. anatomikoak Organo homologoak. Funtzio ezberdina izan arren, barneko egitura berdina dute, enbrioi garapena berdina eginez. Hauek arbaso amankomuna dute, baina ingurumenaren arabera (ura, lurra, haizea…) 4  moldaera desberdina hartu dute. Honi, ‘moldaerazko erradiazioa’ deritzo, eboluzio-dibergente bidez sortua. Adbz: gizakia+izurdea+saguzarra+zaldia: barenko egitura (hezur mota+ordena) bera, baina funztio ezberdina. Organo analogoak. Funtzio bera bete, baina barneko egitura desberdina dute. Inguru berean bizi diren espezie desberdinetako, zeinek arbaso amankomunik ez dituzten organismoa antzeko moldaera/egitura dituzte. Hau eboluzio-prozesu konbergente batek sortzen du, honi ‘moldaerazko kobergentzia’ deritzogu. Adbz: hegazti desberdinen hegoak (sauzarra edo intsektua). Aztarna organoak / Atabismoak beste froga bat da, baina organo hauek ez dute funtziorik betetzen, baina espeziaren banakoa gorde transmititzeko. Abdz, gizakiok ditugu: gorputzeko ilea, apedizea… F. Enbriologikoak. Zenbat eta eboluzio-ahaidetasun hurbilagoa izan, enbrioiak antzekoak izango dira, arbaso komun batetik heredatu direlako. Adbz. giza enbrioia eta beste ornodun lehortarren enbrioia. F. Biokimikaok. Ahidetasun-harremanak (zuhaitz filogenetikoa) zahaztu daitezke, proteinen Aa sekuentziak edo DNAren nukleotidoak konparatuz. Sekuentzia antzekoak badira, espezieen artean arbaso komuna dute. Adbz. gizakia eta txinpanzea. 5. Eboluzioaren prozesuaren beste alderdi batzuk: espeziazioa, t. endosinbiotikoa. 5.1. Espeziazioa. Espeziazioa ez da = espezializazioa (zeluletan). Espeziea: beren artean ugaltzeko gai diren eta ondorengo ugalkorrak ematen dituzten multzo bat da, eta gianera, ezin dira beste espezie batzuetako izakiekin ugaldo edo beren ondorengoak ez dira ugalkorrak izango. → Nola gauzatzen da espeziazioa? jatorrizko talde bakar batetik espezie bi edo gehiego sortzen dituen gertakizun bereizle bat da. Populazioen isolamendu genetikoaren (fluxu genetiko falta) eta dibergentzia genetikoaren (mutazioa, hautespena, jitoa) emaitza gisa gertatzen da. Espeziazio mekanismoa. Espezie berriak sortzeko, populazio bat isolatu behar da truke genetiko ez gertatzeko. Isolamendu-mota nagusiak: geografikoak eta genetikoak. - Geografikoak: elementu geografikoek espezieak isolatzen dituzte (itsasoak, ibaiak, basamortuak...). Espeziazio alopatrikoa: populazioa bi taldetan edo gehiagotan bananduta geratzen da hesi geografiko baten ondorioz. Azpipopulazio bakoitza ingurumen-baldintza desberdinetan dago, eta, ondorioz, beren ingurumenerako egokitzapenak desberdinak izango dira. - Fisikoa:: -Sakabanaketa - habitat berri batera iristea, kolonizatzea eta populazio berri bat sortzea. 5  -Bikariantza – populazio bat fisikoki bananduta geratzen diren azpi-taldeetan bereiztea. - Genetikoa: mutazioek populazio bateko izakiak gainerakoekin ugaltzea utzi ez dezakete (adib.: poliploidiak landareen kasuan). - Espeziazio sinpatrikoa: jatorrizko populazioa talde batean baino gehiagotan bereizten da poliploidien edo hibridazioen ondorioz. Ohikoagoak landareetan. *Poliploidea: Oso ohikoa landareetan. Mitosia edo meiosia gertatu ahala kromosoma kopurua bikoiztea. Mutazioak edo bikoizketako oker batek eragiten du. Ez du aldaketarik eragiten, geneen fluxua eta gurutzatzeak mugatzen ditu. - Autopoliploideak: mutazio bidez bikoizten da kromosoma kopurua. - Alopoliploideak: espezie desberdinen arteko ernalketa, ekaroen genetiko batuketa barne hartzen du. Espezie ezberdinen kromosoma-multzoa. Espeziazio prozesuan 2 etapa: 1. Ugalketa-isolamenduaren hasiera. 2. Isolamendu mekanismoen garapena. Isolamendu bidezko espeziazioa 1) Jatorrizko populazioa (a) lurralde zabal batean sakabanatzen da. 2) Populazio desberdinak sortzen dira, eta mutazio bidezko desberdintasun genetikoek aldagai edo arraza berriak eragin ditzakete (a1, a2, a3, a3). 3) Arrazetako bat (a3) hesi geografiko batengatik isolatuta gera daiteke, adibidez. Denbora joan ahala, desberdintasun genetikoek ugalketaisolamendua eragin dezakete, eta, horrela, espezie berri bat (b1) sortuko da. Etapa honetan espezie berekoak diren baina ezaugarri berezi batzuk dituzten arrazak agertzen dira. Fase itzulgarri bat da, populazio bereiziek berriz topo egiten badute “desberdintasunak lausotu” egiten baitira. 6  5.2. Teoria endosinbiotikoa. Mitokondrioak eta plastidioak endobiosi prozesuaren bidez agertu zirela dioten frogak: Mitokondrioen neurria bakterio batzuen neurriaren antzekoa da. Mitokondrioen eta plastidioen DNA: konbalenteki itxitako bikatenario zirkular itxia. Eukariotoa nukleoa: kromosoma bikatenario linealak. Organulu horien mintz bikoitza: barrukoa jatorrizko plasmatikoa izango litzateke, eta kanpokoa besikula fagozitarioa. Mitokondrioen, plastidioen eta prokariotoen fisio binario bidezko zatiketa (eukariotoak mitosi bidez). Mitokondrioetan eta kloroplastoetan energia lortzeko guneak mintzetan daude, bakterioetan bezala. Mitokondrioen eta plastidioen RNAr 16s eta prokarioto batzuk oso antzekoak dira. 70s erribosomak, prokariotoen bereizgarri direnak, mitokondrioetan eta kloroplastoetan ere daude (eukariotoetan erribosomak 80s dira). Nukleoan kodetutako proteina batzuk organulura garraiatzen dira, eta mitokondrioek eta kloroplastoek genoma txikia dute, bakterioenekin alderatuta. Hori bat dator endobiosiaren osteko ostalari eukariotikoarekiko gero eta menpekotasun handiagoaren ideiarekin. Organuluen genometan gene gehienak galdu egin dira edo nukleora mugitu dira. Horregatik, hainbeste urte igaro ondoren, hartzaileak eta ostalariak ezingo lukete bereizirik bizi. Digeritu ez diren + hialoplasmas sinbiosian geratu ziren bakterio fagozitatuetatik sortu zirela uste da. Era horretan, bakterioa eskura zuen behar zuen mat. org. guztia + babesa, eta katabolismoaren ondorioz, bere ATPren zati bat zelula ostalariari ematen zion, zelula bizirauteko. 7  3.3 ORGANISMOEN SAILKAPENA 1. Sistematika eta taxonomia. Sistematika: (biologia sistematikoa) biodibertsitateaz arduratzen da, hau da, biodibertsitatea deskribatzeaz, azaltzeaz eta interpretatzeaz. Naturaren ezaugarrien dibertsitatea, antzekotasunak eta desberdintasunak, eta eboluzio-prozesuko harremanak. Taxonomia: (taxonomia biologikoa) antolamenduaz eta sailkapenaz arduratzen den zientzia da, baita sailkapen hori arautzen duten oinarriez, printzipioez eta legeez ere. Aztertutako organismoen zuhaitz filogenetikoa argitu ondoren, hau da, eboluzio-adarrak argi daudenean, haien arteko ahaidetasun-harremanen arabera. 8 kategoria hierarkikotan sailkatzen dira, (mailaren goitik beherako ordenan):Domeinua - Erreinua - Phylum edo Dibisoa (Mota) - Klasea -Ordena - Familia - Generoa - Espeziea. Nomenklatura binomialerako arauak: – Lehenengo hitzak organismoaren generoa adierazten du. Lehenengo hitza letra larriz hasten da. – Bigarren hitza espezie zehatza adierazten duen hitz zehatz eta deskriptibo bat da. – Latina erabiltzen da. – Eskuz edo idazmakinaz idazten denean, azpimarratu egiten da. Inprimatzen denean, letra etzana erabiltzen da. – Laburtu daiteke, generoaren lehenengo letra eta epiteto zehatza adieraziz, generoa testuan lehenago aipatu bada. – Azpiespezie bat edo barietate bat identifikatuz gero, izenari beste hitz bat gehitzen zaio. 2. Kategoria taxonomikoak. Kategoria taxonomikoak: sailkapen-sistema batean antolatutako hierarkia-maila desberdinak dira. Espeziea oinarrizko kategoria taxonomikoa: beren artean gurutzatzeko eta ondorengo ugalkorrak sor ditzaketen izakiek osatutako populazioen multzoa, hurbileko beste talde batzuengandik isolatuta daudenak; = espezie sexuala. *felinoa=familia. 3. Domeinuak eta erreinuak. Erreinuak historian zehar: 1. Antzinatik, organismo biziak 2 Erreinutan bereizi izan dira: Animalia eta Plantae. 2. E. Haeckel-ek (1866), mikroskopioei esker erreinu Protista definitu zuen: organismo zelulabakarrak dira, eta landare eta animalien arteko ezaugarriak dituzte. 3. Copeland (1956) Monera erreinua: zelula prokariotoak: zelula-nukleo definiturik eta organulurik gabekoak. Bakterioak eta zianobakterioak barne hartzen ditu. 4. RH Whittaker (1969) Onddoen (heterotrof.) eta landareen (autotrof.) bereizketa. Fungi Erreinua: zelula eukariotikoak, zelula- hormak eta -nukleoak dauzkate baina ez dute pigmentu fotosintetikorik. 8  5. 1977 – Whittaker-ek eta Margulis-ek 5 erreinu hauek mantendu zituzten, baina algak Protistetan sartu zituzten, eta Protoktista izendatu zuten. *Gaur egun, 5 erreinu hauek onartzen dira. Zelula- antolamenduan, egitura-konplexutasunean eta elikatzeko moduan daude oinarrituta. 6. 1990- Carl Woese-k erreinuaren gainetiko beste kategoria bat proposatu zuen: DOMEINUA, eta hiru leinu bereizi ziren; bakterioa, archea eta eukarya. Domeinu horiek bereizteko ezaugarriak zelula mota, mintza osatzen duten konposatuak eta RNAren egitura dira. Bizitzaren hiru domeinuen konparazioa. 3 domeinu eta 6 erresumetarako proposatutako filogenia: I-Eubakterioa, II-Arkeobakterioak, III-Protistak, IV-Onddoak, V-Landareak eta VI-Animaliak. Organismo mota bere elikatzeko moduaren arabera. 9 3.1. DOMEINUA: Bakterioa. -Organismo zelulabakarrak, prokariotoak. Jatorririk zaharrena duena da. -Elikadura-mota guztietako organismoak barne hartzen dituzte: -Forma desberdinak dituzte: esferikok (kokoak), makila (baziloak) eta espirala (espiriloak). Bibrioak. -Bakterio askok flageloak edo mugitzeko beste sistema batzuk dauzkate. Mugikorrak dira. -Normalean peptidoglikanozko zelula-horma dute. Bakterio batzuek, gainera, bigarren mintz lipidikoa (kanpoko mintza) izaten dute zelula-hormaren inguruan. - Bakterioen ugalketa asexuala izan ohi da: fisio binarioa edo gemazioa. Ugalketa sexuala ere existitzen da (parasexualtasun bakteriarra), hau da, bakterioen konjugazioa. -Bakterioak, onddoekin batera, oso garrantzitsuak dira materia organikoaren deskonposiziorako. Bakteria parasitoak, patogeno saprofitoak, bizitza librekoak, etab. daude. 3.2. DOMEINUA: Archea. -Organismo zelulabakarrak, prokariotoak. -Arkeoek askotariko baliabideak erabiltzen dituzte: azukreak, amoniakoa, metalen ioiak, baita hidrogenoa ere mantenugai gisa. - Antzekotasun partziala bakterioekin eta eukariotoekin. - Ugalketa asexuala: fisio binario, zatiketa edo gemazio bidezkoa; ez da esporak sortzen dituen archaea espezierik ezagutzen. - Extremofilotzat jotzen ziren (inguru gogorrak): ur termalak, laku gaziak. Habitat ugaritan aurkitu dira: lurzoruetan, ozeanoetan (plaktonean) eta hezeguneetan. - Garrantzitsuak dira C eta N-aren zikloetan. - Ez dago archaea patogeno edo parasitoen adibide garbirik, baina mutualistak edo komentsalak izaten dira. 3.2. DOMEINUA: Eukarya. 10  Erreinu protista. -Zelula eukariotoak: nukleoa dute, mitokondrioak, erretikulu endoplasmatikoa, golgiren aparatua. DNA duen kromosoma bat baino gehiago dituzte+ histonak. Zitoeskeleto mikrotubuloduna. Mitosi edota meiosi bidezko zatiketa. -Funtsean zelula indibidualak baina espezie zelulanitzak, ez dituzte benetako ehun bereiziak osatzen. -Elikadura: asko fotoautotrofoak dira, baina heterotrofoak ere daude. Harrapariak, parasitoak eta saprofitoak barne. Bat baino gehiagok esporak osa ditzakete. -Protistak ez dira talde monofiletiko bat, leinu monofiletiko asko daudela eta oraindik haien arteko harremanak zehazteko daudela. · Protozoo gehienak eukarioto zelulabakar heterotrofoak dira. Bizitza librea edo parasitoa izan dezakete. Inguru urtsuetan eta beste bizidun batzuen barruan bizi dira. Mugikorrak izan daitezke: flagelodunak, ziliodunak edo pseudopododunak. Ugalketa sexuala edo asexuala. · Algak zelulanitzak (autotrofoak) edo zelulabakarrak (autotrofoak eta heterotrofoak) izan daitezke eta planktona osatzen dute. Erreinu fungi. -Onddoak organismo eukariotoak dira, zelulabakarrak edo zelulanitzak; kitinazko zelula-horma duten zelulak. -Mota zelulanitzak elkarrekin konektatutako zitoplasmak ditu eta hifak (harizpiak) osatzen dituzte, eta mizelio izeneko sare batean erlazionatzen dira. -Heterotrofoak dira. Materia organikoaren (biziduna edo ez) gainean hazten dira, entzima digestiboak jariatzen dituzte eta degradazio entzimatikoaren emaitzak xurgatzen dituzte. Elikadura = digestioa eta zelulaz kanpoko absortzioa. -Gehiengoak ohitura saprofitikoak, batzuk parasitoak eta sinbiotikoak. Funtsezkoak dira bizitzan, elikagaiak birsortzeko deskonposatzaile gisa egiten duten lanagatik. -Espezie batzuetan, hifek espora sexualak edota asexualak eratzen dituzten gorputzak osatzen dituzte. Oinarrizko 3 taldeak honakoak dira: Zigomizetoak - saprofitoak eta parasitoak, horma lodiko espora sexualak sortzen dituzte, baita asexualak ere hifa espezializatuetan. Adib. Rhizopus stolonifer (ogi beltzeko lizuna). Basidiomizetoak – mizelioarengandik (perretxikoak) bereiziriko egiturak dituzte. Fase iragankor dikariotikoekin ugal daitezke. Espora sexual haploideak. Adib. txanpinoia Askomizetoak – espora sexualak sortzen dituzte zelula espezializatuen barruan (askuak). Adib. boilurrak. 11  Erreinu plantae. -Eeukariotoak, zelula anitzekoak, autotrofoak. -Pigmentu fotosintetikoak: klorofila a eta b, karotenoideak eta xantofila. -Organismo lehortarrak. -Egiturazko diferentziazioa: oso ehun desberdinak (ehun baskularrak). -Zelula anitzeko ugalketa-egiturak, zelula ez-ugaltzailez babesturikoak. -Belaunaldien txandakatzea (ziklo haplodiplontea): esporofitoak (2n) enbrioia barne hartzen du, gametofitoak (n) gametoak mitosi bidez sortzen ditu. Antofita: · 300 familia, 250.000 esp. · Munduan nagusitzen dira; gizakientzako garrantzitsuenak: zuzeneko edo zeharkako kontsumoa: abereak (ganado). · Duela 120 milioi urte agertu ziren; tertziariotik nagusitu dira (80 mili.). - Sistema baskularrean zurezko basoak dauzkate. - Haziak egitura itxietan: fruituak. Loreak: Haziak ekoizteko eginkizuna duten organoak. Forma eta egitura konstanteagoak dira zati begetatiboak baino. Klaseak: Dibisio antophyta-n bi Klase bereizten dira: mono- eta dikotiledoneoak. 12 1. Monokotiledoneo=hosto estua. (50.000 esp.; 40 familia) - Sustrati faszikulatuek laster ordezkatzen dute sustrai nagusia. - Sorta baskularrak zurtoinetik sakabanatuta. - Benetako hazkuntza sekundariorik gabe. * hosto-nerbiazio paralelinerbioa * lore-zatiak hiru bertizilotan eta x 3 - Kotiledoi bat (primeras hojas de las plantas). 2. Dikotiledoneo=hosto zabala. (200.000 esp.; 250 familia) - Sustrai nagusia ondo garatua. - Sorta baskular nagusiak eraztunak osatzen. - Cambium baskularra eta hazkuntza sekundarioa * hosto-nerbiazio arrunta – pinatua edota sareztatua * loreak lau bertiziotan eta x 4 edo 5 * bi kotiledoneo Erreinu animalia. ·Organismo zelulanitzak, eukarionteak eta heterotrofoak dira, beren zelulek ez dute hormarik eta ehunak osatuz multzokatzen dira. ·Normalean, animaliak gametoen elkarketaren bidez ugaltzen dira. Espermatozoideak obulua ernaltzen duenean zigotoa sortzen da, enbrioi eta enbrioi osteko garapen baten bidez, izaki heldua sortzen da. ·Lokomozio sistema propioa eta maila ebolutiboa areagotu ahala konplexuago bihurtzen den sistema nerbiosoa dute. ·Orotariko inguruetan bizi dira: lehortarra, uretakoa, aire-lehortarra, lehortarra-uretakoa. 13  Animaliak sailkatzeko, beren enbrioi-garapenean eta anatomian oinarritutako ezaugarriak erabiltzen dira. Gaur egun, gainera, azterketa genetiko konparatiboak erabiltzen dira. Animaliak bi talde handitan sailkatzen dira: Diploblastikoak eta Triploblastikoak. ➔ Diploblastikoak: Enbrioi-garapen sinple bat dute, eta enbrioi-zelulazko bi hostok (ektodermo eta endodermo izenekoek) osatzen dituzte. Talde nagusiak honakoak dira: Poriferoak edo belakiak, Knidarioak eta Ktenoforoak. ➔ Triploblastikoak: Enbrioi-garapen konplexuagoa dute eta enbrioi-zelulazko hiru hostoz (ektodermo, endodermo eta mesodermo izenekoak) osatuta daude. Talde nagusiak honakoak dira: Protostomoak eta Deuterostomoak. ◆ Deuterostomoak.= Ekinodermatuak eta Kordatuak. -Prokordatuak. -Ornodunak: Ziklostomoak, Kondriktikoak, Osteiktie, Anfibioak, Narrastiak, Hegaztiak eta Ugaztunak. 4. Espezie mailaren azpitik dauden kategoriak? Azpi-espeziea Barietatea (bar.) Kultibarra (kb.) "kultibar motak" Forma Ekotipoa Hibridoa (notoespeziea) Kimerak Barietatea (var.), gaur egun nekazaritzan asko erabiltzen da erabilera agronomiko anitzeko espezie baten barruko landaketa bati erreferentzia egiteko. ·Beta vulgaris L. var. conditiva Alef. → Erremolatxa Kultibarra(cv.): landatutako barietatea, laboratu delako sortua eta mantentzen dena, nekazaritzarekin lotuta garrantzitsua dena. Aurretik cv. jartzen da edo komatxo artean, letra larriz. ·Pisum sativum L. cv. Frilene, Pisum sativum L. 'Frilene' Convar, nekazaritzan “kultibar moten” sinonimo gisa erabiltzen da erabilera agronomiko bat baino gehiagoko landaketa jakin bati erreferentzia egiteko, kruziferoen kasuan erabiltzen da gehien. 5. Silkatze zailak diren egitura ez-zelularrak. 14  BIRUSA. Egitura makromolekularrak (ez zelularrak) dira, zelula ostalarien barruan soilik ugal daitezke. Organismoak 3 eremuetan infektatzeko gai diren birusak daude, baina birus bakoitza nahiko zehatza da. Bi edo hiru zati dituzte: - Material genetikoa, DNA edo RNA izan daiteke. - Kapside izeneko estalki proteikoak gene horiek babesten dituzte. Konplexuenetan zuntz terminalak ere egon daitezke. - Batzuetan estaldura birikoa ere egon daiteke: bi geruza lipidikoa, zelula ostalarikoa, izendatutako zelulatik kanpo daudenean inguratzen dituena. BIROIDEAK. Proteinarik eta lipidorik ez duten agente infekziosoak dira, eta zirkulu formako RNA kate zikliko labur batez osatuta daude (eta ez dituzte proteinak kodetzen). Biroideak zelula kutsatuen nukleoan daude, eta, ondorioz, gaixotasunak mezulari zelularraren RNAren zuzenketa-etapan zelula hartzailearen erregulazio genikoa oztopatuz eragiten dituztela uste da: zehazki, intronak eta exonen loturak kentzean, eta normalean mozten diren intronen oso antzeko sekuentziak dituzte. Osatzen dituen RNAk ez du funtzionatzen RNA mezulari gisa, eta ez da beren erreplikazio propioan parte hartzen duten entzimetara itzultzen. PRIOIAK. Proteina infekziosoak. Prioi bat egitura sekundarioa aldaturik daukan proteina patogeno bat da, eta bere tolesdura ez da zuzena. Prioiak dira ugaztun batzuen artean kutsa daitezkeen entzefalopatia espongiformeen arduradunak, (BEE, “behi eroen gaitza” gisa ere ezaguna) barne, aziendaren kasuan, eta Creutzfeldt-Jakob-en gaixotasuna (CJG) gizakien kasuan. Prioi bat organismo osasuntsu batean sartzen denean, organismoan dagoen proteina mota arrunt berarengan dihardu, aldatu egiten du eta prioi bihurtzen du; horren ondorioz, kate-erreakzio bat sortzen da, eta prioi proteinaren kopuru handiak eragiten dituzte. Proteina prionikoa modu normalean adierazten ez duten animaliek gaixotasuna gara edo kutsa dezakete. 15  3.4. ESPEZIEEN ARTEKO HARREMANAK. SINBIOSIA Espezieen arteko harreman bat espezie desberdinen arteko izakien arteko elkarrekintza da, ekosistema batean gertatzen dena. Espezieen arteko harremanak biozenosiko organismoen artean ezartzen diren ingurumen-harremanak dira. Espezieen arteko harreman nagusiak: sinbiosi sinpleak ekosisteman. 1. MUTUALISTIKOA (positiboak) a. Komentsalismoa (0/+). Erromero arraina + tiburoia. b. Inkilinismoa (0/+). bigarren organismoa lehenengoaren ostalari da. Adibideak: zuhaitz batzuetan bizi diren landare epifitoak, adibidez, bromeliazeo batzuk. c. Mutualismoa (+/+). Erleak eta loreak. d. Sinbiosia (+/+). Espezie desberdinetako organismoen (sinbionteak) arteko harreman estua eta iraunkorra: hausnarkarietan mikrosinbionteak, mikorrizak, leguminosoen noduluak, likenak 2. ANTAGONISTIKOAK (negatiboak) a. Lehia (-/-). Espezieen arteko elkarekintza biologiko bat da. Baten presentzia areagotzen da bestearena murriztean. Espezie bat mugatua egoten da. b. Amentsalismoa (0/-). Landaketako belar txarrak. c. Harrapakaritza (-/+). espezie batek (harrapakaria) beste bat (harrapakina) ehizatzen du bizirauteko. d. Parasitismoa (-/+). harrapakaritza modu berezi bat da. Bertan, organismo bat besteaz elikatzen da, eta harekin oso lotura sendoa sortzen du. 16